Qıtaydağı qazaqtar. Foto: Xalhar.net.

Qıtaydağı qazaq mäselesi soñğı jıldardağı qazaq tildi aqparat keñistigindegi eñ qızu taqırıptıñ biri bolğanı dausız. Ondağı kürdeli sayasi jağdaylarğa baylanıstı Qıtaydağı qazaq tağdırı wlt bolaşağın oylağan közqaraqtı qauımdı alañdatpay qoyğan joq. Degenmen, qazirge deyin Qıtay territoriyasında jasap jatqan 2 millionğa juıq qandasımızdıñ bolaşağı turalı twşımdı twspal jasağan äleumettik zertteuler, ğılımi saraptamalar joqtıñ qası. Älemdegi az ğana qazaqtıñ wlt retinde birligi, amandığı, twtastığı tek qana «şımqay qızıl wran» men «jalpaq şeşey wltşıldıqtıñ» sürenine kömilip qalıp jatqanday. Qazaqstan sındı älem moyındağan egemen memleketti qwruşı wlt retinde, wlt ziyalılarımızdıñ, jüyeden äleumettanuşı zertteuşilerimizdiñ bwl taqırıptı qauzap, zerttemeui, Qıtaydağı qazaq bolaşağı turalı tolğanbauı tüsiniksiz.

Aytalıq, Qıtayda 2 mln-ğa (keybir alıp-qaşpa pikirlerde 3 millionnan astam dep te körsetip jür) juıq qandasımız bar deymiz, olardıñ naqtı sanı qanşa? Demografiyalıq jağdayı qanday nemese demografiyalıq ösimi, er-äyel salıstırması, tuu körsetkişi, jas qwramı, bilim alu deñgeyi, t.b. körsetkişteri qanday? Qalalasu (urbanizaciya)deñgeyi qay sapta? Assimilyaciya qauipi tönip twr jäne qazaq tiliniñ bolaşağı qalmadı deymiz, onda assimilyaciyağa wşırau qarqını qanşalıq? Qazaq tildileriniñ sanı nemese qıtay tildi jas wrpaqtıñ sanı qanşalıq? Mine, bwl qatarlı swraqtarğa jauap tapqan nemese izdep jürgen zertteuşiniñ qatarı körinbeydi. Mine bwl olqılıqtıñ orının tügeldey toltıra almasaq ta, keminde zertteuşilerdiñ nazarın audaru maqsatında, Qıtaydağı qazaqtardıñ demografiyalıq jağdayına qısqaşa taldaudı sayt oqırmandarına wsınıp otırmız. 

Qıtaydağı qazaq demografiyası olardıñ bolaşağı turalı da habar bermek. QHR-dağı qazaqtardıñ basım köbi Şınjañ jerinde twradı.  Qıtayda 6-şı retki halıq sanağı bwrınğılarımen salıstırğanda birşama aşıq äri jan-jaqtı boldı. 2017 jılğı körsetkişke säykes Şınjañda 24 mln 446 mıñ 600 twrğını bar delingen. Al, qazaqtardıñ sanı 1mln 682 mıñ adam bolıp, Şınjañnıñ 6. 88 payız halqın qwrağan.

 

Degenmen, bwl Qıtaydağı qazaqtıñ jalpı sanı emes. Şınjañnan tıs, Gansu, Cinhay provinciyalarında jasaytın, Beyjiñde twratın qazaqtar bwl sandı mälimettiñ qatarında joq. Sonday-aq, İşki Qıtay qalalarındağı qazaq studentteri men qazaq käsipkerlerin qosqanda Qıtaydağı qazaq sanı şamamen 1.7 millionnan asadı. Joğarıdağı sandıq mälimetke qarap, 1990 jıldan beri qaray ondağı qazaqtardıñ demografiyalıq ösiminiñ bayaulağanın biluge boladı. Bwğan Qıtaydağı josparlı tuu sayasatı tikeley ıqpal etken.  Oğan qosa, 2000 jıldardan keyingi Qazaqstanğa qonıs audaru ürdisiniñ de özindik ıqpalı bar. 2000-2010 jıldar arasında qazaqtardıñ demografiyalıq ösimi 1 payız aynalasındağı ösimmen wyğırlardan (1,6 payız) tömen bolğan.

