«باعا، قايدا باراسىڭ؟!» نەمەسە بالانى مەكتەپكە دايىنداۋدىڭ ماشاقاتى

جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستالۋىنا ساناۋلى كۇندەر قالدى. وسىعان وراي بازار ساۋداسى قىزىپ، اتا-انا قالتاسىنىڭ جۇقاراتىنى بەلگىلى. بيىل مەكتەپ كەرەك-جاراقتارىنىڭ باعاسى قانداي؟ بالانى مەكتەپكە دايىنداۋدا ءبىراز شاشىلاتىن اتا-انا قارجىلىق «سەرگەلدەڭگە» توتەپ بەرە الا ما؟ وسى ساۋالداردىڭ جاۋابىن ىزدەپ، تاڭەرتەڭمەن جەكسەنبىلىك بازارعا اسىقتىم...

بازاردىڭ قۇج-قۇج قايناعان ساۋدا بولاتىن كۇنى جەكسەنبى عوي دەپ، ساعات سەگىزدە دىتتەگەن ورىندا بولدىم. تاڭ قىلاڭ بەرە ىسكە كىرىسەتىن ساۋداگەرلەر تاستاي دايىن، كيىم-كەشەك باعاسى دا بۇرىنعىدان وزگەرەك. كيىم جاعىندا حالىق قاراسى كورىنبەگەن سوڭ، بازارداعى باعالارمەن تانىسىپ شىقتىم. كەيبىرىندە اق بانتتىڭ ءبىر داناسى 200 تگ، ەكىنشىسىندە 500 تگ. ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى «مىنگەسكەن» مەكتەپ فورمالارى مەن سان الۋان باعادان باسىڭ اينالادى.
بازارداعى ءبىر اينالىمنان سوڭ، ساعات ءتىلى 9-عا تاياعاندا، قوس-قوستان بالاسىن جەتەكتەگەن اتا-انالار دا كوبەيە باستادى. اقىرىن ءجۇرىپ، اڭداپ باسقان قاداممەن ءۇش بىردەي بالاسىن ەرتىپ جۇرگەن əيەلدىڭ جانىنا باردىم. ءوزىنىڭ «التىن القا» يەسى ەكەنىن ايتىپ، ساتۋشىمەن ساۋدالاسىپ تۇر: جەيدە باعاسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن. ساتۋشى دا كيىمدى كەشە قانشاعا، بۇگىن قانشاعا ساتقانىن ايتىپ، اقتالىپ əلەك. ساتۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ۇل بالا (1-سىنىپ) فورماسىن 11 مىڭ تەڭگەگە əكەلگەن. بازارداعى ساۋداعا ساي، ۇستىنە 2000 تەڭگە قوسقان. بارلىعى 13 مىڭ تەڭگە تۇراتىن تۇركيالىق فورماعا پەنجەك، جيلەت، قوس شالبار كىرەدى. كوڭىلى باعاعا، قالتاسى قىرۋار «قاعازعا» تولماعان əيەل كىشى بالاسىن جەتەكتەپ باسقا كونتەينەرلەردى ارالاي باستادى. ارتىنان ىلەسە ءجۇرىپ، جاقىن تانىستىم. سۇراستىرا كەلە، 7 بالاسى بار باتىر انا ءزۇلفيا مەمەتوۆا ساتۋشىمەن əڭگىمەسىندە «التىن القانى» نەلىكتەن ايتقانىن ءتۇسىندىم. جولداسىنىڭ ورتاشا ايلىق تابىسى – 80 مىڭ، ءوزى 30 مىڭ تابادى ەكەن. ونىڭ ءوزى كەيدە «ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا» كەتەتىن كورىنەدى. ەكەۋارا قىزۋ باستالعان əڭگىمە سۇحباتقا ۇلاستى.
– بيىل قانشا بالانى مەكتەپكە دايىنداپ جاتىرسىز؟
ءتورت بالامىز مەكتەپتە وقيدى، جەتەۋدىڭ قالعان ۇشەۋى كىشكەنتاي. ۇلكەن ۇل 11, قىزدارىمىز 9, 7 جəنە ورتانشى ۇل بيىل 3 سىنىپقا بارماقشى. سول ءۇشىن تورتەۋىن ەرتىپ جىلداعىداي كيىم قاراپ ءجۇرمىز.
– سوندا مەكتەپكە كەرەك-جاراقتاردى جىلدا جاڭالايسىزدار ما؟ بىرىنىكىن-ءبىرى اۋىستىرىپ قولدانسا بولادى عوي...
كەيبىر بولادى-اۋ دەگەندەرىن، əرينە، قولدانادى عوي. بىراق، قازىرگى بالالار جىلدام وسەدى. كەيدە «جاڭاسىن كيەم» دەپ قيعىلىق سالاتىندارى دا بار. سول ءۇشىن نەگىزگىلەرىن ساتىپ الامىز...

