20 جىلدا قىتايداعى قازاقتىڭ جارتىسىنان كوبى قىتايشا وقىعان جاڭا بۋىنعا اينالادى

قىتايداعى قازاق ماسەلەسى سوڭعى جىلدارداعى قازاق ءتىلدى اقپارات كەڭىستىگىندەگى ەڭ قىزۋ تاقىرىپتىڭ ءبىرى بولعانى داۋسىز. ونداعى كۇردەلى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى قىتايداعى قازاق تاعدىرى ۇلت بولاشاعىن ويلاعان كوزقاراقتى قاۋىمدى الاڭداتپاي قويعان جوق. دەگەنمەن، قازىرگە دەيىن قىتاي تەرريتورياسىندا جاساپ جاتقان 2 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىزدىڭ بولاشاعى تۋرالى تۇشىمدى تۇسپال جاساعان الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر، عىلىمي ساراپتامالار جوقتىڭ قاسى. الەمدەگى از عانا قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە بىرلىگى، اماندىعى، تۇتاستىعى تەك قانا «شىمقاي قىزىل ۇران» مەن «جالپاق شەشەي ۇلتشىلدىقتىڭ» سۇرەنىنە كومىلىپ قالىپ جاتقانداي. قازاقستان سىندى الەم مويىنداعان ەگەمەن مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلت رەتىندە، ۇلت زيالىلارىمىزدىڭ، جۇيەدەن الەۋمەتتانۋشى زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ بۇل تاقىرىپتى قاۋزاپ، زەرتتەمەۋى، قىتايداعى قازاق بولاشاعى تۋرالى تولعانباۋى تۇسىنىكسىز.

ايتالىق، قىتايدا 2 ملن-عا (كەيبىر الىپ-قاشپا پىكىرلەردە 3 ميلليوننان استام دەپ تە كورسەتىپ ءجۇر) جۋىق قانداسىمىز بار دەيمىز، ولاردىڭ ناقتى سانى قانشا؟ دەموگرافيالىق جاعدايى قانداي نەمەسە دەموگرافيالىق ءوسىمى، ەر-ايەل سالىستىرماسى، تۋ كورسەتكىشى، جاس قۇرامى، ءبىلىم الۋ دەڭگەيى، ت.ب. كورسەتكىشتەرى قانداي؟ قالالاسۋ (ۋربانيزاتسيا)دەڭگەيى قاي ساپتا؟ اسسيميلياتسيا قاۋىپى ءتونىپ تۇر جانە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى قالمادى دەيمىز، وندا اسسيميلياتسياعا ۇشىراۋ قارقىنى قانشالىق؟ قازاق تىلدىلەرىنىڭ سانى نەمەسە قىتاي ءتىلدى جاس ۇرپاقتىڭ سانى قانشالىق؟ مىنە، بۇل قاتارلى سۇراقتارعا جاۋاپ تاپقان نەمەسە ىزدەپ جۇرگەن زەرتتەۋشىنىڭ قاتارى كورىنبەيدى. مىنە بۇل ولقىلىقتىڭ ورىنىن تۇگەلدەي تولتىرا الماساق تا، كەمىندە زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارۋ ماقساتىندا، قىتايداعى قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىنا قىسقاشا تالداۋدى سايت وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

قىتايداعى قازاق دەموگرافياسى ولاردىڭ بولاشاعى تۋرالى دا حابار بەرمەك. قحر-داعى قازاقتاردىڭ باسىم كوبى شىنجاڭ جەرىندە تۇرادى.  قىتايدا 6-شى رەتكى حالىق ساناعى بۇرىنعىلارىمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما اشىق ءارى جان-جاقتى بولدى. 2017 جىلعى كورسەتكىشكە سايكەس شىنجاڭدا 24 ملن 446 مىڭ 600 تۇرعىنى بار دەلىنگەن. ال، قازاقتاردىڭ سانى 1ملن 682 مىڭ ادام بولىپ، شىنجاڭنىڭ 6. 88 پايىز حالقىن قۇراعان.

