قىرىق وزبەكتىڭ اۋزىن جاپقان قازاق ستۋدەنت جانە تەڭىزدەگى قىزىقتى ساپار

اۆتور: ءوزىڭىز وقيمىن دەپ شەشىم قابىلداعان «شىعىستانۋ» ماماندىعىنا قالاي ءتۇستىڭىز؟

س. ب.: مەن «شىعىستانۋ» ماماندىعى بويىنشا لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسۋگە ءوتىنىش تاپسىرعان ەدىم. الايدا سسسر جوعارى وقۋ مينيسترلىگى مەن ويلاعان ۋنيۆەرسيتەتكە ەمەس، تاشكەنتتە وقۋعا رۇقسات بەردى. رەسپۋبليكاعا ءبىر-اق ورىن، بۇعاندا شۇكىر دەدىم. ويتكەنى، سول كەزدىڭ وزىندە تاشكەنتتە ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە شىعىستانۋ فاكۋلتەتى بار بولاتىن. جانە وزبەك سسر عىلىم اكادەمياسىندا «شىعىستانۋ ينستيتۋتى» مەن «قولجازبالار ينستيتۋتى» قۇرىلعان. ال، الماتىداعى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىندا شىعىستانۋ ءىلىمى جوق بولاتىن. تاريح، ادەبيەت، ونەر جانە ءتىل ءبىلىمى ينست يتۋتتارىندا اراب ءتىلىن بىلەتىن مامان بولمادى. بىزدە اراب تىلىنەن ەنگەن سوزدەر كوپ قوي. سولاردىڭ اراب، پارسى نە كونە تۇرىك سوزدەرىنىڭ قايسىسىنا جاتاتىنىن بىلمەي ءجۇرۋشى ەدىم. ياعني، قازاقستان شىعىستانۋ عىلىمى جاعىنان ارتتا ەدى.

بۇگىندە، كەيبىرەۋلەر وزبەكستاننىڭ ەكونوميكاسى، الەۋمەتتىك جاعدايى تۋرالى جاعىمسىز اڭگىمە قىلادى. شىن مانىندە، پاتشالىق رەسەي كەزىندە تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى باسقارعان ورتا ازيانىڭ باستى اكىمشىلىك قالاسىنىڭ ءرولىن تاشكەنت اتقاردى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىكتەگى بەس وبلىسى (شىمكەنت، قىزىلوردا، جامبىل، الماتى، تالدىقورعان) ۋاقىتشا سول قالاعا قارادى. سەبەبى، پاتشا ۇكىمەتى كەڭ بايتاق ەلىمىزدى ءبىر جەر دەن باسقارۋ كۇردەلى بولعاندىقتان، قازاقتاردىڭ ءوزىن ۇشكە ءبولدى. ومبى قالاسىنداعى گەنەرال-گۋبەرناتور شىعىس-سولتۇستىك جەرلەرىن بيلەدى، باتىس ايماقتاردى ورىنبوردان باسقارسا، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىن تاشكەنتتەگى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى بيلەدى. بىزبەن قوسا وزبەكستان، تۇركىمەنستان، قاراقالپاقستان، قىرعىزستان, تاجىكستان دا تاشكەنتكە قار ادى. سوندىقتان، قازاقتىڭ كوپتەگەن زيالىلارى ءبىلىم الىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتتەرىن تاشكەنت قالاسىمەن بايلانىستىردى. سوۆەت ۋاقىتىندا از ۇلتتارعا ءبىلىم بەرۋ تۋرالى شەشىم بولاتىن. وسىعان وراي، سوۆەت ۇكىمەتى 1920 جىلى ارنايى ءبىر پويىز قۇرال-جابدىق، عالىم-وقىتۋشىلاردى جىبەرىپ، تاشكەنتتە ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن قۇردى. سوندىقتان، بۇل ۋنيۆەرسيتەتتە پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامى مىقتى قالىپتاستى.

