Foto: rest-travel.kz

AVTOR: Öziñiz oqimın dep şeşim qabıldağan «Şığıstanu» mamandığına qalay tüstiñiz?

S. B.: Men «Şığıstanu» mamandığı boyınşa Leningrad memlekettik universitetine tüsuge ötiniş tapsırğan edim. Alayda SSSR Joğarı oqu ministrligi men oylağan universitetke emes, Taşkentte oquğa rwqsat berdi. Respublikağa bir-aq orın, bwğanda şükir dedim. Öytkeni, sol kezdiñ özinde Taşkentte Orta Aziya memlekettik universitetinde şığıstanu fakul'teti bar bolatın. Jäne Özbek SSR Ğılım akademiyasında «Şığıstanu institutı» men «Qoljazbalar institutı» qwrılğan. Al, Almatıdağı Qazaq SSR Ğılım akademiyasında şığıstanu ilimi joq bolatın. Tarih, ädebiet, öner jäne til bilimi inst ituttarında arab tilin biletin maman bolmadı. Bizde arab tilinen engen sözder köp qoy. Solardıñ arab, parsı ne köne türik sözderiniñ qaysısına jatatının bilmey jüruşi edim. YAğni, Qazaqstan şığıstanu ğılımı jağınan artta edi.

Büginde, keybireuler Özbekstannıñ ekonomikası, äleumettik jağdayı turalı jağımsız äñgime qıladı. Şın mäninde, patşalıq Resey kezinde Türkistan general-gubernatorı basqarğan Orta Aziyanıñ bastı äkimşilik qalasınıñ rolin Taşkent atqardı. Qazaqstannıñ oñtüstiktegi bes oblısı (Şımkent, Qızılorda, Jambıl, Almatı, Taldıqorğan) uaqıtşa sol qalağa qaradı. Sebebi, patşa ükimeti keñ baytaq elimizdi bir jer den basqaru kürdeli bolğandıqtan, qazaqtardıñ özin üşke böldi. Ombı qalasındağı general-gubernator Şığıs-soltüstik jerlerin biledi, Batıs aymaqtardı Orınbordan basqarsa, Qazaqstannıñ Oñtüstik öñirlerin Taşkenttegi Türkistan general-gubernatorı biledi. Bizben qosa Özbekstan, Türkimenstan, Qaraqalpaqstan, Qırğızstan, Täjikstan da Taşkentke qar adı. Sondıqtan, qazaqtıñ köptegen ziyalıları bilim alıp, memlekettik qızmetterin Taşkent qalasımen baylanıstırdı. Sovet uaqıtında az wlttarğa bilim beru turalı şeşim bolatın. Osığan oray, Sovet ükimeti 1920 jılı arnayı bir poyız qwral-jabdıq, ğalım-oqıtuşılardı jiberip, Taşkentte Orta Aziya memlekettik universitetin qwrdı. Sondıqtan, bwl universitette professor-oqıtuşılar qwramı mıqtı qalıptastı.

Mwhtar Äuezov 1923 jılı osı oqu ornında tıñdauşı retinde oqıp, qosımşa sabaq berip jürdi. Söytip, mağan Mwhtarday ülken twlğa oqığan bilim ordasına tüsu bwyırdı. Şığıstanu fakul'tetinde qıtay, parsı, hindi, urdu jäne arab tilin oqıtatın. Men arab tili men ädebieti bölimine oquğa tüstim. Bwl tildi meñgersem, Qwrandı oqi alamın, mwsılman düniesine esik aşıp, şığıs elder tarihımen, arab halqımen tereñ tanısuğa boladı. Bwl mağan ülken bir älemge aralasıp, oy-sana, tanım-közqarasımdı keñeytetin, jalpaq jahanğa jol aşatın mümkindik berdi.

AVTOR: Universitette oqıp jürgende tağı qanday este qalarlıq oqiğa boldı?

S. B.: Dekan Ş. Şamwhamedov degen ğalım bir jıl bwrın Siriyağa bölingen jalğız orındı qırıq özbekke bermey, mağan äpergen. Oğan özbekter köngisi kelmey, narazılıq jasap, Ş. Şamwhamedovtiñ aldına baradı. «Bwl özbek universiteti, arab tilin qırıq özbek studenti oqidı, nege bölingen bir orındı jalğız qazaqqa beresiz?» – dep dau kötergen. Sonda dekanımız bärin şaqırıp aldı da:

– Jaqsı. Oqularıñ qanday? – dep swrağan.

– Üş, tört, bespen oqimız.

– Al, Batırşa-wlı tek «bespen» oqidı, aralarıñda «bespen» oqitın kim bar? – degende özbekter jwmğan auızdarın aşa almay qaldı.

Ol kezde oqu nätijesimen birge qoğamdıq wyımdağı belsendiligiñdi bağalaytın. Dekan sonı da köldeneñ tarttı.

– Ol universitet boyınşa komsomol komitetiniñ müşesi, qoğamdıq jwmıstar atqaradı, sondıqtan orın Batırşa-wlına berildi, – dep şığarıp saldı.