دەگەنمەن، بۇل قىتايداعى قازاقتىڭ جالپى سانى ەمەس. شىنجاڭنان تىس، گانسۋ، تسينحاي پروۆينتسيالارىندا جاسايتىن، بەيجىڭدە تۇراتىن قازاقتار بۇل ساندى مالىمەتتىڭ قاتارىندا جوق. سونداي-اق، ىشكى قىتاي قالالارىنداعى قازاق ستۋدەنتتەرى مەن قازاق كاسىپكەرلەرىن قوسقاندا قىتايداعى قازاق سانى شامامەن 1.7 ميلليوننان اسادى. جوعارىداعى ساندىق مالىمەتكە قاراپ، 1990 جىلدان بەرى قاراي ونداعى قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمىنىڭ باياۋلاعانىن بىلۋگە بولادى. بۇعان قىتايداعى جوسپارلى تۋ ساياساتى تىكەلەي ىقپال ەتكەن.  وعان قوسا، 2000 جىلداردان كەيىنگى قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ ءۇردىسىنىڭ دە وزىندىك ىقپالى بار. 2000-2010 جىلدار اراسىندا قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى 1 پايىز اينالاسىنداعى وسىممەن ۇيعىرلاردان (1,6 پايىز) تومەن بولعان.

قىتايداعى قازاقتار مەكەندەگەن ايماقتار

قىتايداعى قازاق دەموگرافياسىنا 2010 جىلعى ساناق نەگىزىندە تالداۋ جاساپ كورەلىك. سول جىلى قىتايدا قازاق سانى 1 ملن 463 مىڭ 12 ادامدى قۇراپ، تۇتاس قحر حالقىنىڭ  0.11 پايىزىن يەلەگەن. شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ باسىم كوبى ءتاڭىرتاۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى  تورت ايماققا قونىستانعان. سونىڭ ىشىندە،  التاي، تارباعاتاي، ىلە قاتارلى ءۇش ايماقتى قامتىعان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا 1,3 ميلليوننان استام قازاق قونىستانعان. ولار جالپى قازاق سانىنىڭ 77,8 پايىزىن يەلەيدى. ايتالىق، ىلە ايماعىندا 37.68 پايىز، التايدا 23.14 پايىز، تارباعاتايدا 16.98 پايىز.

ال، سانجى، ءۇرىمجى جانە باركول مەن ءۇرىمجى قالاسى سىندى ءتاڭىرتاۋ ايماعىندا 300 مىڭنان استام قازاق ءومىر سۇرەدى. ولار جالپى قازاق سانىنىڭ 22,2 پايىزىن ۇستايدى.

ايماقتارداعى قازاق سانى جانە پايىزدىق كورسەتكىشى

بۇل ايماقتاردا قازاقتارمەن قاتار قىتاي (حانزۋ), ۇيعىر، دۇنگەن ۇلتتارى دا ءجيى قونىستانعان.