Qıtaydağı qazaqtar mekendegen aymaqtar

Qıtaydağı qazaq demografiyasına 2010 jılğı sanaq negizinde taldau jasap körelik. Sol jılı Qıtayda qazaq sanı 1 mln 463 mıñ 12 adamdı qwrap, twtas QHR halqınıñ  0.11 payızın ielegen. Şıñjañdağı qazaqtardıñ basım köbi Täñirtauınıñ soltüstigindegi  tört aymaqqa qonıstanğan. Sonıñ işinde,  Altay, Tarbağatay, İle qatarlı üş aymaqtı qamtığan İle Qazaq avtonomiyalı oblısında 1,3 millionnan astam qazaq qonıstanğan. Olar jalpı qazaq sanınıñ 77,8 payızın ieleydi. Aytalıq, İle aymağında 37.68 payız, Altayda 23.14 payız, Tarbağatayda 16.98 payız.

Al, Sanjı, Ürimji jäne Barköl men Ürimji qalası sındı Täñirtau aymağında 300 mıñnan astam qazaq ömir süredi. Olar jalpı qazaq sanınıñ 22,2 payızın wstaydı.

Aymaqtardağı qazaq sanı jäne payızdıq körsetkişi

Bwl aymaqtarda qazaqtarmen qatar qıtay (hanzu), wyğır, düngen wlttarı da jii qonıstanğan.

Qazaqtar qonıstanğan aymaqtağı qıtay men wyğırdıñ üles salmağı

2017 jılı körsetkiş

Joğarıda atalğan qazaqtar jii qonıstanğan bes aymaqta 7,2 millionnan astam halıq twradı. Onıñ işinde qazaqtardıñ sanı 1,6 mln bolıp, öz jerinde 22 payızdı ielegen. Bwğan Ürimji, Şıhızı, Qaramay qalalarınıñ sanı men ondağı qazaq sanın kirmegen.

Qıtaydağı qazaqtardıñ  qonıstanğan territoriyası 350 mıñ  şarşı şaqırımnan asadı. 1949 jılı osı aumaqtağı qazaqtardıñ üles salmağı 50 payızdan joğarı bolğan. Sonıñ işinde Altay aymağında qazaqtardıñ üles salmağı eñ joğarı bolıp, 90 payızdan asqan.  1950-2000 jıldarğa deyin işki provinciyalardan kelgen qıtay jäne düngen wlttarı men Täñirtaudıñ oñtüstiginen wyğırlardıñ (negizinen İle aymağına qonıstandırılğan) jappay qonıstandıru qazaqtardı öz jerinde azşılıqqa aynaldırğan.  Dese de, qazaqtardıñ köpşiligi basqa wlttardan bölektenip qonıstanğan. Sanjı, Qwmıl aymağı jäne Bwratala oblısındağı  qazaqtardıñ ülesi 10% aynalası bolğanımen, basqa wlttardan bölek qonıstanğandıqtan salt-dästürleri jaqsı saqtalğan. Al Qaramaylı, Ürimji qalasındağı 100 mıñğa juıq qazaqtıñ 70 payızınan astamı iri qalada bıtırañqı ornalasqandıqtan, özge wlttarmen aralasuı, tilin joğaltu qaupi köbirek.  Atalğan aymaqtardağı keybir audandarda qazaqtar basım köp sandı wlt retinde ömir sürude. Aytalıq, Altaydıñ Şiñgil audanında qazaqtardıñ üles salmağı 76 payız, Köktoğay audanında 73 payız, Tarbağataydıñ tolı audanında 72 payız, Altaydıñ Jemeney audanında 61,6 payız, Qaba audanında 60,6 payız, Buırşın audanında 57 payızdı wstaydı. Bwl audandarda wlttıq dästür men tildi wstanu birşama qauipsiz deuge boladı, tildik orta jaqsı saqtalğan. Aymaqtar arasında qazaqtar eñ köp qonıstanğan İle aymağı bolğanımen, onda basqa wlttardı sanı da mol. Etnikalıq azşılıqtar arasında wyğırlardıñ sanı köbirek. Al, düngenmen qıtay bir tildi halıqqa jatadı.

