ماعاۋيننىڭ “ولگەن تازىسى” نەمەسە تىماعى توزعان قازاق ءالى جالاڭباس ءجۇر مە؟

قازاق ادەبيەتىنىڭ قايناسا بىتكەن سان قىرلى تىلسىمىنىڭ تۋ ورتاسىندا ءوز مانەرىمەن دە، ءوز الەمىمەن دە تەرەڭدەي تامىر تارتقان تارلان بوزداردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە جازۋشى مۇحتار ماعاۋين دەسەك قاتەلەسپەس ەدىك.

ءار زاماندى، ءار بەينەنى وزىنشە ورنەكتەگەن جازۋشى شىعرامالارىنان ۇلتىمىزدى تانىپ، اقيقاتتى تاۋىپ جۇرگەنىمىز جاڭساق ەمەس. سونداي سۇبەلى ويلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى اۆتوردىڭ 1969 جىلى جازعان «تازىنىڭ ءولىمى» پوۆەسى. بۇل تۋرالى بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى، پروفەسسور س. قيراباەۆ جانر جۇگىن كوپ اتقارعان شىعارمالاردىڭ قاتارىنا جاتقىزا كەلىپ «ولاردىڭ كوبى ادەبيەتكە اۋىل ءومىرىن جىرلاي كەلدى. ال اۋىل دەگەن، قانشا دەگەنمەن ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇيامىز عوي، سوندىقتان اۋىل ءومىرىن، ونىڭ ادامدارىن جازۋ ارقىلى جاس تالانتتار ءوزىنىڭ وسكەن ورتاسىن، ادەپ-عۇرپىن سالت-ساناسىن تۇتاستاي العاندا ۇلتتىق تۇلعاسىن اشۋدى ماقسات ەتتى، ۇلتتىق ۇعىم-تۇسىنىكتى ۇلتتىق پسيحولوگيانى تەرەڭ ءتۇسىندىردى» دەپ جازۋشىنىڭ ۇيرەنشىكتى داعدىدان، ستانتاردتان بويىن اۋلاق سالىپ، ساياساتكەر ەمەس سۋرەتشى ەسەبىندە ءوسىپ قالىپتاسقاندىعىن مەڭزەگەن. اعابۋىننىڭ نازارىن اۋدارعان جازۋشىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى، بۇگىنگى ءبىز سەكىلدى ۇرپاقتىڭ دا كوزىنەن تاسا قالمادى. ۇلتتىق رۋحتى ءسوز ەتكەن «تازىنىڭ ءولىمى» تاۋەلسىزدىككە جەتكەن زاماندا دا رۋحى السىرەپ تۇرعان قازاقتىڭ ورتاسىنا ءالى دە كەرەك. ماڭگىلىك شىعارمانى قايتا جاڭعىرتۋ ارتىق بولماس.