قازاقتار قونىستانعان ايماقتاعى قىتاي مەن ۇيعىردىڭ ۇلەس سالماعى

2017 جىلى كورسەتكىش

جوعارىدا اتالعان قازاقتار ءجيى قونىستانعان بەس ايماقتا 7,2 ميلليوننان استام حالىق تۇرادى. ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ سانى 1,6 ملن بولىپ، ءوز جەرىندە 22 پايىزدى يەلەگەن. بۇعان ءۇرىمجى، شىحىزى، قاراماي قالالارىنىڭ سانى مەن ونداعى قازاق سانىن كىرمەگەن.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ  قونىستانعان تەرريتورياسى 350 مىڭ  شارشى شاقىرىمنان اسادى. 1949 جىلى وسى اۋماقتاعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 50 پايىزدان جوعارى بولعان. سونىڭ ىشىندە التاي ايماعىندا قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى ەڭ جوعارى بولىپ، 90 پايىزدان اسقان.  1950-2000 جىلدارعا دەيىن ىشكى پروۆينتسيالاردان كەلگەن قىتاي جانە دۇنگەن ۇلتتارى مەن ءتاڭىرتاۋدىڭ وڭتۇستىگىنەن ۇيعىرلاردىڭ (نەگىزىنەن ىلە ايماعىنا قونىستاندىرىلعان) جاپپاي قونىستاندىرۋ قازاقتاردى ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالدىرعان.  دەسە دە، قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى باسقا ۇلتتاردان بولەكتەنىپ قونىستانعان. سانجى، قۇمىل ايماعى جانە بۇراتالا وبلىسىنداعى  قازاقتاردىڭ ۇلەسى 10% اينالاسى بولعانىمەن، باسقا ۇلتتاردان بولەك قونىستانعاندىقتان سالت-داستۇرلەرى جاقسى ساقتالعان. ال قارامايلى، ءۇرىمجى قالاسىنداعى 100 مىڭعا جۋىق قازاقتىڭ 70 پايىزىنان استامى ءىرى قالادا بىتىراڭقى ورنالاسقاندىقتان، وزگە ۇلتتارمەن ارالاسۋى، ءتىلىن جوعالتۋ قاۋپى كوبىرەك.  اتالعان ايماقتارداعى كەيبىر اۋدانداردا قازاقتار باسىم كوپ ساندى ۇلت رەتىندە ءومىر سۇرۋدە. ايتالىق، التايدىڭ شىڭگىل اۋدانىندا قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 76 پايىز، كوكتوعاي اۋدانىندا 73 پايىز، تارباعاتايدىڭ تولى اۋدانىندا 72 پايىز، التايدىڭ جەمەنەي اۋدانىندا 61,6 پايىز، قابا اۋدانىندا 60,6 پايىز، بۋىرشىن اۋدانىندا 57 پايىزدى ۇستايدى. بۇل اۋدانداردا ۇلتتىق ءداستۇر مەن ءتىلدى ۇستانۋ ءبىرشاما قاۋىپسىز دەۋگە بولادى، تىلدىك ورتا جاقسى ساقتالعان. ايماقتار اراسىندا قازاقتار ەڭ كوپ قونىستانعان ىلە ايماعى بولعانىمەن، وندا باسقا ۇلتتاردى سانى دا مول. ەتنيكالىق ازشىلىقتار اراسىندا ۇيعىرلاردىڭ سانى كوبىرەك. ال، دۇنگەنمەن قىتاي ءبىر ءتىلدى حالىققا جاتادى.

قالالاسۋ دەڭگەيى

2017 جىلى شىڭجاڭداعى 24 ملن حالىقتىڭ 49.38  پايىزى قالا تۇرعىندارىن قۇراعان.  2000 جانە 2010 جىلعى ەكى رەتكى ساناقتا قازاقتاردىڭ قالالاسۋ دەڭگەيى تومەندەگىدەي:

1949 جىلعا دەيىن قىتاي جەرىندەگى قازاقتار دەرلىكتەي كوشپەلى ءومىر سۇرگەن. 1958 جىلدان باستاپ وتىرىقشىلىققا بىرتىندەپ كوشىرىلە باستادى. اۋىلدىق جەرلەرگە قونىستانىپ ەگىن ەگۋ نەمەسە جارتىلاي وتىرىقشىعا اينالا باستادى. ءبىر ءبولىمى ۇكىمەت قىزمەتكەرىنە اينالىپ، قالا-قالاشىقتارعا قونىستاندى. 1949 جىلعا دەيىن قازاقتار قونىستانعان وڭىردە قالا-قالاشىقتار وتە شاعىن بولعان، ايماق ورتالىقتارىندا كوبىندە 20 مىڭنان اسا تۇرعىنى بار شاعىن قالالار بولدى. ايتالىق، قۇلجا قالاسىنىڭ 24 مىڭ تۇرعىنى بولىپ، باسىم كوبىن ۇيعىرلار، ورىس پەن تاتارلار قۇراعان. ال، اۋدان ورتالىقتارى ودان دا شاعىن بولىپ، بىرنەشە مىڭ، ءتىپتى كەي اۋدان ورتالىقتارى بىرنەشە ءجۇز عانا تۇرعىنى بار قالاشىقتاردان تۇردى. ايتالىق، سول تۇستاردا تولى اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا نە بارى 50 ءتۇتىن عانا بولعان.

1950 جىلدان باستاپ قازاقتاردى كۇشتەپ وتىرىقشىلىققا بەيىمدەگەنمەن، قازىردىڭ وزىندە كەيبىر ايماقتاردا جارتىلاي كوشپەلى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاقتار دا بار.  اۋىلدىق جەرلەردە ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىنداردىڭ سانى باسىم، ال بارلىق قالا-قالاشىقتاعى قازاق سانى سول قالاداعى قىتاي ۇلتىنان از بولىپ كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا تولىقتاي قازاقىلانعان قالا جوق.  بۇل تۋرالى مالىمەتتەردى سارالاي وتىرىپ، قىتايداعى قازاقتاردىڭ قالالاسۋ دەڭگەيىنىڭ ءالى دە تومەن ەكەنىن بىلۋگە بولادى.