Qalalasu deñgeyi

2017 jılı Şıñjañdağı 24 mln halıqtıñ 49.38  payızı qala twrğındarın qwrağan.  2000 jäne 2010 jılğı eki retki sanaqta qazaqtardıñ qalalasu deñgeyi tömendegidey:

1949 jılğa deyin Qıtay jerindegi qazaqtar derliktey köşpeli ömir sürgen. 1958 jıldan bastap otırıqşılıqqa birtindep köşirile bastadı. Auıldıq jerlerge qonıstanıp egin egu nemese jartılay otırıqşığa aynala bastadı. Bir bölimi ükimet qızmetkerine aynalıp, qala-qalaşıqtarğa qonıstandı. 1949 jılğa deyin qazaqtar qonıstanğan öñirde qala-qalaşıqtar öte şağın bolğan, aymaq ortalıqtarında köbinde 20 mıñnan asa twrğını bar şağın qalalar boldı. Aytalıq, Qwlja qalasınıñ 24 mıñ twrğını bolıp, basım köbin wyğırlar, orıs pen tatarlar qwrağan. Al, audan ortalıqtarı odan da şağın bolıp, birneşe mıñ, tipti key audan ortalıqtarı birneşe jüz ğana twrğını bar qalaşıqtardan twrdı. Aytalıq, sol twstarda Tolı audanınıñ ortalığında ne barı 50 tütin ğana bolğan.

1950 jıldan bastap qazaqtardı küştep otırıqşılıqqa beyimdegenmen, qazirdiñ özinde keybir aymaqtarda jartılay köşpeli ömir sürip otırğan qazaqtar da bar.  Auıldıq jerlerde egin şaruaşılığımen aynalısatındardıñ sanı basım, al barlıq qala-qalaşıqtağı qazaq sanı sol qaladağı qıtay wltınan az bolıp keledi. Bılayşa aytqanda tolıqtay qazaqılanğan qala joq.  Bwl turalı mälimetterdi saralay otırıp, Qıtaydağı qazaqtardıñ qalalasu deñgeyiniñ äli de tömen ekenin biluge boladı.

Käsiptik salıstırması nemese şaruaşılığı

Qıtaydağı qazaqtardıñ 30 jıl işindegi är sala, är käsiptegi salıstırması tömendegidey:

Bwl körsetkişten Qıtaydağı qazaqtardıñ basım köbi, aytalıq  80 payızğa juığı auıl şaruaşılığımen şwğıldanatının bilemiz.  Al, osı egin jäne mal şaruaşılığımen aynalısatın 1.4 mln şamasındağı qazaqtardıñ qolındağı tört tülik maldıñ sanı 20 millionnan asadı. Bwl jalpı Qazaqstandağı mal sanınan da köbirek. Aytalıq, Tolı audanında 1.2 mln bas mal bolıp, bir ğana Küp auılında 360 mıñ bas mal ösiriledi. Köktoğay audanındağı tört tülik maldıñ sanı 1 mln-nan  asadı, al onıñ 330 mıñı Düre auılında.

Ayta keterligi, memlekettik kadrlar sanı soñğı jıldarı azayğanımen, basqa käsip türlerindegi qazaqtardıñ sanı birtindep köbeyip kele jatqanı bayqaladı. Aytalıq, Qıtaydağı qazaqtardıñ 1-şi käsip türi sanalatın auıl şaruaşığımen aynalısatın qazaqtardıñ sanı jıldan jılğa azayıp keledi.