مۇحتار اۋەزوۆ 1923 جىلى وسى وقۋ ورنىندا تىڭداۋشى رەتىندە وقىپ، قوسىمشا ساباق بەرىپ ءجۇردى. ءسويتىپ، ماعان مۇحتارداي ۇلكەن تۇلعا وقىعان ءبىلىم ورداسىنا ءتۇسۋ بۇيىردى. شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندە قىتاي، پارسى، حيندي، ۋردۋ جانە اراب ءتىلىن وقىتاتىن. مەن اراب ءتىلى مەن ادەبيەتى بولىمىنە وقۋعا ءتۇستىم. بۇل ءتىلدى مەڭگەرسەم، قۇراندى وقي الامىن، مۇسىلمان دۇنيەسىنە ەسىك اشىپ، شىعىس ەلدەر تاريحىمەن، اراب حالقىمەن تەرەڭ تانىسۋعا بولادى. بۇل ماعان ۇلكەن ءبىر الەمگە ارالاسىپ، وي-سانا، تانىم-كوزقاراسىمدى كەڭەيتەتىن، جالپاق جاھانعا جول اشاتىن مۇمكىندىك بەردى.

اۆتور: ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە تاعى قانداي ەستە قالارلىق وقيعا بولدى؟

س. ب.: دەكان ش. شامۇحامەدوۆ دەگەن عالىم ءبىر جىل بۇرىن سيرياعا بولىنگەن جالعىز ورىندى قىرىق وزبەككە بەرمەي، ماعان اپەرگەن. وعان وزبەكتەر كونگىسى كەلمەي، نارازىلىق جاساپ، ش. شامۇحامەدوۆتىڭ الدىنا بارادى. «بۇل وزبەك ۋنيۆەرسيتەتى، اراب ءتىلىن قىرىق وزبەك ستۋدەنتى وقيدى، نەگە بولىنگەن ءبىر ورىندى جالعىز قازاققا بەرەسىز؟» – دەپ داۋ كوتەرگەن. سوندا دەكانىمىز ءبارىن شاقىرىپ الدى دا:

– جاقسى. وقۋلارىڭ قانداي؟ – دەپ سۇراعان.

– ءۇش، ءتورت، بەسپەن وقيمىز.

– ال، باتىرشا-ۇلى تەك «بەسپەن» وقيدى، ارالارىڭدا «بەسپەن» وقيتىن كىم بار؟ – دەگەندە وزبەكتەر جۇمعان اۋىزدارىن اشا الماي قالدى.

ول كەزدە وقۋ ناتيجەسىمەن بىرگە قوعامدىق ۇيىمداعى بەلسەندىلىگىڭدى باعالايتىن. دەكان سونى دا كولدەنەڭ تارتتى.

– ول ۋنيۆەرسيتەت بويىنشا كومسومول كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، قوعامدىق جۇمىستار اتقارادى، سوندىقتان ورىن باتىرشا-ۇلىنا بەرىلدى، – دەپ شىعارىپ سالدى.

اۆتور: ول كەزدە اراب ءتىلى، شىعىستانۋ ماماندىعى قازىرگى حالىقارالىق قاتىناس، زاڭگەر، بانك ءىسى سەكىلدى «پرەستيجنىي»، ياعني جاستاردىڭ قالاۋىنا ساي جانە بەتكە ۇستار، جوعارى ەسەپتەلەتىن ماماندىقتاردىڭ ءبىرى ەدى. سوندىقتان بولار، كىتاپتىڭ باس كەيىپكەرى تاشكەنتتە بەلگىلى ادامداردىڭ بالالارى، ءىنى-قارىنداستارىمەن بىرگە وقىدى. ونىڭ توبىندا وزبەكستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى س. كامالوۆتىڭ قارىنداسى، سسسر حالىق جازۋشىسى كاميل ياشەننىڭ قىزى جانە وزگە دە كەڭەس وداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى سىندى تانىمال تۇلعالاردىڭ ۇل-قىزدارى بولدى. ساكەڭنىڭ كۋرسىنان اتاقتى ءانشى لۋيزا زاكيروۆا جانە ونشاقتى دوكتور، پروفەسسور، اكادەميك شىقتى. قاراپايىم دا ونەگەلى وتباسىندا تاربيە كورگەن زەردەلى دە جىگەرلى قازاق بالاسى ءاردايىم ولاردان وق بويى وزىق جۇرەتىن. ۋنيۆەرسيتەت كومسومول كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. رەكتور سەنىم ارتىپ، سيرياعا وقۋعا جىبەردى. دۇنيەنى كورسەم، بىلسەم، تانىسام دەگەن تاۋداي تالاپ پەن قايتپاس رۋحتىڭ ارقاسىندا ول تەك ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ، بيىكتەرگە تىرمىسا ورمەلەدى. دۇنيەنىڭ ەسىگى كەڭىنەن اشىلىپ، وي-سانا تولىسقان سايىن، الداعى ماقسات-مۇرات تا بيىكتەگەن ۇستىنە بيىكتەي بەردى. سول بيىككە تالماي شىرقاۋ ءۇشىن قاناتىن ەندى قومداعان جىگىتكە ءومىر، كۇرەس جەڭىل بولعان جوق. ويتكەنى، ونىڭ جۇرەگىندە قازاققا ءتان ۇلت نامىسى، ەل مۇڭى سەكىلدى سالماعى ولشەۋسىز جۇك جاتقان بولاتىن. ارى قاراي كەيىپكەردىڭ وزىنە ساۋال قويالىق.