جازۋشىنىڭ بۇل شىعارماسىنداعى نەگىزگى وقيعا جەلىسى تازىنىڭ كۇشىك كۇنىنەن باستاپ، ءومىردىڭ ءار قىرى تازىنىڭ كوزىمەن كورىپ، تۇيسىنگەنى بويىنشا ءوربىپ، ەڭ اقىرعى ءولىمى ارقىلى تاقىرىپ اشىلادى. «جازۋشىنىڭ شىندىق بولمىستان تاڭداپ، تالعاپ الىپ، ءوزىنىڭ كوركەم شىعارماسىنا ەنگىزىپ، ارقاۋ ەتكەن ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ توبىن تاقىرىپ دەر ەدىك» - دەيدى اكادەميك ز. قابدولوۆ. ەندەشە، مۇنداعى اۆتور ايتپاقشى بولعان تازىنىڭ ءولىمى جاي عانا ءيتتىڭ ءولىمى ەمەس. مۇنداعى تازى ۇلتتىق داستۇردەن الىنعان سيمۆولدىق وبراز. ءيتتى جەتى قازىنانىڭ بىرىنە بالاپ، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان ۇلتىمىز ءۇشىن ول – كونەنىڭ جالعاسى، قاسيەتىمىزدىڭ قاينارى، ءداستۇرىمىزدىڭ قۇندىلىعى سپەتتى. ال، سول تازىنىڭ ءولىمى ءبىزدىڭ رۋحىمىزدىڭ، سالتىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ قازاسى. وسى ءبىر تاقىرىپ اسەرلى يدەيالار ارقىلى كوركەم شەشىلەدى. شىعارما 14 بولەككە ءبولىنىپ ءاربىر بولىمىندە ءبىر ويدى ءتۇيىپ وتىرادى. شىعارمانىڭ باستالۋى ءبىرىنشى بولىمىندەگى قابىر باسىنا سۇلدەرىن سۇيرەتىپ كەلگەن تازىعا، وسىعان دەيىن وزىنە قۇپيا بولىپ كەلگەن سىردىڭ اشىلۋى. ول وسى سىردان توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، كوز الدىنان قايتا كەلمەس باقىتتى كۇندەرى ءوتىپ جاتادى. وسىلايشا شەگىنىستى بايانداۋمەن باستالىپ، شىعارمانىڭ بايلانىسى كەلەسى ەكىنشى، ءۇشىنشى بولىمدەرىندە ايقىندالا باستايدى. تازىنىڭ كۇشىك كەزى، كورشىنىڭ توبەتى بارداسوقتىڭ تالاپ كەتىپ جۇرەگىنە العاش جارا ءتۇسۋى. بەيتانىس جان يەلەرىنە كۇدىكپەن، كۇمانمەن قارايتىن بولعانى ءارى وسى سيۋجەتتىك بولەكتە كەيىپكەرلەر حاراكتەرىن ديالوكتار شوعىرلانا، جيناقى، ۇعىمدى قولدانىلعان:

“تازىنىڭ ءولىمى” كىتكابى

– شاتۋشى بويماي كەت – دەدى ايسۇلۋ، - جىندى شۋى جوق ماگاجىن ماگاجىن بە ءتاڭيى!

– سول كاپىرىنىڭ جوعى جاقسى، اكەلمەگەنىڭ ءجون بولعان، - دەدى ومار اقساقال.

– اكەلمەيىن دەگەم جوق-اۋ، بازدىڭ وزىندە تاۋسىلىپتى.

قانشا ارتتا قالعان قازاقى دەگەنىمەن، ءبىزدىڭ اۋدان دا مادەنيەتكە اياق باسىپ كەلەدى. الدىڭعى جىلى ءبىر جاشىك اراق وسى اۋىلدىڭ ءبىر قىسىنا جەتىپ ەدى. فەرما باستىعى مەن ەكەۋىمىزدەن باسقا اقاڭا قۇمار ەشكىم جوق-تى. ال وتكەن كۇزدە اق، قىزىلى ارالاس ءۇش جاشىك الدىرىپ ەم جۇعىن بولمادى.

وسىلايشا بارعان سايىن دەندەپ كەلە جاتقان اراقتى مادەنيەت دەپ ۇققان ەسەنجول فەرما باستىعىمەن ىشكەنىن ماقتان قىلادى. ەگەر قازاقىلىق ارتتا قالعان بولىپ ەسەپتەلسە، ءبىزدىڭ اياقباسار «مادەنيەتىمىز» قايدان كەلدى؟ كىم اكەلدى؟ بۇنى قازىرگى كۇندە ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولعانىمەن، كەڭەستىڭ قىلشىلداعان قىلىشىنىڭ استىندا تۇرىپ، وسىلايشا جەتكىزۋدىڭ ءوزى شەبەرلىك ەدى. وسى «مادەنيەتتى» اۋىل ىشىنە تاراتقان ەسەنجول – ۇلت ىشىندەگى جاماندىقتىڭ ۇرىعىن سەبۋشى، ازعىنداۋشى رەتىندە كورىنەدى. تارتىستىڭ شيەلەنىسۋى 4-8 بولەكتەر ارالىعىنداعى تازى لاشىننىڭ ۇلكەيىپ، كۇشى تولىسۋى، ونىڭ قان توگىسكە تولى داۋرەنىنىڭ باستالۋى.

تارتىستىڭ شيەلەنىسۋى ادامدار اراسىنداعى قاقتىعىستان تۋىندايدى.

