گرۋزيا مەكتەپتەرىندەگى قىتاي ءتىلى : قىتاي ىقپالى ورتا ازيادان كاۆكازعا قاراي كەڭەيدى

بارعان سايىن ارتا تۇسكەن قىتايدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق ىقپالىنا ەڭ الدىمەن ورتالىق ازيا ەلدەرى تاپ بولدى. سەبەبى، قىتايدىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق سالماعى پوست-كەڭەستىك ورتا ازيا ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا باسىم بولدى. جاپونيا، كورەيا، تايۆان، يندونەزيا، مالايزيا، فيليپپين، تايلاند، ۆەتنام، سينگاپۋر قاتارلى ەلدەر قىتاي ىقپالىنىڭ شىعىسقا جانە وڭتۇستىك شىعىس، وڭتۇستىك باعىتتا ۇلعايۋىنا تابيعي بوگەت رەتىندە ءرول اتقاردى. سونداي-اق، وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىن قىتاي ىقپالىنا قارسى اقش پەن اۋستراليا (اۆستراليا) قولداۋ كورسەتتى. بۇل تابيعي تۇردە قىتايدىڭ شىعىستاعى جولىن توسىپ، ىقپالىنىڭ باتىسقا قاراي بەت الۋىنا يتەرمەلەدى.

ال، قازىر قىتاي ىقپالى ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن كەيىن پوست-كەڭەستىك ەلدەرگە قاراي دامىۋدا. باتىس ساراپشىلارى بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ ورتا جانە باستاۋىش مەكتەپتەرىندە قىتاي ءتىلى ورىس تىلىمەن باسەكەلەسە باستاعانىن ايتادى. ايتالىق، گرۋزيا ءبىلىم مينيسترلىگى وسى اپتادا جاڭا وقۋ ماۋسىمىنان باستاپ گرۋزيانىڭ ورتا-باستاۋىش مەكتەپتەرىندە قىتاي ءتىلى مىندەتتى ەكىنشى شەت ءتىلى رەتىندە وتىلەتىنىن مالىمدەدى. قازىرگە دەيىن گرۋزيادا اعىلشىن ءتىلى ءبىرىنشى شەت ءتىلى رەتىندە، باستاۋىش 1 سىنىپتان باستاپ ءوتىلىپ كەلسە، ورىس ءتىلى ەكىنشى شەت ءتىلى جانە تالداۋ ءپانى رەتىندە 5 سىنىپتان باستاپ ءوتىلىپ كەلگەن. كەيبىر مەكتەپتەردە ورىس تىلىنەن كەيىن يتاليان، فرانتسۋز جانە نەمىس تىلدەرىن ۇيرەتەدى.

گرۋزياداعى قىتاي ءتىلى وقىتۋشىسى. فوتو: VOA

گرۋزياداعى ورىس-قىتاي ءتىلىنىڭ باسەكەسى جانە قىتاي قولداۋى

بۇعان دەيىن گرۋزيادا، وزگە پوست-كەڭەستىك رەسپۋبليكالارعا ۇقساس، اتا-انالار ەكىنشى شەت تىلىنە ەۋروپالىق تىلدەردىڭ ءبىرىن تاڭداۋ باسىم بولعان. الايدا، سوڭعى جىلدارى قىتاي ءتىلىن تاڭداپ وقىتۋ ۇردىسكە اينالىپ بارا جاتقانىن جەرگىلىكتى باق ايتىپ وتىر. گرۋزيا اقپارات قۇرالدارىنىڭ ايتۋىنشا قازىر ەكىنشى شەت ءتىلى رەتىندە ورىس-قىتاي تىلدەرى اراسىنداعى باسەكە كەزەڭى باستالعان.

گرۋزيا ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسىندە، قىتاي ءتىلىنىڭ مىندەتتى ەكىنشى شەت ءتىلى ءپانى رەتىندە ەنۋى كوپتەگەن اتا-انالاردىڭ تالابىنا ساي جاسالعانىن، بۇل ورىس ءتىلىن شەكتەۋ دەگەندى بىلدىرمەيتىنىن العا تارتقان. جاقىندا گرۋزيا ءبىلىم ءمينيسترى ميحايل باتياشۆيلي مەن قىتايدىڭ گرۋزياداعى باس ەلشىسىمەن مەموراندۋمعا قول قويدى. وندا گرۋزيادا قىتاي ءتىلىن وقىتۋ جانە دامىتۋ ءۇشىن قىتاي تارابى گرۋزيا ءبىلىم مينيسترلىگىنە كومەك بەرەتىنى، ايتالىق، گرۋزيا ءۇشىن قىتاي ءتىلى مۇعالىمدەرىن دايىنداپ بەرەتىنىن تۋرالى كەلىسىمدەر بار.

ونسىز دا قىتاي ۇكىمەتى الەم ەلدەرىنە تاراعان كونفۋتسي ورتالىقتارى ارقىلى قىتاي ءتىلى مەن مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋعا جىلىنا قىرۋار قارجى جۇمسايدى. وڭتۇستىك، وڭتۇستىك شىعىس، ورتالىق ازيا، كاۆكاز، شىعىس ەۋروپانى بىلاي قويعاندا،  باتىس ەۋروپا مەن امەريكادا دا بۇل ورتالىقتار جۇيەلى تۇردە جۇمىس جاساپ كەلەدى.

