Mwhtar MAĞAUIN

Qazaq ädebietiniñ qaynasa bitken san qırlı tılsımınıñ tu ortasında öz mänerimen de, öz älemimen de tereñdey tamır tartqan tarlan bozdardıñ biri de, biregeyi de jazuşı Mwhtar Mağauin desek qatelespes edik.

Är zamandı, är beyneni özinşe örnektegen jazuşı şığramalarınan wltımızdı tanıp, aqiqattı tauıp jürgenimiz jañsaq emes. Sonday sübeli oylı şığarmalarınıñ biri avtordıñ 1969 jılı jazğan «Tazınıñ ölimi» povesi. Bwl turalı belgili ädebiet sınşısı, professor S. Qirabaev janr jügin köp atqarğan şığarmalardıñ qatarına jatqıza kelip «olardıñ köbi ädebietke auıl ömirin jırlay keldi. Al auıl degen, qanşa degenmen bizdiñ wlttıq wyamız ğoy, sondıqtan auıl ömirin, onıñ adamdarın jazu arqılı jas talanttar öziniñ ösken ortasın, ädep-ğwrpın salt-sanasın twtastay alğanda wlttıq twlğasın aşudı maqsat etti, wlttıq wğım-tüsinikti wlttıq psihologiyanı tereñ tüsindirdi» dep jazuşınıñ üyrenşikti dağdıdan, stantardtan boyın aulaq salıp, sayasatker emes suretşi esebinde ösip qalıptasqandığın meñzegen. Ağabuınnıñ nazarın audarğan jazuşınıñ eñ bastı erekşeligi, bügingi biz sekildi wrpaqtıñ da közinen tasa qalmadı. Wlttıq ruhtı söz etken «Tazınıñ ölimi» täuelsizdikke jetken zamanda da ruhı älsirep twrğan qazaqtıñ ortasına äli de kerek. Mäñgilik şığarmanı qayta jañğırtu artıq bolmas.

Jazuşınıñ bwl şığarmasındağı negizgi oqiğa jelisi tazınıñ küşik küninen bastap, ömirdiñ är qırı tazınıñ közimen körip, tüysingeni boyınşa örbip, eñ aqırğı ölimi arqılı taqırıp aşıladı. «Jazuşınıñ şındıq bolmıstan tañdap, talğap alıp, öziniñ körkem şığarmasına engizip, arqau etken ömir qwbılıstarınıñ tobın taqırıp der edik» - deydi akademik Z. Qabdolov. Endeşe, mwndağı avtor aytpaqşı bolğan tazınıñ ölimi jay ğana ittiñ ölimi emes. Mwndağı tazı wlttıq dästürden alınğan simvoldıq obraz. Itti jeti qazınanıñ birine balap, it jügirtip, qws salğan wltımız üşin ol – köneniñ jalğası, qasietimizdiñ qaynarı, dästürimizdiñ qwndılığı spetti. Al, sol tazınıñ ölimi bizdiñ ruhımızdıñ, saltımızdıñ, halqımızdıñ qazası. Osı bir taqırıp äserli ideyalar arqılı körkem şeşiledi. Şığarma 14 bölekke bölinip ärbir böliminde bir oydı tüyip otıradı. Şığarmanıñ bastaluı birinşi bölimindegi qabir basına sülderin süyretip kelgen tazığa, osığan deyin özine qwpiya bolıp kelgen sırdıñ aşıluı. Ol osı sırdan töbe qwyqası şımırlap, köz aldınan qayta kelmes baqıttı künderi ötip jatadı. Osılayşa şeginisti bayandaumen bastalıp, şığarmanıñ baylanısı kelesi ekinşi, üşinşi bölimderinde ayqındala bastaydı. Tazınıñ küşik kezi, körşiniñ töbeti Bardasoqtıñ talap ketip jüregine alğaş jara tüsui. Beytanıs jan ielerine küdikpen, kümänmen qaraytın bolğanı äri osı syujettik bölekte keyipkerler harakterin dialoktar şoğırlana, jinaqı, wğımdı qoldanılğan:

“Tazınıñ ölimi” kitkabı

– Şatuşı boymay ket – dedi Ayswlu, - jındı şuı joq mägäjin mägäjin be täñii!

– Sol käpiriniñ joğı jaqsı, äkelmegeniñ jön bolğan, - dedi Omar aqsaqal.

– Äkelmeyin degem joq-au, bazdıñ özinde tausılıptı.

Qanşa artta qalğan qazaqı degenimen, bizdiñ audan da mädenietke ayaq basıp keledi. Aldıñğı jılı bir jäşik araq osı auıldıñ bir qısına jetip edi. Ferma bastığı men ekeuimizden basqa aqaña qwmar eşkim joq-tı. Al ötken küzde aq, qızılı aralas üş jäşik aldırıp em jwğın bolmadı.