وسى كەزدە مەكتەپ فورمالارى مەن سپورتتىق كيىم قاز-قاتار تىزىلگەن كونتەينەرگە ءبىراز ادامنىڭ اراسىنان يتەرىسىپ جاتىپ كىردىك. قىرعىزستاندا تىگىلىپ، قىتايدان əكەلىنگەندىكتەن، مۇنداعى كەي فورمانىڭ باعاسى الدىڭعىدان ارزانداۋ. ۇل بالا فورماسى (شالبار، پەنجەك، جيلەت) – 8000, اق جەيدە – 1800, گالستۋك – 250-400. قىز بالاعا سارافان – 3500, اق بانتتىڭ ءبىر داناسىن – 150 تەڭگەدەن الۋعا بولادى. بىراق، بالاسىنىڭ قاتارىنان قالماۋىن قالايتىن اتا-انا جاقسىسىن əپەرۋگە تىرىسادى. كىشكەنتاي جۇسىپكە تۇركيادا تىگىلگەن مەكتەپ فورماسىن ساۋدالاسا وتىرىپ 12 مىڭنان ون مىڭعا ءتۇسىردى. ءبىر وقپەن ەكەۋدى اتقان اتا-انا سپورتتىق كيىمدى 6500-گە، جەيدەءنى 2500, سومكەءنى 2000 جəنە فۋتبولكانى 1800-گە الدى. ءبىر جارتىسى تولىقتى-اۋ دەپ، ساۋدامەن قاتار ەكەۋارا əڭگىمەنى جالعاستىردىق.
–  جارايدى، جىلدا مەكتەپ فورماسى مەن قۇرالدارىن الاسىز دەلىك. ال باعا كوڭىل كونشىتەرلىك پە؟ الدىڭعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا ايىرماشىلىق قانشالىقتى؟
بازارداعى باعا ءوزىڭ كورىپ تۇرعانداي قۇبىلمالى. بىلتىر دəل وسى ۇلگىدەگى فورما 6 مىڭ تەڭگەدەن باستالاتىن. سومكە 1500, قالىڭ كۇندەلىك 270 تگ-دەن الدىق. بيىل كۇندەلىك 350 تگ، سومكەلەر 2300-دەن ايىرماشىلىق بار. ءبىراز قىمباتتاعان. مىسالى، بىلتىر ءبىر بالاعا 30 مىڭدى ارى تارتىپ، بەرى تارتىپ جەتكىزدىك. ونىڭ وزىندە كەيبىر زاتتارى الىنباي قالدى. قازىر قالتاعا 65 مىڭدى سالىپ كەلدىك. كىشىمىزگە جەتسە، ۇلكەن قىزعا دا ءبىرشاما كيىم الارمىز. Əلبەتتە، مۇنىڭ ءبəرى وتباسىمىزعا اۋىر تۇسەدى. سونى ەسكەرىپ، بيىل ەنەمىز 5-سىنىپقا باراتىن قىزدى ءوزى كيىندىرەتىن بولدى. ال ۇلكەن ۇلىم الا جازداي جالدانىپ جۇمىس ىستەدى. قاتارلاستارىنا ايتۋعا ۇيات بولعانمەن، ءوزىن-ءوزى كيىندىرىپ جاتىر. ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا اقشانىڭ قادىرىن دە ءتۇسىندى. ءسويتىپ، جولداسىم ەكەۋىمىز بيىل ەكى بالاعا جاقسىلاپ اقشا جۇمسايتىن بولدىق. وسى جاعىنان ءبىرشاما جەڭىلدىك بولدى.
– كوز قىزىعىپ العان كيىءمنىڭ قۇنى مەن ساپاسى ساي كەلمەيتىن كەزدەر دە بولاتىن شىعار...
Əرينە، قىرعىزستاندا تىگىلگەن كيىمدەر ارزان دەمەسەڭىز، تىگىسى ءۇش-ءتورت اپتادان كيىن-اق سوگىلىپ كەتەدى. ال تۇركيالىق مەكتەپ فورماسى جاقسى كيىس بەرەدى. قىمبات بولسا دا، ساپاسى جاقسىسىن الامىز عوي. كەم دەگەندە ءبىر جارىم جىل كيىس بەرسە بولدى.
Əڭگىمە اراسىندا كىشكەنتاي ءجۇسىپتى دە سوزگە تارتتىم. بالانىڭ ساباققا اناۋ ايتقانداي ىنتاسى جوق. سەبەبى، ساباقتىڭ جىلدان-جىلعا قيىنداعانىن اعا-əپكەلەرى ءجيى ايتادى ەكەن. ەگەر بولاشاقتا جاراتىلىستانۋ ساباقتارى تۇگەلدەي اعىلشىنشا وتەتىن بولسا، بالالار وقىماق تۇگىلى، «مەكتەپ» دەگەن ءسوزدى ەستۋدەن قالاتىن شىعار دەپ ىشتەي ويلادىم.
وي ۇستىندە اياق-كيىم ساتىلاتىن ورىنعا دا كەلىپ قالىپپىز. بالا ەكى بىردەي سپورتتىق ۇلگىدەگى اياق-كيىمگە جارماسقان سوڭ، بەتىن قاقپاي اناسى ساتىپ əپەردى. ءبىرىن 4500, ءبىرىن 3500-گە الدى. نەگىزگى كيىمدى الىپ بولعان سوڭ، 7 سىنىپقا كوشكەن زاريناعا كيىم ىزدەدىك. ۇل بالاعا قاراعاندا قىزعا كيىم ىزدەۋ قيىننىڭ قيىنى. ۇلكەن بازاردى ءۇش ارالاپ، əيتەۋىر، ۇناتقانىن شەرتىپ ءجۇرىپ الدى. زاريناعا العان كيىم باعاسى (كەڭسە تاۋارلارىنان بولەك) مىناداي: قارا كلاسسيكالىق شالبار – 4500, يۋبكا – 3800, جەيدە – 2900, جەمپىر – 4500, سپورتتىق كيىم –  5000, ەكى فۋتبولكا –4000 جانە رەسەيدە جاسالعان تۋفلي –  5500.

