قىتاي ەكونوميكاسىن ۇلكەن قاۋىپ كۇتىپ تۇر

قىتاي اقپارات قۇرالدارى جاقىندا قىتايدىڭ سىرتقى ەكونوميكاسى تۋدىرعان قايشىلىقتاردىڭ ەل ىشىندەگى ۇلكەن اسەرلەرى تۋرالى ايتىپ، دابىل قاعۋدا. قىتايدا قازىر شەتەل ينۆەستيتسياسىنىڭ قىتايدان قول ءۇزۋ پروتسەسى ورىن الۋدا. Oracle اقش تەحنولوگيالىق كومپانيا، McDonald’s，Marks & Spencer，City Bank ت. ب. شەتەل ينۆەستيتسياسىنىڭ قىتايداعى تۇراقتى مۇلكى مەن پايدالانىلعان ينۆەستيتسياسى كۇرت ازايىپ كەتكەن. بۇل بولاشاق قىتاي ەكونوميكالىق توقىراۋىنا تىكەلەي اسەر ەتۋى بەك مۇمكىن.

جاڭا عاسىرىمىز باستالعالى بەرى قىتاي «الەمدىك فابريكا» دەپ اتالىپ، ارزان ەڭبەك كۇشى، ارزان جەر رەسۋرستارى مەن سالىستىرمالى الىپ ايتقاندا جەتىلدىرىلگەن ينفراقۇرىلىمىنىڭ ارقاسىندا، دۇنيە كاپيتالدارىن ماگنيتتەي تارتىپ اكەتتى. قىتاي ەكونوميكاسى ورنىنان تەز تۇرىپ، شىعىس ازيا ەلدەرىمەن بىرگە الەم ەكونوميكاسىندا كوش باستاۋعا دەيىن باردى. قازىرگى كەزدە شەتەل ينۆەستيتسياسىن تارتۋدىڭ جوعارى كورسەتكىشىن كورسەتكەن بۇل ەلدە، شەتەل ينۆەستيتسيالارىنىڭ شىعىپ كەتۋى – ەڭ قىزۋ پىكىر تالاستاعى تاقىرىپقا اينالدى.

قىتاي ورتالىق ساراپتاۋ بيۋروسىنىڭ كورسەتكەن قورتىندىسىندا، شەتەل ينۆەستورلارىنىڭ قىتايداعى تۇراقتى مۇلكى جىلدان جىلعا قىسقارۋدا. ايتالىق، 2016 جىلى شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ قىتايداعى جىلجىمايتىن مۇلكىنىڭ جالپى قۇنى ¥ 21 ملرد 197 ملن بولعان. بۇل كورسەتكىش 2011 جىلدارى 326 ملرد 981 ميلليون يۋاندى قۇراعان بولاتىن. بۇعان قاراعاندا شەتەل ينۆەستيتسياسىنىڭ قىتايداعى تۇراقتى مۇلكى بەس جىل ىشىندە 62,94 پايىزعا دەيىن ازايعان.

بۇدان تىس، 16 اقپانداعى قىتايدىڭ ساۋدا مينيسترلىگى دە ءبىر قاتار ساراپتامالىق مالىمەتتەردى تاراتتى. وندا كورسەتىلۋىنشە، بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ قىتايداعى ناقتى پايدالانىلعان قۇنى 12 ملرد اقش دوللارىن قۇراپ، وتكەن جىلعى ۇقساس مەزگىلدەن 14.73% -عا تومەندەگەن. جالپى دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ، قىتاي ساۋدا مينيسترلىگى ينۆەستيتسيا اعىمىندا ايلىق كورسەتكىشتەردىڭ ۇزاق مەرزىمدىك ينۆەستيتسيا كىرىس-شىعىسىن دالەلدەپ بەرە المايتىنىن ەسكەرتسە دە، شەتەل ينۆەستيتسيالارىنىڭ قىتايدان قول ۇزە باستاۋى انىق بايقالىپ جاتقانىن جاسىرا المادى.

قىتايدىڭ جوعارى لاۋازىمدى ورگاندارىنىڭ بولجاۋىنشا، الداعى ۋاقىتتا قىتايدا شەتەل ينۆەستيتسياسىمەن جۇمىسپەن قامتىلىپ وتىرعان 45 ميلليون ادام جۇمىسسىز قالماق. سونىمەن قاتار، شەتەل كاپيتالدارىنىڭ قول ءۇزۋى تولاسسىز جالعاسسا، قىتايداعى تۇتىنۋدىڭ جوعارى دارەجەسىندەگى ازاماتتاردىڭ تۇرمىسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى. وسىنىڭ ءبارى الداعى قىتاي قوعامىندا تۋىلاتىن جاڭا تولقۋ قاۋپىن كورسەتىپ وتىر.

شەتەل ينۆەستيتسياسىنىڭ نەگە قىتايدان قول ۇزۋدە؟ 45 ملن قىتايلىقتىڭ جۇمىسىن تارتىپ العان ءسىرا، قانداي فاكتور؟ وسى قاتارلى سۇراقتار قازىر قىتاي اقپارات قۇرالدارىندا قىزۋ تالقىلانۋدا.