Osılayşa barğan sayın dendep kele jatqan araqtı mädeniet dep wqqan Esenjol ferma bastığımen işkenin maqtan qıladı. Eger qazaqılıq artta qalğan bolıp eseptelse, bizdiñ ayaqbasar «mädenietimiz» qaydan keldi? Kim äkeldi? Bwnı qazirgi künde aytpasa da tüsinikti bolğanımen, keñestiñ qılşıldağan qılışınıñ astında twrıp, osılayşa jetkizudiñ özi şeberlik edi. Osı «mädenietti» auıl işine taratqan Esenjol – wlt işindegi jamandıqtıñ wrığın sebuşı, azğındauşı retinde körinedi. Tartıstıñ şielenisui 4-8 bölekter aralığındağı tazı Laşınnıñ ülkeyip, küşi tolısuı, onıñ qan tögiske tolı däureniniñ bastaluı.

Tartıstıñ şielenisui adamdar arasındağı qaqtığıstan tuındaydı.

– A, şirkin-ay, periştedey taza bola qaluın! – dedi Esenjol. Dauısı köterilip qaltırap ketti. Söylegen sayın elirip, ayğayğa bastı. – Eşkim sezbeydi dep oylaysıñ ğoy! Köremiz, bilemiz. Köz ben qwlaq bar bizde de. Qızıl otauğa qanday kitaptardı jinap alıp otırsıñ? A!? Qanday kitaptardı jinap alıp otırsıñ deyimin?

– Sovet baspasınan şıqqan kitaptardı.

– Olardı şığarğanda seniñ nağaşıñ sekildi otanın satqan adamdar. Bäriñ sıbaylassıñ. Men bilmeydi deymisiñ?

Jazday Esjannıñ student balası senen qanday kitaptar alıp oqıdı? ... a? Ärine, ündemeysiñ. Ündemey-aq qoy, Biraq biz – aqniet sovet adamdarı ündemey otıra almaymız! Nağaşıñ da...». Altınşı bölektegi däl osı aradan bastap tartıstıñ tağı bir wşı körinse Esenjoldıñ ayqwlaqtana qwtırınuı arı qaray da örbitiledi.

– Azğın! – dedi Qazı tistenip. – auzıñdı qan jalatayın ba!

– Ay, ketşi arı! – Esenjol jağasına jabısqan qoldı op-oñay ajıratıp aldı da, qazını bar pärmenimen iterip jiberdi. Jalp etip otıra ketken dwşpanına qarap:

– Maskünem sorlı! – dep jirene mırs etti de bwrılıp jüre berdi.

Laşın öz iesiniñ seltigen jaman satuşınıñ dal-dwlın şığararına kümändanbağan. Biraq küş jau jağında bolıp şıqtı... nege? Köp nüktede aytılmay qalğan avtordıñ ah wrğan aşı üni jatır. Aqniet sovet adamı Esenjol tazığa ne üşin jau? Ol iesin iterip jibergeni üşin be? Ärine, dialogtan solay köringenimen avtordıñ aytpaqşı oyı basqa. Tazını tepken Esenjol qasietke ayaq kötergen teksiz. Olardıñ arqalanatını sovet ökimeti. Sondıqtan da küş jau jağında boluğa tiisti. Bwl aradağı tek jeke bastıñ qaqtığısı emes, auqımı ülken wlt tağdırına sayatın sarapdal pikirdi qozğaydı. Syujettiñ kelesi şarıqtau satısında 9-12 bölekter aralığındağı oqiğalar arqau boladı. Onda Qazını forma kigen üş adam alıp ketedi de, biraz künderden soñ audan ortalığına barğan ferma bastığı Bekqalimen ilesip jüdeu oraladı. Osıdan köp ötpey Qazı qaytıs boladı. Endigi jerde tazı eşkimge kerek bolmay aqırı dalağa quıladı. Bwl sol kezeñdegi wltımızdıñ jay-küyin astarlap jetkizudegi tamaşa jol edi. Dästürge ie bolatın Qazıday adamdardıñ ömirden ketui, Kämila sındı qasiettiñ qwnın bilmes jandar üşin tazı tükke twrğısız töbet edi. Qazı qaytıs bolğan soñ, janwyasın Esenjolmen lastağan äyeldiñ arı da, namısı da ölgen. Tazı iesin keler dep köp kütti. YAğni, eşkimge kereksiz bolıp qalğan wlttıq bolmısımız saqtauşısımen, ayalauşısımen ğana qwndı. Tazı iesi jerlengen Suıqbwlaqqa tartıp ketti. Ol tirilerden ümitin üzip, öziniñ iesine, köneniñ közine tabısqısı keldi. Eşkim bağalamağan alğır tazı da auıldıñ mañ töbeti de birdey edi. Ätteñ, tazı qaqpanğa tüsip ayağın sındırıp aldı. Avtor tazınıñ qabır basına jetui üşin nelikten osınşama köp kedergilerdi keltiredi? Tazı jan därmenin jiıp jetedi-au äyteuir. Öytkeni ol onıñ iesine tabısam ba degen eñ soñğı ümiti edi. Tazı özin aman saqtau üşin, ruhın aman saqtau üşin jantalastı.