AVTOR: Ol kezde arab tili, şığıstanu mamandığı qazirgi halıqaralıq qatınas, zañger, bank isi sekildi «prestijnıy», yağni jastardıñ qalauına say jäne betke wstar, joğarı esepteletin mamandıqtardıñ biri edi. Sondıqtan bolar, kitaptıñ bas keyipkeri Taşkentte belgili adamdardıñ balaları, ini-qarındastarımen birge oqıdı. Onıñ tobında Özbekstan Kompartiyası Ortalıq komitetiniñ birinşi sekretari S. Kamalovtıñ qarındası, SSSR Halıq jazuşısı Kamil' YAşenniñ qızı jäne özge de Keñes Odağı Memlekettik sıylığınıñ iegerleri sındı tanımal twlğalardıñ wl-qızdarı boldı. Säkeñniñ kursınan ataqtı änşi Luiza Zakirova jäne onşaqtı doktor, professor, akademik şıqtı. Qarapayım da önegeli otbasında tärbie körgen zerdeli de jigerli qazaq balası ärdayım olardan oq boyı ozıq jüretin. Universitet komsomol komitetiniñ müşesi boldı. Rektor senim artıp, Siriyağa oquğa jiberdi. Dünieni körsem, bilsem, tanısam degen tauday talap pen qaytpas ruhtıñ arqasında ol tek öz küşine süyenip, biikterge tırmısa örmeledi. Dünieniñ esigi keñinen aşılıp, oy-sana tolısqan sayın, aldağı maqsat-mwrat ta biiktegen üstine biiktey berdi. Sol biikke talmay şırqau üşin qanatın endi qomdağan jigitke ömir, küres jeñil bolğan joq. Öytkeni, onıñ jüreginde qazaqqa tän wlt namısı, el mwñı sekildi salmağı ölşeusiz jük jatqan bolatın. Arı qaray keyipkerdiñ özine saual qoyalıq.

Siz Siriyada Keñes Odağınan şıqqan alğaşqı sovet qazaq studenti boldıñız. Siriyağa barğan saparıñız jaylı azdap sır şertsek. Arabtardıñ qazaqtarğa, Orta Aziyadağı mwsılman qauımğa közqarası qalay boldı?

S. B.: Qazir aqşası bar adamğa öz erkimen şetelge barıp, oqu qiın emes. Ol kezde studentterdi tek ükimettiñ şeşimimen, Kompartiya Ortalıq Komitetiniñ arnaulı tekseruimen ğana jiberetin. Mäskeu aldımen şetelge baratın studentterdiñ sanın bekitip, sosın onı är oqu orındarına böledi. Mine, sonday bir orın Taşkent universitetiniñ Şığıstanu fakul'tetine bwyırğan eken. Tağdır jazıp, men Damaskide oquğa mümkindik alğan birinşi sovet studenti bolıppın. Ertedegi bay tarihın tek kitap pen gazet-jurnaldardan oqitın eldi öz közimmen kördim.  1963 jılı aqpan ayında meni Joğarı jäne orta arnaulı bilim ministrligi Siriyağa baratın jwmıs täjiribesinen ötetindermen birge Mäskeuge şaqırdı. Qasımda joğarı bilimdi tört orıs injeneri bar. Olar arab tilinen stajirovkadan ötip, keyin sol elderde maman retinde qızmet atqaruğa dayındalu üşin bara jatır. Mäskeu-Damask tikeley äue marşurtı joq bolğandıqtan, Mäskeu-Kair, odan äri Damaskige samoletpen wşuımız josparlandı. Alayda Egipet pen Siriya ükimetteri ortasında alauızdıq tuıp, eki el arasındağı äue reysi alınıp tastaldı. Sondıqtan, bizdi Siriyağa Qara teñiz ben Jerorta teñizi arqılı parahodpen jiberetin boldı.

Mäskeuden Odessa qalasına poyızben keldik. Odan «Feliks Dzerjinskiy» attı turistik teplohodpen jolğa şıqtıq. Teñizde jüzu mağan tañsıq boldı şınında, ömirimde birinşi ret teplohodqa otırıppın. Jolauşılardıñ köbi sovet turisteri, qalğandarı şeteldikter. Keme turistik bolğandıqtan biz Rumıniyanıñ Konstanca, Bolgariyanıñ Varna, Türkiyanıñ Istambwl, Grekiyanıñ Pirey, Egipettiñ Aleksandriya porttarına toqtap, qalalarğa 10-20 sağattan şığıp, körikti jerlerin araladıq. Konstanca, Varna qalaları taspen, qızıl kirpişpen salınğan ädemi üyleri bar, halqı az, taza qalalar eken. Istambwl qalası bizdi öte qızıqtırdı. Osman imperiyasınıñ astanasında köp tarihi jerlerdi araladıq. Ataqtı Ayya-Sofiya meşitin (bwrınğı Vizantiya hristian şirkeui) köne qaladağı türik swltan-paşalarınıñ sarayların, tauarlarğa tolı bazarların kördik. Men üşin bwl jaña älem tanu boldı. Kapitalizmniñ, şığıs elderiniñ perdesin alğaş aşuım edi. Teñiz jağalauında balıqşılar jaña ğana wstağan balıqtarın qayıq üstinde satıp jatqanı, köpirmen Europadan Aziya jağalauına ötkenimiz äli künge deyin esimde.