– ا، شىركىن-اي، پەرىشتەدەي تازا بولا قالۋىن! – دەدى ەسەنجول. داۋىسى كوتەرىلىپ قالتىراپ كەتتى. سويلەگەن سايىن ەلىرىپ، ايعايعا باستى. – ەشكىم سەزبەيدى دەپ ويلايسىڭ عوي! كورەمىز، بىلەمىز. كوز بەن قۇلاق بار بىزدە دە. قىزىل وتاۋعا قانداي كىتاپتاردى جيناپ الىپ وتىرسىڭ؟ ا!؟ قانداي كىتاپتاردى جيناپ الىپ وتىرسىڭ دەيىمىن؟

– سوۆەت باسپاسىنان شىققان كىتاپتاردى.

– ولاردى شىعارعاندا سەنىڭ ناعاشىڭ سەكىلدى وتانىن ساتقان ادامدار. ءبارىڭ سىبايلاسسىڭ. مەن بىلمەيدى دەيمىسىڭ؟

جازداي ەسجاننىڭ ستۋدەنت بالاسى سەنەن قانداي كىتاپتار الىپ وقىدى؟ ... ا؟ ارينە، ۇندەمەيسىڭ. ۇندەمەي-اق قوي، بىراق ءبىز – اقنيەت سوۆەت ادامدارى ۇندەمەي وتىرا المايمىز! ناعاشىڭ دا...». التىنشى بولەكتەگى ءدال وسى ارادان باستاپ تارتىستىڭ تاعى ءبىر ۇشى كورىنسە ەسەنجولدىڭ ايقۇلاقتانا قۇتىرىنۋى ارى قاراي دا وربىتىلەدى.

– ازعىن! – دەدى قازى تىستەنىپ. – اۋزىڭدى قان جالاتايىن با!

– اي، كەتشى ارى! – ەسەنجول جاعاسىنا جابىسقان قولدى وپ-وڭاي اجىراتىپ الدى دا، قازىنى بار پارمەنىمەن يتەرىپ جىبەردى. جالپ ەتىپ وتىرا كەتكەن دۇشپانىنا قاراپ:

– ماسكۇنەم سورلى! – دەپ جيرەنە مىرس ەتتى دە بۇرىلىپ جۇرە بەردى.