كاسىپتىك سالىستىرماسى نەمەسە شارۋاشىلىعى

قىتايداعى قازاقتاردىڭ 30 جىل ىشىندەگى ءار سالا، ءار كاسىپتەگى سالىستىرماسى تومەندەگىدەي:

بۇل كورسەتكىشتەن قىتايداعى قازاقتاردىڭ باسىم كوبى، ايتالىق  80 پايىزعا جۋىعى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىنىن بىلەمىز.  ال، وسى ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن 1.4 ملن شاماسىنداعى قازاقتاردىڭ قولىنداعى ءتورت تۇلىك مالدىڭ سانى 20 ميلليوننان اسادى. بۇل جالپى قازاقستانداعى مال سانىنان دا كوبىرەك. ايتالىق، تولى اۋدانىندا 1.2 ملن باس مال بولىپ، ءبىر عانا كۇپ اۋىلىندا 360 مىڭ باس مال وسىرىلەدى. كوكتوعاي اۋدانىنداعى ءتورت تۇلىك مالدىڭ سانى 1 ملن-نان  اسادى، ال ونىڭ 330 مىڭى دۇرە اۋىلىندا.

ايتا كەتەرلىگى، مەملەكەتتىك كادرلار سانى سوڭعى جىلدارى ازايعانىمەن، باسقا كاسىپ تۇرلەرىندەگى قازاقتاردىڭ سانى بىرتىندەپ كوبەيىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. ايتالىق، قىتايداعى قازاقتاردىڭ 1-ءشى كاسىپ ءتۇرى سانالاتىن اۋىل شارۋاشىعىمەن اينالىساتىن قازاقتاردىڭ سانى جىلدان جىلعا ازايىپ كەلەدى.

كاسىپ دەڭگەيى بويىنشا:

جوعارىداعى مالىمەتتەرگە سايى، قىتايداعى قازاقتاردىڭ 15-20%  پايىزى ۇكىمەت قىزمەتكەرى، وقىتۋشىلىق جانە دارىگەرلىك سالالاردا ەكەنىن، 2000 جىلدارمەن سالىستىرعاندا بۇل سالالارداعى كاسىپتەنۋ سالىستىرماسى ازايعانىن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ شىنجاڭداعى قىتاي ۇلتىنىڭ بارلىق سالالارداعى باسىمدىققا يە بولۋى، سانىنىڭ جىلدان جىلعا كوبەيىپ، جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەردى ىعىسىتىرىپ شىعارۋى جانە كوشى-قون مەن قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ جابىلۋى سىندى بىرقاتار نەگىزگى سەبەپتەرى بار. ال شامامەن 3-4 پايىز قازاقتار مۇناي، تاۋ-كەن جانە ءتۇرلى ءوندىرىس وشاقتارىندا جۇمىس ىستەيدى.

قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعىنا قاتىستى بىرقاتار پروبلەمالار

قازاقتاردىڭ قولىنداعى مال سانىنىڭ ءوسۋى بىرقاتار ماسەلەلەردى تۋىنداتتى. ايتالىق، مال سانىنىڭ شەكتەن تىس كوبەيۋى جايىلىمدى تارىلتتى جانە جەردىڭ تۇياقكەستى بولۋىنا الىپ كەلدى. سونىمەن بىرگە، تەك دالا جايىلىسىمەن عانا مال باعۋ بارعان سايىن قيىنداپ، ەگىنشىلىك الاڭدارىنان جەم-ءشوپتى قىمبات باعادا ساتىپ الۋ مال شارۋاشىلىنىڭ تابىسىن ازايىتتى. بازار باعاسىنىڭ تۇراقسىزدىعى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قازاقتاردىڭ جاعدايىن قيىنداتا ءتۇستى.