ترامپ اقش بيلىگىنە كەلگەننەن كەيىن، ورتالىق بارلاۋ اگەنتتىگىنىڭ سول كەزدەگى جەتەكشىسى مايك پومپەو (قازىرگى مەملەكەتتىك حاتشى) قىتاي ۇكىمەتى قارجىلاندىرعان كونفۋتسي ورتالىقتارىنان اقش-تىڭ ۇلتتى مۇددەلەرىنە بەلگىلى دارەجەدە قاتەر تونگەنىن مالىمدەگەن. سونىمەن بىرگە، بۇل ورتالىقتارمەن كەلىسىمدەردى قايتا قاراۋ جانە بىرقاتار شتاتتارداعى كونفۋتسي ورتالىقتارىن جاباتىنىن مالىمدەگەن.

ورتا ازيادان القىپ شىققان قىتاي ىقپالى

ورتالىق ازيا قىتايدىڭ ەنەرگيا تاسىمالداۋ جوباسىنداعى ماڭىزدى ايماق. ال، قازىرگى كەزدە «قىتاي تابەتى» ورتالىق ازيادان كاسپي تەڭىزىنىڭ ارعى جاعاسىنا قاراي كەڭەيدى. وعان وسى اۋماقتاعى ەنەرگەتيكا قاينارلارى ءبىرىنشى سەبەپ بولاتىنى ءسوزسىز. بۇدان سوڭ قىتاي تاۋارلارىنىڭ باتىستىڭ الىپ بازارىنا قاراي وتەتىن ماڭىزدى جەلىسى.

گرۋزيالىق ساياساتتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قىتاي تاۋارلارى قازىر ورتالىق ازيانى باسىپ، كاسپي تەڭىزىنەن اسىپ، قارا تەڭىزدەگى گرۋزيانىڭ پورتىنا جەتەدى. نەمەسە گرۋزيا ارقىلى تۇركياعا، سودان ارى قاراي ەۋروپاعا كەتەدى. بۇل قىتايدىڭ گرۋزياعا، ياعني كاۆكازدىڭ وڭتۇستىگىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا ءتۇستى. سوعان ىلەسە قىتايدىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى ىقپالى دا كەڭەيمەك.

ارينە، قىتاي گرۋزياعا ەگەمەندىك پەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاۋ سىندى كەپىلدىكتەردى دە بەرىپ وتىر. رەسەي-قىتاي اراسىنداعى ۇستانىمدار مەن كوزقاراستار، قارىم-قاتىناستار دا گرۋزياعا بولعان قىتاي ىقپالىنا اسەر ەتپەيتىنى كورىنە باستادى. ونىڭ ۇستىنە گرۋزيا قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىنا قولداۋ بىلدىرگەن ەلدەردىڭ ءبىرى. قىتايدان شىققان تاسىمال پويىزىنىڭ ورتالىق ازيا مەن كاسپيدەن ءوتىپ گرۋزياعا جەتۋ سىندى جوباسى جۇزەگە اسىپ تا ۇلگەردى.

قىتايدان باتىس ەۋروپاعا دەيىنگى جەلى. فوتو: Young Diplomats7

گرۋزيا شاعىن ەل بولعانىمەن، تۇتاس كاۆكاز ءوڭىرى جونىنەن وزىندىك ءرولى بار. بىلتىر عانا قىتاي مەن گرۋزيا كولەمدى ساۋدا كەلىسىمىنە قول قويدى. ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قاراعاندا گرۋزياداعى رەسەي ىقپالى بارعان سايىن السىرەپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە تبيليسي ۋكرايناعا ۇقساس رەسەيدى اگرەسسور رەتىندە سىناپ كەلەدى جانە تەرريتوريالىق جان-جالى دا تولىق بىتپەگەن. 2008 جىلعى قاقتىعىستان كەيىن ەكى ەل اراسىندا ديپلوماتيالىق داعدارىس ورنادى. جاقىندا ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ەۋروپا سوتى شەشىم شىعارىپ، رەسەيدەن 2006 جىلى رەسەيدەن شىعارىلعان 1500 گرۋزين ازاماتى ءۇشىن 10 ملن ەۋرو تولەم تولەۋدى تالاپ ەتتى.

گرۋزياداعى 2004 جىلعى جاپپاي دەمونستراتسيا ارقىلى ورناعان بيلىكتەن كەيىن ەلدە ساياسي رەفورمالار جاسالدى. اسىرەسە، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ناتيجەلى كۇرەس جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە گرۋزيانىڭ كەدەن جانە پوليتسيا سالاسى ەڭ ادال مەملەكەتتىك ورگاندارعا اينالعان. الايدا، سااكاشۆيليدىڭ باتىسقا باسىمدىق بەرۋى رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىن الىستاتتى. قازىر گرۋزيا قۇراما شتاتتىڭ ماڭىزدى وداقتاسى جانە ۋكرايناعا ۇقساس ناتو-عا مۇشە بولۋعا تالپىنۋدا. بۇنىڭ ءوزى باسىمدىقتاعى رەسەي ىقپالىن السىرەتىپ، وڭىردە قىتاي ىقپالىنىڭ جاڭا قىرىنان پايدا بولۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.

“The Qazaq Times”