Käsip deñgeyi boyınşa:

Joğarıdağı mälimetterge sayı, Qıtaydağı qazaqtardıñ 15-20%  payızı ükimet qızmetkeri, oqıtuşılıq jäne därigerlik salalarda ekenin, 2000 jıldarmen salıstırğanda bwl salalardağı käsiptenu salıstırması azayğanın bayqauğa boladı. Onıñ Şınjañdağı qıtay wltınıñ barlıq salalardağı basımdıqqa ie boluı, sanınıñ jıldan jılğa köbeyip, jergilikti qızmetkerlerdi ığısıtırıp şığaruı jäne köşi-qon men qazaq tildi mektepterdiñ jabıluı sındı birqatar negizgi sebepteri bar. al şamamen 3-4 payız qazaqtar mwnay, tau-ken jäne türli öndiris oşaqtarında jwmıs isteydi.

Qazaqtardıñ şaruaşılığına qatıstı birqatar problemalar

Qazaqtardıñ qolındağı mal sanınıñ ösui birqatar mäselelerdi tuındattı. Aytalıq, mal sanınıñ şekten tıs köbeyui jayılımdı tarılttı jäne jerdiñ twyaqkesti boluına alıp keldi. Sonımen birge, tek dala jayılısımen ğana mal bağu barğan sayın qiındap, eginşilik alañdarınan jem-şöpti qımbat bağada satıp alu mal şaruaşılınıñ tabısın azayıttı. Bazar bağasınıñ twraqsızdığı mal şaruaşılığımen aynalısqan qazaqtardıñ jağdayın qiındata tüsti.

Al, bağızıdan köşpeli ömir saltın wstanğan qazaqtar otırıqşı egin şaruaşılığına birden oyısıp kete almadı. Bwl salanı dästürli şaruaşılığı retinde aynalısıp kele jatqan qıtay men wyğır, düngendermen bäsekelese almadı. Onıñ üstine basım köp qazaqtar mekendegen öñirler mal şaruaşılığına qolaylı, egin saluğa üylespeytin, topıraq qabatı jwqa, suı tapşı, klimatı qwrğaq bolıp keldi. Bwğan qaramastan Qıtay ükimeti jayılımdardı egistikke aynaldıru nauqanı jerdiñ şöleyttenuine, himiyalıq tıñaytqıştarmen bülinuine alıp keldi. Ertis, İle qatarlı trans-şekaralıq özenderdi egistikke, qalalardı sumen qamtuğa köbirek paydalanğandıqtan bwl sol eldegi qazaqtar mekendegen aumaqtı jäne Qazaqstannıñ key öñirleriniñ su qorın azayttı.

Qazaqtar mekendegen taulı aymaqtar tabiğatı körkem, jasıl jelekti bolğandıqtan turizm salasında eñ birinşi swranısqa ie boldı. Alayda, jergilikti ükimetter turizmdi damıtu isinde jer iesi bolğan qazaqtardıñ müddesin eskermedi. Sonıñ saldarınan köp jerde qazaqtardıñ jeri az ğana aqşamen kelimsek käsipkerlerdiñ qolına ötip ketti. Al, qazaqtar mekendegen öñirlerdegi jerastı baylıqtardıñ ülesinen qazaqtar maqsattı türde qağılıp keldi. Aytalıq, Altay tauı «Altın tau» atımen belgili bolğan. Odan qazirdiñ özinde 84 türli ken önimi alınadı.  Sonıñ işinde, altın, kümis jäne qalayı qorı eñ bay. Bir ğana Altay aymağında ülkendi-kişili 127 ken orını bar bolğanımen, jergilikti halıq bwl baylıqtıñ ülesinen qağılğan. Tipti, osı kendegi jwmısşılardan da jergilikti twrğındardıñ ülesi öte az. Sonday-aq, Qanas sındı halıqaralıq turistik brendteri de bar. Tarbağatay aymağında temir, kömir, qalayı, mıs, altın qatalı 41 türli ken önimi alınadı. Tarbağatay aymağına tiesili Qaramaylı mwnay alabı äkimşilik jaqtan Ürimjige qaratıluı da jergilikti twrğındardıñ ülesinen ayırdı. Al, İle aymağında 22 türli qazba baylıq alınadı jäne Şınjañdağı eñ körkem jer retinde turistik bağıtta köbirek damıtıldı. Narat saharası sındı respublikağa tanımal turistik aymaq ta İle aymağında ornalasqan. Täñirtau aymağınan 40-tan astam ken önimi alınadı. Boğda, Bessala sındı tanımal turistik aymaqtarı bar bola twra qazaqtar mekendegen osı aymaqtardıñ tabısınan jergilikti twrğındar qağıs qalğan.