ال، باعىزىدان كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان قازاقتار وتىرىقشى ەگىن شارۋاشىلىعىنا بىردەن ويىسىپ كەتە المادى. بۇل سالانى ءداستۇرلى شارۋاشىلىعى رەتىندە اينالىسىپ كەلە جاتقان قىتاي مەن ۇيعىر، دۇنگەندەرمەن باسەكەلەسە المادى. ونىڭ ۇستىنە باسىم كوپ قازاقتار مەكەندەگەن وڭىرلەر مال شارۋاشىلىعىنا قولايلى، ەگىن سالۋعا ۇيلەسپەيتىن، توپىراق قاباتى جۇقا، سۋى تاپشى، كليماتى قۇرعاق بولىپ كەلدى. بۇعان قاراماستان قىتاي ۇكىمەتى جايىلىمداردى ەگىستىككە اينالدىرۋ ناۋقانى جەردىڭ شولەيتتەنۋىنە، حيميالىق تىڭايتقىشتارمەن بۇلىنۋىنە الىپ كەلدى. ەرتىس، ىلە قاتارلى ترانس-شەكارالىق وزەندەردى ەگىستىككە، قالالاردى سۋمەن قامتۋعا كوبىرەك پايدالانعاندىقتان بۇل سول ەلدەگى قازاقتار مەكەندەگەن اۋماقتى جانە قازاقستاننىڭ كەي وڭىرلەرىنىڭ سۋ قورىن ازايتتى.

قازاقتار مەكەندەگەن تاۋلى ايماقتار تابيعاتى كوركەم، جاسىل جەلەكتى بولعاندىقتان تۋريزم سالاسىندا ەڭ ءبىرىنشى سۇرانىسقا يە بولدى. الايدا، جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەر ءتۋريزمدى دامىتۋ ىسىندە جەر يەسى بولعان قازاقتاردىڭ مۇددەسىن ەسكەرمەدى. سونىڭ سالدارىنان كوپ جەردە قازاقتاردىڭ جەرى از عانا اقشامەن كەلىمسەك كاسىپكەرلەردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتتى. ال، قازاقتار مەكەندەگەن وڭىرلەردەگى جەراستى بايلىقتاردىڭ ۇلەسىنەن قازاقتار ماقساتتى تۇردە قاعىلىپ كەلدى. ايتالىق، التاي تاۋى «التىن تاۋ» اتىمەن بەلگىلى بولعان. ودان قازىردىڭ وزىندە 84 ءتۇرلى كەن ءونىمى الىنادى.  سونىڭ ىشىندە، التىن، كۇمىس جانە قالايى قورى ەڭ باي. ءبىر عانا التاي ايماعىندا ۇلكەندى-كىشىلى 127 كەن ورىنى بار بولعانىمەن، جەرگىلىكتى حالىق بۇل بايلىقتىڭ ۇلەسىنەن قاعىلعان. ءتىپتى، وسى كەندەگى جۇمىسشىلاردان دا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇلەسى وتە از. سونداي-اق، قاناس سىندى حالىقارالىق تۋريستىك برەندتەرى دە بار. تارباعاتاي ايماعىندا تەمىر، كومىر، قالايى، مىس، التىن قاتالى 41 ءتۇرلى كەن ءونىمى الىنادى. تارباعاتاي ايماعىنا تيەسىلى قارامايلى مۇناي الابى اكىمشىلىك جاقتان ۇرىمجىگە قاراتىلۋى دا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇلەسىنەن ايىردى. ال، ىلە ايماعىندا 22 ءتۇرلى قازبا بايلىق الىنادى جانە شىنجاڭداعى ەڭ كوركەم جەر رەتىندە تۋريستىك باعىتتا كوبىرەك دامىتىلدى. نارات ساحاراسى سىندى رەسپۋبليكاعا تانىمال تۋريستىك ايماق تا ىلە ايماعىندا ورنالاسقان. ءتاڭىرتاۋ ايماعىنان 40-تان استام كەن ءونىمى الىنادى. بوعدا، بەسسالا سىندى تانىمال تۋريستىك ايماقتارى بار بولا تۇرا قازاقتار مەكەندەگەن وسى ايماقتاردىڭ تابىسىنان جەرگىلىكتى تۇرعىندار قاعىس قالعان.