foto: http://tazy.kz/zheti-kazyna-kumai-tazy/

Syujettiñ şeşilui 13-14 bölikterdegi oqiğalar arqılı aşıldı. Qarama-qarsı taytalastardıñ, kürdeli küresterdiñ türlişe tağdır tartısınan naqtı nätije şığarıladı. Bwndağı nätije tım kürdeli mäselege swraq qoyadı. Oyğa batıradı. Tazı ömiriniñ soñına deyin küresip, qanşıq qasqırdı şaptan irep qaladı. Böltirikter tazını talap jedi de, işegi şwbatılıp jatqan enelerin bas saladı. Onıñ ornında qwyrığı men tört tabanınan basqa eşnärse qalmadı. Är jılı jazda el jaylauğa şıqqanda Omar aqsaqal men Ädil Qazınıñ basına kelip qwran oqıp twratın. Tazı ketken soñ auıl erkekteriniñ basındağı tımaqtarınıñ tozıp, ornın eltiri men arzan malaqaylar bastı. Osı oqiğalar qamtılğan bölek şığarmanıñ eñ şwraylı jeri. «Şığarma da qaqtığıstar neğwrlım küşti bolsa, syujettik şeşim de soğwrlım mıqtı boladı. Şeşim osal jerde – tartıs osal, şeşim sılbır jerde – adam minezi de bwldır» - deydi wstazımız Z. Ğabdolov. Endeşe bwl şığarmanıñ qwndılığı şeşimindegi şeberliginde. Bizdiñ tazımızdı jegisi kelgen qanşıq qasqırğa da avtor öz ükimin şığarıp qoyğan. Ornın da bir twtam qwyrığı men tört tabanınan basqa eşnärse qalmadı. Jauızdıqtıñ qastireti jauızdıqtan ğana tuındaytının jazuşı qanşıq qasqırdıñ ölimi arqılı tamaşa körsetedi. Özi jauızdıqpen auızdandırğan böltirikteri özine şaptı. Osı bir ğana oqiğağa külli tabiğattıñ zañı, ömirdiñ pälsapası, tirşiliktiñ jäy-küyi siıp twr. Al tazıdan iz de qalmadı. Biraz jıldan soñ auıl erkekteriniñ basındağı tımaqtarı tozıp, ornın eltiri men arzan malaqaylar bastı. Bwl bizdi jaylap kele jatqan jeñil-jelpi, jıltıraq mädeniettiñ körnisi. Tazımen birge bastağı tımaq ketip, endi arzan aldamşı mädeniet basımızğa ornadı. Solay bola twrsa da avtor bir ümittiñ säulesin tastay ketedi. Ol Omar aqsaqal men Qazınıñ balası Ädildiñ qabır basına kelip qwran oqıp twruı. Aqsaqal köneni bizge jalğağan eskiniñ közi bolsa, Ädil qazınıñ wrpağı, yağni bolaşaqtıñ ümiti. Bizdiñ ruhımızdıñ, dästürimizdiñ, izdeuşisi, swrauşısı bar. Osı ğana köñilge medeu. Adamzat wrpaqpen ğana jalğasıp, wrpaqpen ğana saqtalğan. Köneni közimen körgen wrpaqtan ğana ümit kütemiz. Mine bwl avtor şığarğan körkemdik şeşim. Osı arqılı şığarmanıñ işine enip, öz bolmısımızğa boylaymız. Bolaşaqqa bozamıq säule tartılğan bualdır jıldardıñ mwnarına siñip joğalğan tazılar üşin aşınasıñ, tazılar üşin qayğırasıñ. Bügingi wrpaq iz-tozsız ketken tazıların tügendedi me? Älde bastarındağı arzan malaqayların maldanıp, asıl tekti tazılarmen bir jolata qoştasuğa bet alıp barama? Özgelerden daralap twrar wlttıq bolmısımız wrpaqtardıñ ruhımen ğana saqtaladı. Osı bir ağa buındı tolğandırğan özekti mäsele bizdi de oylandıradı. Jazuşı M. Mağauin osıdan qırıq jıl bwrın swraq qoyıp, oqırmanın oylandırğan mäsele bügin de şeşim taptı ma? Özgeler sovet odağı üşin, kompartiya üşin dep ala şapqın bolıp jürgen twsta, zaman jügin köterer mäñgilik şığarma jazu da teginnen tegin emes. Jazuşınıñ şeberligi de, ayrıqşa suretkerligi de osında bolsa kerek.

Nwrbätima BAYTWRSIN

«The Qazaq Times»