Sauattılıq deñgeyi

Kestedegi sandı mälimetterge negizdele otırıp, ondağı qazaqtardıñ sauattılıq deñgeyi 1990 jıldardan beri twraqtı joğarılağanın köruge boladı. 1950 jılğa deyin sauattılıq deñgeyi 5 payızğa da jetpeytin. Äleumettik jağdaydıñ jaqsaruına ilese JJO bitirgen qazaq jastarınıñ sanı qarqındı artıp keledi. Äsirese, 2000-2010 jıldar arasında joğarı oqu orının tamamdağan qazaq jastarınıñ sanı 3 esege ösken. Al, bwl qarqınmen eseptegende qazir qıtaydağı qazaq jastarınıñ joğarı bilim alğandarı twtas wlttıñ 20 payızına juıq deuge boladı. Bwl ondağı qazaqtardıñ potencialınıñ joğarılauına ülken ıqpal etpek. Al, özge statistikalıq mälimetterge say, qıtaydağı qazaqtardıñ 50 jastan joğarılardıñ basım köpşiligi qıtay tilin bilmeytini mälim bolğan. Bwl sol elde jasap jatqan qazaqtardıñ qıtay tildi halıqqa aynalu qarqının bayaulatuşı faktor sanaladı.

Jas jäne er-äyel salıstırması

2010 jılğı sanaq boyınşa jas salıstırması:

Bwl sandı mälimetterge qarap olardıñ ortaşa wzaq ömir süru jasın, wlttıñ ortaq jasın, qarttanu deñgeyin jäne bolaşaq qıtaytildi qazaqtardıñ mölşerin anıqtauğa boladı. Statistikalıq mälimet, Qıtaydağı qazaqtarda jastardıñ salıstırması köbirek ekenin añğartadı. 34 jasqa deyingilerdiñ özi twtas halıqtıñ 64 payızın qwrap otır. Al, 14 jasqa deyingilerdiñ ülesi 24 payızğa juıq. Bwlar qazirgi mektep oquşıları men universitet oqıp jatqandar. Al, 2017 jılı qazaq tilinde bilim beru tolıqtay  toqtatılğanın, Qıtaydağı joğarı oqu orındarı tek qana qıtay tilinde sabaq beretinin eskersek, osı jastağı balalardıñ köbi qıtay tilinde bilim alıp jatqanın bilemiz. Al, bwl sanaq jürgizilgen jılı tuılğan balalar, 2017 jılı mektep tabaldırığın attap, tolıqtay qıtay tilinde oqıp şıqpaq. Aldağı jiırma jılda olar 30 jasqa deyingi qıtay tilinde bilim alğan jaña buındı qwraydı. Qazaqtardıñ jalpı jan sanındağı ülesi qazirgi 30 jasqa deyingilermen qaraylas boladı dep şamalasaq, onda 20 jıldan keyin ondağı 50 payız qazaq tolıqtay qıtay tilinde oqığandar sanaladı. Ärine, bwlardıñ bäri derlik qıtay tildi jaña wrpaq boladı deuge bolmas, sonıñ özinde jartısınan astamı qıtay tildi jäne qos tildi buındı qalıptastırarı sözsiz. Jaña buınnıñ üles salmağınıñ artuına ilese, bwl ürdis barğan sayın tezdey tüsedi.  Oğan qazirgi jartılay qıtay tildi bilim alıp jatqan 15 pen 25 jas aralığındağı 20 payız ülesti ielegen jastardı qosar bolsaq, bwl ürdis biz şamalağannan da asıp ketui mümkin.