ساۋاتتىلىق دەڭگەيى

كەستەدەگى ساندى مالىمەتتەرگە نەگىزدەلە وتىرىپ، ونداعى قازاقتاردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى 1990 جىلداردان بەرى تۇراقتى جوعارىلاعانىن كورۋگە بولادى. 1950 جىلعا دەيىن ساۋاتتىلىق دەڭگەيى 5 پايىزعا دا جەتپەيتىن. الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جاقسارۋىنا ىلەسە ججو بىتىرگەن قازاق جاستارىنىڭ سانى قارقىندى ارتىپ كەلەدى. اسىرەسە، 2000-2010 جىلدار اراسىندا جوعارى وقۋ ورىنىن تامامداعان قازاق جاستارىنىڭ سانى 3 ەسەگە وسكەن. ال، بۇل قارقىنمەن ەسەپتەگەندە قازىر قىتايداعى قازاق جاستارىنىڭ جوعارى ءبىلىم العاندارى تۇتاس ۇلتتىڭ 20 پايىزىنا جۋىق دەۋگە بولادى. بۇل ونداعى قازاقتاردىڭ پوتەنتسيالىنىڭ جوعارىلاۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتپەك. ال، وزگە ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە ساي، قىتايداعى قازاقتاردىڭ 50 جاستان جوعارىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قىتاي ءتىلىن بىلمەيتىنى ءمالىم بولعان. بۇل سول ەلدە جاساپ جاتقان قازاقتاردىڭ قىتاي ءتىلدى حالىققا اينالۋ قارقىنىن باياۋلاتۋشى فاكتور سانالادى.

جاس جانە ەر-ايەل سالىستىرماسى

2010 جىلعى ساناق بويىنشا جاس سالىستىرماسى:

بۇل ساندى مالىمەتتەرگە قاراپ ولاردىڭ ورتاشا ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ جاسىن، ۇلتتىڭ ورتاق جاسىن، قارتتانۋ دەڭگەيىن جانە بولاشاق قىتايتىلدى قازاقتاردىڭ مولشەرىن انىقتاۋعا بولادى. ستاتيستيكالىق مالىمەت، قىتايداعى قازاقتاردا جاستاردىڭ سالىستىرماسى كوبىرەك ەكەنىن اڭعارتادى. 34 جاسقا دەيىنگىلەردىڭ ءوزى تۇتاس حالىقتىڭ 64 پايىزىن قۇراپ وتىر. ال، 14 جاسقا دەيىنگىلەردىڭ ۇلەسى 24 پايىزعا جۋىق. بۇلار قازىرگى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ۋنيۆەرسيتەت وقىپ جاتقاندار. ال، 2017 جىلى قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرۋ تولىقتاي  توقتاتىلعانىن، قىتايداعى جوعارى وقۋ ورىندارى تەك قانا قىتاي تىلىندە ساباق بەرەتىنىن ەسكەرسەك، وسى جاستاعى بالالاردىڭ كوبى قىتاي تىلىندە ءبىلىم الىپ جاتقانىن بىلەمىز. ال، بۇل ساناق جۇرگىزىلگەن جىلى تۋىلعان بالالار، 2017 جىلى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، تولىقتاي قىتاي تىلىندە وقىپ شىقپاق. الداعى جيىرما جىلدا ولار 30 جاسقا دەيىنگى قىتاي تىلىندە ءبىلىم العان جاڭا بۋىندى قۇرايدى. قازاقتاردىڭ جالپى جان سانىنداعى ۇلەسى قازىرگى 30 جاسقا دەيىنگىلەرمەن قارايلاس بولادى دەپ شامالاساق، وندا 20 جىلدان كەيىن ونداعى 50 پايىز قازاق تولىقتاي قىتاي تىلىندە وقىعاندار سانالادى. ارينە، بۇلاردىڭ ءبارى دەرلىك قىتاي ءتىلدى جاڭا ۇرپاق بولادى دەۋگە بولماس، سونىڭ وزىندە جارتىسىنان استامى قىتاي ءتىلدى جانە قوس ءتىلدى بۋىندى قالىپتاستىرارى ءسوزسىز. جاڭا بۋىننىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتۋىنا ىلەسە، بۇل ءۇردىس بارعان سايىن تەزدەي تۇسەدى.  وعان قازىرگى جارتىلاي قىتاي ءتىلدى ءبىلىم الىپ جاتقان 15 پەن 25 جاس ارالىعىنداعى 20 پايىز ۇلەستى يەلەگەن جاستاردى قوسار بولساق، بۇل ءۇردىس ءبىز شامالاعاننان دا اسىپ كەتۋى مۇمكىن.