ءتۇس اۋا كەڭسە زاتتارىن قارادىق. ءتۇرلى-ءتۇستى قالام، قاعاز، وشىرگىشتىڭ ءوزى دە، باعاسى دا كوزدىڭ جاۋىن الادى. جازۋعا قۇشتار ءجۇسىپ دəپتەرلەردى الۋعا تالپىنعانمەن، باعاسىن كورگەندە تارتىنىپ قالدى. سەبەبى، كەڭسە تاۋارلارىنىڭ باعاسى جىلدا 1%-عا ارتادى ەكەن. قالتا جۇقالىعىنا قاراماستان، ءزۇلفيا اپاي بالاسى مەن قىزىنا جەتكەنىنشە ساتىپ الدى. باعا مىناداي: 600 تەڭگەلىك Maped ءتۇرلى-ءتۇستى قارىنداشتارى، 70 تەڭگەلىك Maxriter قالامى – 5 دانا، 70 تەڭگەلىك كىتاپ مۇقاباسى – 10 دانا، 15 تەڭگەلىك دəپتەر – 30 دانا، 350 تەڭگەلىك قالىڭ قاعاز، 450 تەڭگەلىك پەنال، 180 تەڭگەلىك سيا وشىرگىش جəنە 350 تەڭگەگە قارىنداش.