Bwdan tıs joğarıdağı sandı mälimetten, 19 ben 60 jas aralığındağı 60 payızdan astam halıqtıñ eñbekke jaramdı ekenin de bayqauğa boladı. Al, er-äyel salıstırması  2010 jılğı sanaqqa säykes,  104:100 şamasında bolğan. YAğni, erler 51, äyelder 49 payızın ielegen.

Qıtaydağı qazaqtardıñ bolaşağına baylanıstı eñ mañızdı mäseleler

Qıtaydağı qazaqtardıñ bolaşağına qatıstı eñ qauipti mäsele – til mäselesi. Eki jıl bwrın ondağı qazaq tildi bilim beretin orta jäne bastauış mektepter tolıqtay jabıldı. Mektepke deyingi bilim beru jäne balabaqşalar da qıtay tiline auıstırılğan. Bwğan qosa, qazaq tildi basılımdar, telearnalar da birtindep jabıluı mümkin.

Jergilikti ükimettiñ Qıtaydağı qazaqtarğa assimilyaciya ürdisin tezdetu üşin birqatar şaralardı qoldanuda. Aytalıq, taulı-dalalı öñirlerde şoqırlı otırğan qazaqtardı qıtay wltımen aralastıra qonıstandıru; qazaq auıldarına qıtay otbasıların köbeytu; Jayılımdı tıñaytu, turizmdi damıtu jäne ken aşu degen sekildi türli sıltaularmen jerlerin ükimetke qaytaru; türli täsildermen qalağa qaray ığıstıru sekildi äreketter derlik jüyeli türde jasaluda.

Sonday-aq, qıtay qazaqtarında aralas nekeniñ qaupi de tönip keledi. 1950 jıldan 2000 jılğa deyin Qıtayda jasaytın 55 az sandı wlt arasında qıtaylarmen aralas neke salıstırması eñ tömeni qazaqtar boldı. 50 jıl işinde ne barı 886 aralas neke tirkelgen. Qıtaylarmen aralas neke salıstırması qazaqtar men wyğırlarda ğana 1 payızdan tömen bolğan (qazaqtar 0,03 payız, wyğırlar 0,12  payız). Bwl körsetkiş Qıtay biligin aralas nekeni däriptep, arnayı qoldau bağdarlamaların jasauğa itermeledi.  YAğni, qazir az sandı wlttar üşin aralas nekege twrğandarğa arnayı jeñildikter, sıyaqılar, ösimsiz nesie beru sekildi ıntalandıru şaraları bar. Bwl aldağı uaqıtta Qıtaydağı qazaqtar arasında aralas neke salıstırması joğarlauı mümkin ekenin körsetedi.

Biıl Qıtayda 7-şi retki halıq sanağı jürgiziledi. Biraq, bwl sanaqtıñ  qanşalıqtı deñgeyde aşıq äri tolıqqandı bolatının aytu qiın. Sebebi, soñğı on jıl işinde de Qıtaydağı, sonıñ işinde Şınjañdağı wlttarğa qatıstı sayasat türli özgeristerge wşıradı. Solay da, elimizdegi demograftar, özge de zertteuşiler men  BAQ ökilderiniñ   bwğan basa nazar audaruğa keñes berer edik. Kezekti jaña sanaqtan da Qıtaydağı qandastarımızdıñ bolaşağına qatıstı boljam jasauğa kömektesetin tıñ derekterge ie bola alamız. Bwl qazirgi Qıtay jerindegi 1,7 millionnan astam qazaqtıñ bolaşağına tikeley qatıstı bolmaq.

“The Qazaq Times”