ءسىز سيريادا كەڭەس وداعىنان شىققان العاشقى سوۆەت قازاق ستۋدەنتى بولدىڭىز. سيرياعا بارعان ساپارىڭىز جايلى ازداپ سىر شەرتسەك. ارابتاردىڭ قازاقتارعا، ورتا ازياداعى مۇسىلمان قاۋىمعا كوزقاراسى قالاي بولدى؟

س. ب.: قازىر اقشاسى بار ادامعا ءوز ەركىمەن شەتەلگە بارىپ، وقۋ قيىن ەمەس. ول كەزدە ستۋدەنتتەردى تەك ۇكىمەتتىڭ شەشىمىمەن، كومپارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ارناۋلى تەكسەرۋىمەن عانا جىبەرەتىن. ماسكەۋ الدىمەن شەتەلگە باراتىن ستۋدەنتتەردىڭ سانىن بەكىتىپ، سوسىن ونى ءار وقۋ ورىندارىنا بولەدى. مىنە، سونداي ءبىر ورىن تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنە بۇيىرعان ەكەن. تاعدىر جازىپ، مەن داماسكىدە وقۋعا مۇمكىندىك العان ءبىرىنشى سوۆەت ستۋدەنتى بولىپپىن. ەرتەدەگى باي تاريحىن تەك كىتاپ پەن گازەت-جۋرنالداردان وقيتىن ەلدى ءوز كوزىممەن كوردىم.  1963 جىلى اقپان ايىندا مەنى جوعارى جانە ورتا ارناۋلى ءبىلىم مينيسترلىگى سيرياعا باراتىن جۇمىس تاجىريبەسىنەن وتەتىندەرمەن بىرگە ماسكەۋگە شاقىردى. قاسىمدا جوعارى ءبىلىمدى ءتورت ورىس ينجەنەرى بار. ولار اراب تىلىنەن ستاجيروۆكادان ءوتىپ، كەيىن سول ەلدەردە مامان رەتىندە قىزمەت اتقارۋعا دايىندالۋ ءۇشىن بارا جاتىر. ماسكەۋ-داماسك تىكەلەي اۋە مارشۋرتى جوق بولعاندىقتان، ماسكەۋ-كاير، ودان ءارى داماسكىگە سامولەتپەن ۇشۋىمىز جوسپارلاندى. الايدا ەگيپەت پەن سيريا ۇكىمەتتەرى ورتاسىندا الاۋىزدىق تۋىپ، ەكى ەل اراسىنداعى اۋە رەيسى الىنىپ تاستالدى. سوندىقتان، ءبىزدى سيرياعا قارا تەڭىز بەن جەرورتا تەڭىزى ارقىلى پاراحودپەن جىبەرەتىن بولدى.

