قىتاي قازاق پەن ۇيعىردى «ماقتاۋمەن باۋىزداپ» جاتىر

كەشە، 8 اقپان كۇنى قىتايدىڭ ورتالىق تەلەكەشەنىنىڭ امبەباپ ارناسىندا، «قىتايدى اسەرلەندىرگەن 10 ءىرى تۇلعا»-نى ماراپاتتاپ، سىيلىق تابىستاۋ ءساتى كورسەتىلدى. ولاردىڭ قاتارىندا شىڭجاڭداعى  قۇمىل قالالىق حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ زەينەتكەرى ابىلەلىم ابىلەز دەگەن ۇيعىر ازامات بار ەكەن.

ءيا دەيمىز-اۋ، ميلليارد قىتايدىڭ ىشىنەن بۇكىل مەملەكەتتى اسەرلەندىرگەن 10 ءىرى تۇلعانىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ۇلكەن مەرەي. ءبىر قاراساڭ – اتاعىنان ات ۇركەتىن ماراپات. ارينە، جاماندىققا جورىعىڭ كەلمەيدى، الگى سوت سالاسىنىڭ ازاماتىن شىنىمەن سول ورىنعا لايىق دەپ تانىعىڭ كەلەدى. بىراق... بىراق، استارىنا ۇڭىلە تۇسسەڭ، ونىڭ ارجاعىنان قىتايدىڭ جىمىسقى ىشكى ەسەبى كوزگە شالىنادى.

قىتايدى بىلەسىزدەر، سوڭعى جىلدارى بەيجىڭ بيلىگى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەسىن مەكەندەگەن ۇيعىرلاردى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر. كۇن سايىن باسىپ جاتقان قىتاي تاسقىنىنا قارسى كۇرەسىپ، دەربەستىگى مەن ەركىندىگىنە ۇمتىلعان ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن اياۋسىز باسىپ-جانشۋمەن كەلەدى. تالاي رەت ەتنيكالىق، ۇلتارالىق قاندى قىرعىن تۋىلدى. ۇيعىر «جانكەشتىلەرى» سان مارتە ولىمگە باسىن ءباي تىگىپ، جارىلستار ۇيىمداستىردى، قىتاي وكىلدەرىنە شابۋىل جاسادى، ايتا بەرسەڭ كوپ...

وسىعان بايلانىستى، قازىر قىتايدىڭ نەگىزگى باس اۋرۋلارىنىڭ ءبىرى – شىڭجاڭ، ونداعى ۇيعىرلار ماسەلەسى. ايماقتاعى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ، ونداعى از ۇلتتاردىڭ، اسىرەسە ۇيعىر حالقىنىڭ ءجۇزىن جىلتىپ، كوڭىلىن جۇمسارتۋ. مىنە، ونىڭ ءبىر ءتاسىلى – ابىلەلىم ابىلەز سياقتى ادامداردى ميلليارد قىتايدىڭ اراسىنان دارا اشىققان ءىرى ماراپات يەسى، تاڭداۋلى ادام ەتىپ كورسەتۋ. ابىلەلىمدى سۇيكىمدى قىلا تۇسەتىن تاعى ءبىر تۇسى – ونىڭ سوت سالاسىنىڭ ادامى ەكەنى. ءوزى سوتتا ىستەگەن، زاڭنىڭ ورىندالۋىنا ءبىر كىسىدەي ۇلەس قوسقان ادام وسىنداي جوعارى دەڭگەيدە تانىلىپ جاتسا، وندا قىتايدىڭ ۇيعىرعا قاراتقان زاڭى ادىلەتتى، ءىسى دۇرىس بولماق. سەبەبى، ۇيعىردىڭ وزىنەن شىققان زاڭ سالاسىنىڭ جاۋاپتى ازاماتى مەملەكەت تاراپىنان ماداقتالىپ جاتىر. بۇل بارشا ۇيعىرعا كوز قىلاتىن ماراپات بولۋمەن بىرگە، حالىقارالىق تاراپقا دا «قىتاي ۇيعىردى زاڭسىز، سەبەپسىز قىسىپ وتىرعان جوق، كەرىسىنشە توبەسىنە كوتەرىپ جاتىر» دەگەن ويدى اڭداتۋ.

حوش، بۇكىل قىتايدى «اسەرلەندىرگەن» ابىلەلىم تۋرالى اڭگىمەنى وسىمەن توقتاتا تۇرالىق. وسى ماراپات، دابىرالى سىيلىق ۇيعىرعا عانا ەمەس، شىڭجاڭداعى قازاقتىڭ دا باسىن اينالدىرىپ جاتىر. مىناعان قاراڭىزدار، بىلتىرىعى جىلى وسىدان ءسال باسقاشالاۋ ماراپات بولدى. ياعني، قاڭتاردىڭ 17 كۇنى قىتاي استاناسى بەيجىڭدە ەلدى ەلەڭدەتىپ، ءدۇبىرى جەر جارعان ۇلكەن ءبىر سالتاناتتى شارا ءوتتى. «بايتاق الاپتىڭ ۇلاندارى – 2015 جىلعى مەملەكەتتىك 10 ۇزدىك ديقاندى باعالاۋ سىيلىق تابىستاۋ سالتى» دەپ اتالاتىن سالتاناتتى جيىندى قىتاي ورتالىق تەلەۆيزياسىنىڭ 7 ارناسى ۇيىمداستىرىپ، كورسەتتى. بارشا جۇرتتىڭ، «ميلليونداعان كورەرمەننىڭ نازارى بۇكىل ەل بويىنشا، 55 ۇلتتىڭ اراسىنان سارالانىپ شىققان، ميللياردتىڭ ىشىنەن ماڭدايى جارقىراپ، ساحنا تورىندە تۇرعان 10 ۇزدىك ەڭبەك ەرىنە» اۋدى. سولاردىڭ قاتارىندا شىڭجاڭداعى ەرەنتاۋدىڭ قويناۋىنا قونىس تەپكەن قۇتىبي اۋدانى، تورعايتى قالاشىعى، تورعايتى اۋىلىنان كەلگەن قازاق باقىتقان قازەزۇلى دا بار ەدى.