لاشىن ءوز يەسىنىڭ سەلتيگەن جامان ساتۋشىنىڭ دال-دۇلىن شىعارارىنا كۇماندانباعان. بىراق كۇش جاۋ جاعىندا بولىپ شىقتى... نەگە؟ كوپ نۇكتەدە ايتىلماي قالعان اۆتوردىڭ اھ ۇرعان اششى ءۇنى جاتىر. اقنيەت سوۆەت ادامى ەسەنجول تازىعا نە ءۇشىن جاۋ؟ ول يەسىن يتەرىپ جىبەرگەنى ءۇشىن بە؟ ارينە، ديالوگتان سولاي كورىنگەنىمەن اۆتوردىڭ ايتپاقشى ويى باسقا. تازىنى تەپكەن ەسەنجول قاسيەتكە اياق كوتەرگەن تەكسىز. ولاردىڭ ارقالاناتىنى سوۆەت وكىمەتى. سوندىقتان دا كۇش جاۋ جاعىندا بولۋعا ءتيىستى. بۇل اراداعى تەك جەكە باستىڭ قاقتىعىسى ەمەس، اۋقىمى ۇلكەن ۇلت تاعدىرىنا ساياتىن ساراپدال پىكىردى قوزعايدى. سيۋجەتتىڭ كەلەسى شارىقتاۋ ساتىسىندا 9-12 بولەكتەر ارالىعىنداعى وقيعالار ارقاۋ بولادى. وندا قازىنى فورما كيگەن ءۇش ادام الىپ كەتەدى دە، ءبىراز كۇندەردەن سوڭ اۋدان ورتالىعىنا بارعان فەرما باستىعى بەكقاليمەن ىلەسىپ جۇدەۋ ورالادى. وسىدان كوپ وتپەي قازى قايتىس بولادى. ەندىگى جەردە تازى ەشكىمگە كەرەك بولماي اقىرى دالاعا قۋىلادى. بۇل سول كەزەڭدەگى ۇلتىمىزدىڭ جاي-كۇيىن استارلاپ جەتكىزۋدەگى تاماشا جول ەدى. داستۇرگە يە بولاتىن قازىداي ادامداردىڭ ومىردەن كەتۋى، كاميلا سىندى قاسيەتتىڭ قۇنىن بىلمەس جاندار ءۇشىن تازى تۇككە تۇرعىسىز توبەت ەدى. قازى قايتىس بولعان سوڭ، جانۇياسىن ەسەنجولمەن لاستاعان ايەلدىڭ ارى دا، نامىسى دا ولگەن. تازى يەسىن كەلەر دەپ كوپ كۇتتى. ياعني، ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ قالعان ۇلتتىق بولمىسىمىز ساقتاۋشىسىمەن، ايالاۋشىسىمەن عانا قۇندى. تازى يەسى جەرلەنگەن سۋىقبۇلاققا تارتىپ كەتتى. ول تىرىلەردەن ءۇمىتىن ءۇزىپ، ءوزىنىڭ يەسىنە، كونەنىڭ كوزىنە تابىسقىسى كەلدى. ەشكىم باعالاماعان العىر تازى دا اۋىلدىڭ ماڭ توبەتى دە بىردەي ەدى. اتتەڭ، تازى قاقپانعا ءتۇسىپ اياعىن سىندىرىپ الدى. اۆتور تازىنىڭ قابىر باسىنا جەتۋى ءۇشىن نەلىكتەن وسىنشاما كوپ كەدەرگىلەردى كەلتىرەدى؟ تازى جان دارمەنىن جيىپ جەتەدى-اۋ ايتەۋىر. ويتكەنى ول ونىڭ يەسىنە تابىسام با دەگەن ەڭ سوڭعى ءۇمىتى ەدى. تازى ءوزىن امان ساقتاۋ ءۇشىن، رۋحىن امان ساقتاۋ ءۇشىن جانتالاستى.