ماسكەۋدەن ودەسسا قالاسىنا پويىزبەن كەلدىك. ودان «فەليكس دزەرجينسكي» اتتى تۋريستىك تەپلوحودپەن جولعا شىقتىق. تەڭىزدە ءجۇزۋ ماعان تاڭسىق بولدى شىنىندا، ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت تەپلوحودقا وتىرىپپىن. جولاۋشىلاردىڭ كوبى سوۆەت تۋريستەرى، قالعاندارى شەتەلدىكتەر. كەمە تۋريستىك بولعاندىقتان ءبىز رۋمىنيانىڭ كونستانتسا، بولگاريانىڭ ۆارنا، تۇركيانىڭ ىستامبۇل، گرەكيانىڭ پيرەي، ەگيپەتتىڭ الەكساندريا پورتتارىنا توقتاپ، قالالارعا 10-20 ساعاتتان شىعىپ، كورىكتى جەرلەرىن ارالادىق. كونستانتسا، ۆارنا قالالارى تاسپەن، قىزىل كىرپىشپەن سالىنعان ادەمى ۇيلەرى بار، حالقى از، تازا قالالار ەكەن. ىستامبۇل قالاسى ءبىزدى وتە قىزىقتىردى. وسمان يمپەرياسىنىڭ استاناسىندا كوپ تاريحي جەرلەردى ارالادىق. اتاقتى ايا-سوفيا مەشىتىن (بۇرىنعى ۆيزانتيا حريستيان شىركەۋى) كونە قالاداعى تۇرىك سۇلتان-پاشالارىنىڭ سارايلارىن، تاۋارلارعا تولى بازارلارىن كوردىك. مەن ءۇشىن بۇل جاڭا الەم تانۋ بولدى. كاپيتاليزمنىڭ، شىعىس ەلدەرىنىڭ پەردەسىن العاش اشۋىم ەدى. تەڭىز جاعالاۋىندا بالىقشىلار جاڭا عانا ۇستاعان بالىقتارىن قايىق ۇستىندە ساتىپ جاتقانى، كوپىرمەن ەۋروپادان ازيا جاعالاۋىنا وتكەنىمىز ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە.

تەپلوحود ءمارمار جانە ەگەي تەڭىزدەرىنەن تۇندە ءوتىپ، تاڭەرتەڭ گرەكيانىڭ پيرەي پورتىنا كەلدى. گەوگرافيا كارتاسىنا قا را ساڭ، افينى قالاسى تەڭىز جاعالاۋىندا تۇرعان سياقتى، شىندىعىندا ول ارى قاراي قۇرلىقتا ورىن تەپكەن. باسقا تۋريستەرمەن بىرگە افيناعا مەترومەن باردىق. «مەترو» دەپ اتالعانى بولماسا، جەرمەن ءجۇرىپ باراتىن ەلەكتر پويىزى. تەك قالاعا كىرگەندە ءبىرن ەشە جەراستى مەترو ستانتسيالارى بار. قالانىڭ ورتاسىنان شىعىپ، كونە وليمپيا ستاديونىن، سودان كەيىن اتاقتى اكروپولدى كوردىك. ول گرەك تىلىندە «بيىك قالا» دەگەندى بىلدىرەدى. ونى كەزىندە حالىق جاۋلاردان قورعاناتىن بەكىنىس رەتىندە پايدالانعان. ب.ز.ب. 400 جىلدارى مۇندا افينى قۇدايى مەن تەڭىز قۇدايى پوسەيدونعا ارنالىپ، ءمارمار باعانالاردان پارفەنون عيباداتحاناسى (حرام) تۇرعىزىلعان. ونىڭ ءىرى ءمارمار باعاناسى (كولونناسى) بارلىق تاراپقا جاقسى كورىنەدى. بۇرىن اكروپول مەن پارفەنوننىڭ سۋرەتىن وقۋلىقتان عانا كورەتىنبىز. ەندى مىنە، ءوز كوزىمىزبەن كورۋ ورايى بۇيىردى. تەپلوحود كايۋتاسىنا ورالعان سوڭ، كونە گرەكيا، ۆيزانتيا، وسمان تاريحىن قايتا ەسكە ءتۇسىردىم. قازاق دالاسىنان جانە ورتالىق ازيادان شىققان قايسار تۇركى جاۋىنگەرلەرى سوعىسقان، اياق باسقان جەرلەرى وسى. ال، بۇگىندە زامان وزگەرىپ، بۇكىل ورتا ازيا تۇركى حالىقتارى سوۆەت وداعى دەگەن ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇرساۋىندا.