تسيفرلار سويلەيدى

ستاتيستيكا بويىنشا، 2017 جىلدىڭ ءسəۋىر ايىندا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 4.9%-دى قۇراسا، ەلدەگى داعدارىس 0.1%-عا ارتقان. 2016 جىلمەن سالىستىرعاندا، جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 0.1%-عا ازايعان. 2018 جىلعى شىلدەدە جۇمىسسىزدار سانى، باعالاۋ بويىنشا 442,5 مىڭ ادامدى، جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 4,9% قۇرادى. جۇمىسپەن قامتۋ ورگاندارىندا 2018 جىلعى شىلدە ايىنىڭ سوڭىنا 154,6 مىڭ ادام رەسمي تىركەلگەن.

جۇمىسسىزدىق – جىعىلعانعا جۇدىرىق بولعان وزەكتى مəسەلە. بالانى مەكتەپكە دايىنداۋدا قازاقستانداعى كوپتەگەن وتباسىنىڭ قالتاسى باعا كوتەرمەيدى. وسى تۇستا، بازارداعى باعاسىنان بولەك، الماتىداعى ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ دا باعاسىمەن تانىسىپ كوردىم. كىرگەننەن اۋزىم اشىلىپ، كوزىم شاراناسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. مەنى «شوشىتقان» قۇن مىناداي: سومكە –  49000 (15000-نان باستالادى), بەلدەمشە – 4990, قىز بالالاردىڭ مەكتەپ فورماسى –  19000, ۇل بالاعا –  15990, پەنجەك – 7890 تەڭگەدەن باستالادى. بازاردان نەگىزگى ايىرماشىلىق – تۇگەلىمەن دەرلىك شەتەلدىك زاۋىتتا تىگىلگەن، ەستىگەندى قىزىقتىرار فيرمالىق اتاۋلار بەرىلگەن (مىسالى، «DELORAS»). دۇكەندەر جەلىسىندەگى فورمالاردى قاراۋعا كەلگەنمەن، ساتىپ العانداردىڭ قاراسى كورىنبەدى. كەلۋشىلەردىڭ كوبى كوز قىزىقتىرار فورمانى ۇستاپ، سۋرەتكە ءتۇسىپ قايتتى...

سونىمەن...
بازاردان ساتىپ العان مەكتەپ فورماسى مەن وزگە دە زاتتارعا بارلىعى –  64430 تەڭگە جۇمسالدى. بۇل – ەكى بالاعا كەتكەن قارجىنىڭ قوسىندىسى. 3-سىنىپ وقۋشىسىنىڭ وزىنە 30 مىڭ تەڭگە جەتپەي قالۋى əبدەن مۇمكىن. ەگەر كەيىپكەرگە توسىننان كومەك كورسەتىلمەي، ءتورت بالاعا دا قالتاسىنان قارجى جۇمساعان جاعدايدا، جوعارىدا اتالعان باعا ەكى ەسەلەنىپ كەتەر ەدى. ياعني اتا-انانىڭ ءبىر ايلىق جالاقىسىنا ۇستەمە قارجى قوسۋ قاجەت.

بالا مەن اتا-انا اراسىنداعى كەلىسىمنەن سوڭ، قالتادا قانشا اقشانىڭ قالعانىن ەسەپتەسە، بارى 570 تەڭگە قالىپتى.
–  نەسىبەمىز عوي. بۇعان دا شۇكىر. ەندى اناۋ-مىناۋىمىزدى ارقالاپ، ۇيگە قايتامىز، –  دەپ جىميدى.
ەزۋدىڭ ار جاعىندا «بالالارىم ەشكىمنەن كەم قالماسىن» دەگەن انالىق لەبىز بەن «باسقا دۇنيەلەردى الۋ ءۇشىن كەلەسى ايلىققا دەيىن شىداي الامىز با؟» دەگەن سۇراق جاسىرىنعان سىڭايلى. قارجى تاپشىلىعىنان تۋعان ۇرەي مەن ۇلكەن ءىستى تىندىرعانداعى قۋانىش قاتار تۇرعانداي...

"The Qazaq Times"