فوتو: http://tazy.kz/zheti-kazyna-kumai-tazy/

سيۋجەتتىڭ شەشىلۋى 13-14 بولىكتەردەگى وقيعالار ارقىلى اشىلدى. قاراما-قارسى تايتالاستاردىڭ، كۇردەلى كۇرەستەردىڭ تۇرلىشە تاعدىر تارتىسىنان ناقتى ناتيجە شىعارىلادى. بۇنداعى ناتيجە تىم كۇردەلى ماسەلەگە سۇراق قويادى. ويعا باتىرادى. تازى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كۇرەسىپ، قانشىق قاسقىردى شاپتان ىرەپ قالادى. بولتىرىكتەر تازىنى تالاپ جەدى دە، ىشەگى شۇباتىلىپ جاتقان ەنەلەرىن باس سالادى. ونىڭ ورنىندا قۇيرىعى مەن ءتورت تابانىنان باسقا ەشنارسە قالمادى. ءار جىلى جازدا ەل جايلاۋعا شىققاندا ومار اقساقال مەن ءادىل قازىنىڭ باسىنا كەلىپ قۇران وقىپ تۇراتىن. تازى كەتكەن سوڭ اۋىل ەركەكتەرىنىڭ باسىنداعى تىماقتارىنىڭ توزىپ، ورنىن ەلتىرى مەن ارزان مالاقايلار باستى. وسى وقيعالار قامتىلعان بولەك شىعارمانىڭ ەڭ شۇرايلى جەرى. «شىعارما دا قاقتىعىستار نەعۇرلىم كۇشتى بولسا، سيۋجەتتىك شەشىم دە سوعۇرلىم مىقتى بولادى. شەشىم وسال جەردە – تارتىس وسال، شەشىم سىلبىر جەردە – ادام مىنەزى دە بۇلدىر» - دەيدى ۇستازىمىز ز. عابدولوۆ. ەندەشە بۇل شىعارمانىڭ قۇندىلىعى شەشىمىندەگى شەبەرلىگىندە. ءبىزدىڭ تازىمىزدى جەگىسى كەلگەن قانشىق قاسقىرعا دا اۆتور ءوز ۇكىمىن شىعارىپ قويعان. ورنىن دا ءبىر تۇتام قۇيرىعى مەن ءتورت تابانىنان باسقا ەشنارسە قالمادى. جاۋىزدىقتىڭ قاستىرەتى جاۋىزدىقتان عانا تۋىندايتىنىن جازۋشى قانشىق قاسقىردىڭ ءولىمى ارقىلى تاماشا كورسەتەدى. ءوزى جاۋىزدىقپەن اۋىزداندىرعان بولتىرىكتەرى وزىنە شاپتى. وسى ءبىر عانا وقيعاعا كۇللى تابيعاتتىڭ زاڭى، ءومىردىڭ ءپالساپاسى، تىرشىلىكتىڭ ءجاي-كۇيى سيىپ تۇر. ال تازىدان ءىز دە قالمادى. ءبىراز جىلدان سوڭ اۋىل ەركەكتەرىنىڭ باسىنداعى تىماقتارى توزىپ، ورنىن ەلتىرى مەن ارزان مالاقايلار باستى. بۇل ءبىزدى جايلاپ كەلە جاتقان جەڭىل-جەلپى، جىلتىراق مادەنيەتتىڭ كورنىسى. تازىمەن بىرگە باستاعى تىماق كەتىپ، ەندى ارزان الدامشى مادەنيەت باسىمىزعا ورنادى. سولاي بولا تۇرسا دا اۆتور ءبىر ءۇمىتتىڭ ساۋلەسىن تاستاي كەتەدى. ول ومار اقساقال مەن قازىنىڭ بالاسى ءادىلدىڭ قابىر باسىنا كەلىپ قۇران وقىپ تۇرۋى. اقساقال كونەنى بىزگە جالعاعان ەسكىنىڭ كوزى بولسا، ءادىل قازىنىڭ ۇرپاعى، ياعني بولاشاقتىڭ ءۇمىتى. ءبىزدىڭ رۋحىمىزدىڭ، ءداستۇرىمىزدىڭ، ىزدەۋشىسى، سۇراۋشىسى بار. وسى عانا كوڭىلگە مەدەۋ. ادامزات ۇرپاقپەن عانا جالعاسىپ، ۇرپاقپەن عانا ساقتالعان. كونەنى كوزىمەن كورگەن ۇرپاقتان عانا ءۇمىت كۇتەمىز. مىنە بۇل اۆتور شىعارعان كوركەمدىك شەشىم. وسى ارقىلى شىعارمانىڭ ىشىنە ەنىپ، ءوز بولمىسىمىزعا بويلايمىز. بولاشاققا بوزامىق ساۋلە تارتىلعان بۋالدىر جىلداردىڭ مۇنارىنا ءسىڭىپ جوعالعان تازىلار ءۇشىن اشىناسىڭ، تازىلار ءۇشىن قايعىراسىڭ. بۇگىنگى ۇرپاق ءىز-توزسىز كەتكەن تازىلارىن تۇگەندەدى مە؟ الدە باستارىنداعى ارزان مالاقايلارىن مالدانىپ، اسىل تەكتى تازىلارمەن ءبىر جولاتا قوشتاسۋعا بەت الىپ باراما؟ وزگەلەردەن دارالاپ تۇرار ۇلتتىق بولمىسىمىز ۇرپاقتاردىڭ رۋحىمەن عانا ساقتالادى. وسى ءبىر اعا بۋىندى تولعاندىرعان وزەكتى ماسەلە ءبىزدى دە ويلاندىرادى. جازۋشى م. ماعاۋين وسىدان قىرىق جىل بۇرىن سۇراق قويىپ، وقىرمانىن ويلاندىرعان ماسەلە بۇگىن دە شەشىم تاپتى ما؟ وزگەلەر سوۆەت وداعى ءۇشىن، كومپارتيا ءۇشىن دەپ الا شاپقىن بولىپ جۇرگەن تۇستا، زامان جۇگىن كوتەرەر ماڭگىلىك شىعارما جازۋ دا تەگىننەن تەگىن ەمەس. جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى دە، ايرىقشا سۋرەتكەرلىگى دە وسىندا بولسا كەرەك.

ءنۇرباتيما بايتۇرسىن

«The Qazaq Times»