وسىدان كەيىن تۇندەلەتىپ جەرورتا تەڭىزىنە شىعىپ، وڭتۇستىككە قاراي افريكا قۇرلىعىنا بەت الدىق. قىستا تەڭىز وتە داۋىلدى بولادى ەكەن، كايۋتاداعى توسەك پاراحودپەن بىرگە تەڭسەلىپ ۇيقى بەرمەدى. تاڭەرتەڭ شالا ۇيقى قالپى ارەڭ تۇردىم. اسحاناعا كەشىگىپ بارىپ، داياشىدان عافۋ وتىنسەم ول كۇلىپ، «بۇگىن ءسىز تاڭعى اسقا كەلگەن ءۇشىنشى ادامسىز، باسقالارى تەڭىزدىڭ تولقىنىنا شىداماي، كايۋتالارىندا ءالى جاتىر» دەدى. اسقا تابەت جوق، ءبىر ءۇزىم نان مەن ءبىر ستاكان شاي ءىشىپ، تەپلوحودتىڭ پالۋباسىنا شىقتىم. سەبەبى، كايۋتادا قالۋ اۋىر بولدى. قابىرعا شايقالىپ، پوتولوك تەڭسەلىپ باسىم اينالىپ كەتتى. پالۋبادان دا جايلى ورىن تاپپاي، كاپيتان رۋبكاسىنىڭ استىنداعى ەدەندە ەكى ساعات وتىردىم. كەڭ دالادا وسكەن بالاعا شەكسىز تەڭىز ورتاسىندا تۇرۋ وتە اۋىر ەكەن. تەڭىزدىڭ تولقىنى مازا بەرمەگەن سوڭ، كايۋتاعا قايتۋعا تۋرا كەلدى. نەسىن ايتا بەرەيىن، تەڭىز ماعان ۇنامادى. باس اۋىرىپ، جۇرەك اينىپ، ايتەۋىر ەرتەڭىندە مىسىردىڭ الەكساندريا پورتىنا جەتتىك-اۋ. تەزىرەك جاعاعا شىعىپ، بەس جىگىت باسقا تۋريستەرمەن بىرگە قالانى ارالادىق. كۇن سۋىق، جەل قاتتى. ارابتار گالابيانىڭ (ەركەك ادامنىڭ ۇزىن كويلەگى) ۇستىنەن كوستيۋم نەمەسە پلاشش كيىپ ءبۇرىسىپ ءجۇر. قالا ەۋروپا ارحيتەكتۋراسىمەن سالىنعان. كوپ قاباتتى بيىك عيماراتتار، كوشەنىڭ ەكى جاعى ماگازين، دۇكەن، كافە، رەستوراندار. جەرگىلىكتى تاۋارلار، سۋۆەنيلەر ارزان. الايدا ءبىزدىڭ جولىمىزعا بەرگەن قاراجات جەتپەيتىن بولعاننان كەيىن ەشنارسە ساتىپ المادىق.

الەكساندريادان كيپردىڭ پورتى فاماگۋستاعا جەتىپ ەدىك، بىراق تۋريستەردى قالاعا شىعارمادى. سەبەبى، تەڭىز ويناپ، ۇلكەن تولقىندار كەمەنىڭ پورتقا كىرۋىنە كەدەرگى جاسادى. پاروحودتا تۇنەپ، ەرتەڭىندە سيريانىڭ ەڭ ءىرى پورتى لاتاكياعا بەت الدىق. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ساپارىمىز ۇلكەن تۋريزمگە اينالىپ، كونە وركەنيەت وشاقتارى ورنالاسقان جەرلەرمەن تانىسىپ، سول ەلدەر تۋرالى تانىمىمىز كەڭەيە ءتۇستى.  سونىمەن، 1963 جىلى 7 ناۋرىزدا ءبىز سيريا توپىراعىنا اياق باستىق. سيريانىڭ تەڭىز پورتى لاتاكيادان سوۆەت وداعى ەلشىلىگىنىڭ «جەڭىل» ماشيناسىنا وتىرىپ، داماسكىگە اتتاندىق. ەكى ءجۇز الپىس شاقىرىم جول ءجۇرىپ، سيريا استاناسىنا دا جەتتىك. ءبىزدى ورتالىقتاعى «گرانادا» قوناقۇيىنە ءتۇسىردى...

جالعاسى بار

ديپلومات، قوعام قايراتكەرى سايلاۋ باتىرشا-ۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەت جولىنا ارنالعان "تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ديپلوماتيا" كىتابىنان.

اۆتور: مۇرات الماسبەكۇلى

«The Qazaq Times»