قىتايدىڭ «سامۇرىق» (Fenghuang – Ifeng.com) اقپاراتتىق سايتى جاساعان ساراپتامادا مىناداي سەبەپتەرىن كورسەتەدى.

ءبىرىنشى. قىتايدا ءوندىرىس قۇنى جوعارلادى.

سوڭعى جىلداردان بەرى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق اشىق رايوندارىندا ءوندىرىس قۇنىنىڭ جوعارلاۋى ۇزدىكسىز ارتىپ كەلەدى. سالىق مولشەرىن قىسقارتۋ باسەڭدەپ، شەتەل ينۆەستيتسياسىنا بارعان سايىن قولايسىزدىقتار تۋعىزا باستادى.  جالاقىنىڭ تاڭقالارلىق دەڭگەيدە بولسا دا، قىتاي ۇكىمەتى  ايلىقتىڭ ءوسۋىن تەجەمەدى. ءتىپتى بىرنەشە جىلدان بەرى جالاقى قۇنى ەڭ جوعارى ەل بولىپ كەلدى. ال، ايلىق جالاقىنىڭ جوعارىلىعى ينۆەستورلاردىڭ ەڭ كوڭىل اۋداراتىن ماسەلەسى.

ەكىنشى. قىتاي سىرتقى ساياسات ءۇشىن، ينۆەستيتسيا سالۋ مولشەرى شەكتەن استى.

قىتاي سىرتقى ساياساتىنىڭ دامۋىنا ىلەسە، شەتەلدەگى كوپتەگەن ەلدەردە  ينۆەستيتسيا سالۋ مەن تارتۋ شەكتەن تىس ارتتى. ول عانا ەمەس، بۇعان ناقتى ساياسات ارقىلى شەكتەۋلەر جاسالىنبادى. مۇلىك تۇرلەرى، ەنەرگيا ۇنەمدەۋ شارتتارى دا قالىپتان تىس بولدى. سالىق جۇيەسىندە دە شەتەل ينۆەستيتسياسىنا قاراتقان «سۋپەر-ۇلتتىق رەجيمى» قازىرگى كۇندە جارامسىز بولىپ تابىلادى.

ءۇشىنشى. قىتايدا ەڭبەك قۇنى بۇدان كەيىن دە ارزاندامايدى.

قىتاي ۆاليۋتا ساياساتىنىڭ جىلدان-جىلعا زات قۇنى مەن  جالاقى قۇنىنا قايشى ەكەنى بايقالا باستادى. سوندىقتان دا قىتايداعى ەڭبەك جالاقىسى تومەندەمەيدى. ەسەسىنە، تۇتىنۋدىڭ جوعارلاۋىنا بايلانىستى بارعان سايىن ارتۋى مۇمكىن.

ءتورتىنشى. نارىقتاعى بازار باسەكەلەستىگى بارعان سايىن ارتۋدا.

اتالعان سەبەپتەردەن تىس، كەي ءبىر شەتەلدىك كاسىپ ورىنداردىڭ باسقارۋ جۇيەسى قىتايدا اسا ءتيىمسىز بولىپ تابىلادى. باسقارۋ جۇيەسىنە وزگەرىس جاساۋ ول كومپانيانىڭ تۇتاس قۇرىلىمىنا قايشى، ال بۇل وزگەرىس جاسالماسا قىتاي بازارىندا تامىر الۋى قيىنعا سوعادى. سوندىقتان بۇنداي كومپانيالار قىتاي بازارىنان شەگىنىپ شىعۋىنا تۋرا كەلەدى. ايتالىق، Nokia, Motorola سەكىلدى كومپانيالار قىتاي بازارىنان ەرتەرەك تايىپ تۇردى.

مىنە، وسى سىندى سەبەپتەر قىتايداعى شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ كەرى قايتۋىن تۋدىرىپ وتىر. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ الداعى ون جىلدا اۋىر سىندارعا تاپ كەلەتىنى انىق. سەبەبى، ينۆەستيتسيانىڭ كەرى قايتۋى قىتايلىق كومپانيالاردىڭ وزىنە دە اسەر ەتەدى. كوپ ساندى قىتايلىق كاسىپورىنداردىڭ حالىقارالىق نارىقتا قابىلەتى تومەن. ولار سەلبەستىك ورناتقان شەتەلدىك كاسىپورىنداردىڭ كەتۋىمەن، جەرگىلىكتى كاسىپ ورىنداردىڭ سەلبەستىكتەرى  كەمي تۇسەدى. ال ودان بيزنەس جۇرگىزۋدىڭ جوعارى قۇنىنا دا  كەرى ىقپال تۋىلادى. ەكونوميكالىق ناقتى كاپيتالداردىڭ سىرتقا اعىلۋىنا سەبەپ بولادى. اسىرەسە قىزمەت وتەۋ سالالارىندا زور وزگەرىس تۋدىرىپ، ەڭبەك نارىعىنا سوققى جاسايدى. وعان مۇلىك قۇنسىزدانۋىن قوسىڭىز. بىرتە-بىرتە تۇتاس ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدىڭ نەگىزگى  فاكتورلارىن كەلتىرىپ شىعارادى.

“The Qazaq Times”