Teplohod Märmär jäne Egey teñizderinen tünde ötip, tañerteñ Grekiyanıñ Pirey portına keldi. Geografiya kartasına qa ra sañ, Afinı qalası teñiz jağalauında twrğan siyaqtı, şındığında ol arı qaray qwrlıqta orın tepken. Basqa turistermen birge Afinağa metromen bardıq. «Metro» dep atalğanı bolmasa, jermen jürip baratın elektr poyızı. Tek qalağa kirgende birn eşe jerastı metro stanciyaları bar. Qalanıñ ortasınan şığıp, köne Olimpiya stadionın, sodan keyin ataqtı Akropol'di kördik. Ol grek tilinde «biik qala» degendi bildiredi. Onı kezinde halıq jaulardan qorğanatın bekinis retinde paydalanğan. B.z.b. 400 jıldarı mwnda Afinı qwdayı men teñiz qwdayı Poseydonğa arnalıp, märmär bağanalardan Parfenon ğibadathanası (hram) twrğızılğan. Onıñ iri märmär bağanası (kolonnası) barlıq tarapqa jaqsı körinedi. Bwrın Akropol' men Parfenonnıñ suretin oqulıqtan ğana köretinbiz. Endi mine, öz közimizben köru orayı bwyırdı. Teplohod kayutasına oralğan soñ, köne Grekiya, Vizantiya, Osman tarihın qayta eske tüsirdim. Qazaq dalasınan jäne Ortalıq Aziyadan şıqqan qaysar türki jauıngerleri soğısqan, ayaq basqan jerleri osı. Al, büginde zaman özgerip, bükil Orta Aziya türki halıqtarı Sovet Odağı degen orıs imperiyasınıñ qwrsauında.

Osıdan keyin tündeletip Jerorta teñizine şığıp, oñtüstikke qaray Afrika qwrlığına bet aldıq. Qısta teñiz öte dauıldı boladı eken, kayutadağı tösek parahodpen birge teñselip wyqı bermedi. Tañerteñ şala wyqı qalpı äreñ twrdım. Ashanağa keşigip barıp, dayaşıdan ğafu ötinsem ol külip, «bügin siz tañğı asqa kelgen üşinşi adamsız, basqaları teñizdiñ tolqınına şıdamay, kayutalarında äli jatır» dedi. Asqa täbet joq, bir üzim nan men bir stakan şay işip, teplohodtıñ palubasına şıqtım. Sebebi, kayutada qalu auır boldı. Qabırğa şayqalıp, potolok teñselip basım aynalıp ketti. Palubadan da jaylı orın tappay, kapitan rubkasınıñ astındağı edende eki sağat otırdım. Keñ dalada ösken balağa şeksiz teñiz ortasında twru öte auır eken. Teñizdiñ tolqını maza bermegen soñ, kayutağa qaytuğa tura keldi. Nesin ayta bereyin, teñiz mağan wnamadı. Bas auırıp, jürek aynıp, äyteuir erteñinde Mısırdıñ Aleksandriya portına jettik-au. Tezirek jağağa şığıp, bes jigit basqa turistermen birge qalanı araladıq. Kün suıq, jel qattı. Arabtar galabiyanıñ (erkek adamnıñ wzın köylegi) üstinen kostyum nemese plaş kiip bürisip jür. Qala Europa arhitekturasımen salınğan. Köp qabattı biik ğimarattar, köşeniñ eki jağı magazin, düken, kafe, restorandar. Jergilikti tauarlar, suveniler arzan. Alayda bizdiñ jolımızğa bergen qarajat jetpeytin bolğannan keyin eşnärse satıp almadıq.

Aleksandriyadan Kiprdiñ portı Famagustağa jetip edik, biraq turisterdi qalağa şığarmadı. Sebebi, teñiz oynap, ülken tolqındar kemeniñ portqa kiruine kedergi jasadı. Parohodta tünep, erteñinde Siriyanıñ eñ iri portı Latakiyağa bet aldıq. Söytip, bizdiñ saparımız ülken turizmge aynalıp, köne örkeniet oşaqtarı ornalasqan jerlermen tanısıp, sol elder turalı tanımımız keñeye tüsti.  Sonımen, 1963 jılı 7 naurızda biz Siriya topırağına ayaq bastıq. Siriyanıñ teñiz portı Latakiyadan Sovet Odağı elşiliginiñ «jeñil» maşinasına otırıp, Damaskige attandıq. Eki jüz alpıs şaqırım jol jürip, Siriya astanasına da jettik. Bizdi ortalıqtağı «Granada» qonaqüyine tüsirdi...

Jalğası bar

Diplomat, qoğam qayratkeri Saylau Batırşa-wlınıñ ömiri men qızmet jolına arnalğan "Täuelsizdik jolındağı diplomatiya" kitabınan.

Avtor: Mwrat Almasbekwlı

«The Qazaq Times»