ويپىراۋ، دەپ ويلايسىڭ عوي، شىڭجاڭنىڭ ءبىر قۋىسىندا، تورعايدىڭ ۇياسىنداي تورعايتى دەگەن اۋىلداعى قازاقتى قىتاي قايتىپ تاۋىپ الا قويدى؟ ونى نەگە ەڭبەك ەرى ەتىپ، اسپانداتىپ، جارنامالاپ جاتىر. ارينە، اعامىزدىڭ ەڭبەك ەتكەنىن، ەلگە كومەكتەسكەنىن جوققا شىعارۋعا بولماس. بىراق، ونداي ادام جالعىز ەمەس قوي، شىڭجاڭداعى قازاق اراسىندا مىڭداپ بولماسا دا، جۇزدەپ سانالادى، ءار وڭىردە بار. تاعى دا استارىنا ءۇڭىلىپ كورىڭىز. «ابىلەزىم ماراپاتتان» شىققان ءيىس بۇندا دا بۇرقىراپ تۇر. نەگە؟

ويتكەنى، «ەڭبەك ەرى» اتانىپ جاتقان قانداسىمىزدىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى – 2012 جىلى جەرگىلىكتى ۇكىمەت ورنىنىڭ قولداۋىمەن 56 مالشىنىڭ باسىن قوسىپ، شىڭجاڭدا تۇڭعىش رەت جايىلىم مال-شارۋاشىلىق كوپەراتيۆىن قۇرعانى ەكەن. ال، وندا تۇرعان نە بار؟ ويتكەنى، مالشى قاۋىم (مالشى قاۋىم ارينە قازاقتار-رەد.) قولداعى مالىنىڭ سانىن ارتتىرۋعا، جايىلىمدى دۇرىس پايدالانۋعا اسا ءمان بەرمەي، بايىرعى سۇردەكپەن ءجۇرىپ كەلە جاتىر ەكەن. بۇل ولاردىڭ جاڭاشا جولمەن اۋقاتتانۋىنا، ءارى كۇن سايىن تۇياق كەستى بولىپ بارا جاتقان مال ءورىسىن قالىپقا كەلتىرۋگە سەبى تيمەيتىن جول ەكەن. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ وسى باقاڭ سەكىلدى بار مالشىنى وتىرىقتاندىرىپ، مالدى ءبىر ورىننان، قورادا، قولدا باعاتىن بولۋ كەرەك. سوندا عانا «وركەندى، وسىزامانعى» جولعا تۇسەدى قازاق. ال، جەردى قايتەدى؟ جەر قالپىنا كەلۋى كەلەر-اۋ، بىراق قازاقتىڭ قولىنا قايتىپ كەلمەيدى ەكەن. ول قالاي؟ ول وڭاي، «باتىستى اشۋ» دەگەن ناۋقان باستالعالى قىتايلار شىڭجاڭعا، اسىرەسە قازاق مەكەندەپ، اتامزاماننان مال باعىپ كەلە جاتقان قونىستارىنا – كورىكتى جايلاۋ، قۇيقالى قىستاۋ، كولەمدى كوكتەۋ، كۇزەۋلەرىنە كوزدەرى قىزارىپ كەلە جاتىر. الدىن ازىن-اۋلاق اقشا بەرىپ، ۇكىمەت ورىندارى، جەكە قىتاي كاسىپكەرلەرى الىپ تا جاتىر. الايدا، قازاقتىڭ دەنى ءالى ءوز جەرىنە يەلىك ەتۋدە. ەندى ول جەرلەردى جالعاستى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن وسىنداي مالدى قوراعا قاماپ باققان ادامداردى ۇلگى ەتىپ، اتاق-داڭقىن اسىرىپ، باسقالاردىڭ كوزىنە كولدەنەڭ تارتۋ. سوندا، الگى جەرىنە تىستەي جابىسىپ وتىرعان قازاق «بۇل دا ءجون» ەكەن دەپ، ەجەلگى كوپشەندى مال باعۋ داستۇرىنەن جەرىپ، بۋىنى بوساي قالادى. ولاردىڭ بۋىنىمەن بىرگە جەرى دە بوسايدى، سول بوس جەرگە ءبىراز جىلدا قارا قىتاي توپىرلاپ تولا قالادى. مىنە، قىتايدىڭ كوزدەپ وتىرعانى وسى...

قورىتىندىلاي ايتساق، قىتاي قازاق پەن ۇيعىردى بەكەر ماقتامايدى، بۇل ماقتامەن باۋىزداۋ ەمەس، «ماقتاۋمەن باۋىزداۋ». ءسويتىپ، ۇيعىردى باسىپ، جانشىپ ۇستايدى، ال قازاقتىڭ جەرىن الادى، جەرى جوق قازاق – قىتايعا تاۋەلدى. سوندىقتان، «ەڭبەك ەرى، اسەرلەندىرۋشى» دەگەن اتاقتان قاشقان دۇرىس. ونداي ماراپاتتان ايىرلساڭدار ايىرىلا بەرىڭدەر، ەڭ باستىسى جەرىڭنەن، ءتىلىڭ مەن دىلىڭنەن ايىرىلما. باسقاسىنىڭ ءبارى وتىرىك، وتكىنشى...

اقتامبەردى اسپان

«The Qazaq Times»