بۇدان تىس جوعارىداعى ساندى مالىمەتتەن، 19 بەن 60 جاس ارالىعىنداعى 60 پايىزدان استام حالىقتىڭ ەڭبەككە جارامدى ەكەنىن دە بايقاۋعا بولادى. ال، ەر-ايەل سالىستىرماسى  2010 جىلعى ساناققا سايكەس،  104:100 شاماسىندا بولعان. ياعني، ەرلەر 51, ايەلدەر 49 پايىزىن يەلەگەن.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ بولاشاعىنا بايلانىستى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەر

قىتايداعى قازاقتاردىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ەڭ قاۋىپتى ماسەلە – ءتىل ماسەلەسى. ەكى جىل بۇرىن ونداعى قازاق ءتىلدى ءبىلىم بەرەتىن ورتا جانە باستاۋىش مەكتەپتەر تولىقتاي جابىلدى. مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ جانە بالاباقشالار دا قىتاي تىلىنە اۋىستىرىلعان. بۇعان قوسا، قازاق ءتىلدى باسىلىمدار، تەلەارنالار دا بىرتىندەپ جابىلۋى مۇمكىن.

جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ قىتايداعى قازاقتارعا اسسيميلياتسيا ءۇردىسىن تەزدەتۋ ءۇشىن بىرقاتار شارالاردى قولدانۋدا. ايتالىق، تاۋلى-دالالى وڭىرلەردە شوقىرلى وتىرعان قازاقتاردى قىتاي ۇلتىمەن ارالاستىرا قونىستاندىرۋ; قازاق اۋىلدارىنا قىتاي وتباسىلارىن كوبەيتۋ; جايىلىمدى تىڭايتۋ، ءتۋريزمدى دامىتۋ جانە كەن اشۋ دەگەن سەكىلدى ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن جەرلەرىن ۇكىمەتكە قايتارۋ; ءتۇرلى تاسىلدەرمەن قالاعا قاراي ىعىستىرۋ سەكىلدى ارەكەتتەر دەرلىك جۇيەلى تۇردە جاسالۋدا.

سونداي-اق، قىتاي قازاقتارىندا ارالاس نەكەنىڭ قاۋپى دە ءتونىپ كەلەدى. 1950 جىلدان 2000 جىلعا دەيىن قىتايدا جاسايتىن 55 از ساندى ۇلت اراسىندا قىتايلارمەن ارالاس نەكە سالىستىرماسى ەڭ تومەنى قازاقتار بولدى. 50 جىل ىشىندە نە بارى 886 ارالاس نەكە تىركەلگەن. قىتايلارمەن ارالاس نەكە سالىستىرماسى قازاقتار مەن ۇيعىرلاردا عانا 1 پايىزدان تومەن بولعان (قازاقتار 0,03 پايىز، ۇيعىرلار 0,12  پايىز). بۇل كورسەتكىش قىتاي بيلىگىن ارالاس نەكەنى دارىپتەپ، ارنايى قولداۋ باعدارلامالارىن جاساۋعا يتەرمەلەدى.  ياعني، قازىر از ساندى ۇلتتار ءۇشىن ارالاس نەكەگە تۇرعاندارعا ارنايى جەڭىلدىكتەر، سىياقىلار، ءوسىمسىز نەسيە بەرۋ سەكىلدى ىنتالاندىرۋ شارالارى بار. بۇل الداعى ۋاقىتتا قىتايداعى قازاقتار اراسىندا ارالاس نەكە سالىستىرماسى جوعارلاۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتەدى.

بيىل قىتايدا 7-ءشى رەتكى حالىق ساناعى جۇرگىزىلەدى. بىراق، بۇل ساناقتىڭ  قانشالىقتى دەڭگەيدە اشىق ءارى تولىققاندى بولاتىنىن ايتۋ قيىن. سەبەبى، سوڭعى ون جىل ىشىندە دە قىتايداعى، سونىڭ ىشىندە شىنجاڭداعى ۇلتتارعا قاتىستى ساياسات ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. سولاي دا، ەلىمىزدەگى دەموگرافتار، وزگە دە زەرتتەۋشىلەر مەن  باق وكىلدەرىنىڭ   بۇعان باسا نازار اۋدارۋعا كەڭەس بەرەر ەدىك. كەزەكتى جاڭا ساناقتان دا قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى بولجام جاساۋعا كومەكتەسەتىن تىڭ دەرەكتەرگە يە بولا الامىز. بۇل قازىرگى قىتاي جەرىندەگى 1,7 ميلليوننان استام قازاقتىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي قاتىستى بولماق.

“The Qazaq Times”