Qıtay qazaq pen wyğırdı «maqtaumen bauızdap» jatır

Keşe, 8 aqpan küni Qıtaydıñ ortalıq telekeşeniniñ ämbebap arnasında, «Qıtaydı äserlendirgen 10 iri twlğa»-nı marapattap, sıylıq tabıstau säti körsetildi. Olardıñ qatarında Şıñjañdağı  Qwmıl qalalıq halıq sotı mekemesiniñ zeynetkeri Äbilelim Äbilez degen wyğır azamat bar eken.

Iä deymiz-au, milliard qıtaydıñ işinen bükil memleketti äserlendirgen 10 iri twlğanıñ qatarına qosılu ülken merey. Bir qarasañ – atağınan at ürketin marapat. Ärine, jamandıqqa jorığıñ kelmeydi, älgi sot salasınıñ azamatın şınımen sol orınğa layıq dep tanığıñ keledi. Biraq... Biraq, astarına üñile tüsseñ, onıñ arjağınan qıtaydıñ jımısqı işki esebi közge şalınadı.

Qıtaydı bilesizder, soñğı jıldarı Beyjiñ biligi Şıñjañ wyğır avtonomiyalı ölkesin mekendegen wyğırlardı qatañ baqılauda wstap otır. Kün sayın basıp jatqan qıtay tasqınına qarsı küresip, derbestigi men erkindigine wmtılğan wyğır wltınıñ ökilderin ayausız basıp-janşumen keledi. Talay ret etnikalıq, wltaralıq qandı qırğın tuıldı. Wyğır «jankeştileri» san märte ölimge basın bäy tigip, jarılstar wyımdastırdı, qıtay ökilderine şabuıl jasadı, ayta berseñ köp...

Osığan baylanıstı, qazir Qıtaydıñ negizgi bas aurularınıñ biri – Şıñjañ, ondağı wyğırlar mäselesi. Aymaqtağı twraqtılıqtı saqtau, ondağı az wlttardıñ, äsirese wyğır halqınıñ jüzin jıltıp, köñilin jwmsartu. Mine, onıñ bir täsili – Äbilelim Äbilez siyaqtı adamdardı milliard qıtaydıñ arasınan dara aşıqqan iri marapat iesi, tañdaulı adam etip körsetu. Äbilelimdi süykimdi qıla tüsetin tağı bir twsı – onıñ sot salasınıñ adamı ekeni. Özi sotta istegen, zañnıñ orındaluına bir kisidey üles qosqan adam osınday joğarı deñgeyde tanılıp jatsa, onda qıtaydıñ wyğırğa qaratqan zañı ädiletti, isi dwrıs bolmaq. Sebebi, wyğırdıñ özinen şıqqan zañ salasınıñ jauaptı azamatı memleket tarapınan madaqtalıp jatır. Bwl barşa wyğırğa köz qılatın marapat bolumen birge, halıqaralıq tarapqa da «Qıtay wyğırdı zañsız, sebepsiz qısıp otırğan joq, kerisinşe töbesine köterip jatır» degen oydı añdatu.

Hoş, bükil qıtaydı «äserlendirgen» Äbilelim turalı äñgimeni osımen toqtata twralıq. Osı marapat, dabıralı sıylıq wyğırğa ğana emes, Şıñjañdağı qazaqtıñ da basın aynaldırıp jatır. Mınağan qarañızdar, bıltırığı jılı osıdan säl basqaşalau marapat boldı. YAğni, qañtardıñ 17 küni Qıtay astanası Beyjiñde eldi eleñdetip, dübiri jer jarğan ülken bir saltanattı şara ötti. «Baytaq alaptıñ wlandarı – 2015 jılğı memlekettik 10 üzdik diqandı bağalau sıylıq tabıstau saltı» dep atalatın saltanattı jiındı Qıtay ortalıq televiziyasınıñ 7 arnası wyımdastırıp, körsetti. Barşa jwrttıñ, «milliondağan körermenniñ nazarı bükil el boyınşa, 55 wlttıñ arasınan saralanıp şıqqan, milliardtıñ işinen mañdayı jarqırap, sahna törinde twrğan 10 üzdik eñbek erine» audı. Solardıñ qatarında Şıñjañdağı Erentaudıñ qoynauına qonıs tepken Qwtıbi audanı, Torğaytı qalaşığı, Torğaytı auılınan kelgen qazaq Baqıtqan Qazezwlı da bar edi.

Oypırau, dep oylaysıñ ğoy, Şıñjañnıñ bir quısında, torğaydıñ wyasınday Torğaytı degen auıldağı qazaqtı qıtay qaytıp tauıp ala qoydı? Onı nege eñbek eri etip, aspandatıp, jarnamalap jatır. Ärine, ağamızdıñ eñbek etkenin, elge kömekteskenin joqqa şığaruğa bolmas. Biraq, onday adam jalğız emes qoy, şıñjañdağı qazaq arasında mıñdap bolmasa da, jüzdep sanaladı, är öñirde bar. Tağı da astarına üñilip köriñiz. «Äbilezim marapattan» şıqqan iis bwnda da bwrqırap twr. Nege?

Öytkeni, «eñbek eri» atanıp jatqan qandasımızdıñ eñ bastı artıqşılığı – 2012 jılı jergilikti ükimet ornınıñ qoldauımen 56 malşınıñ basın qosıp, Şıñjañda twñğış ret jayılım mal-şaruaşılıq koperativin qwrğanı eken. Al, onda twrğan ne bar? Öytkeni, malşı qauım (malşı qauım ärine qazaqtar-red.) qoldağı malınıñ sanın arttıruğa, jayılımdı dwrıs paydalanuğa asa män bermey, bayırğı sürdekpen jürip kele jatır eken. Bwl olardıñ jañaşa jolmen auqattanuına, äri kün sayın twyaq kesti bolıp bara jatqan mal örisin qalıpqa keltiruge sebi timeytin jol eken. Endi ne isteu kerek? Osı Baqañ sekildi bar malşını otırıqtandırıp, maldı bir orınnan, qorada, qolda bağatın bolu kerek. Sonda ğana «örkendi, osızamanğı» jolğa tüsedi qazaq. Al, jerdi qaytedi? Jer qalpına kelui keler-au, biraq qazaqtıñ qolına qaytıp kelmeydi eken. Ol qalay? Ol oñay, «Batıstı aşu» degen nauqan bastalğalı qıtaylar Şıñjañğa, äsirese qazaq mekendep, atamzamannan mal bağıp kele jatqan qonıstarına – körikti jaylau, qwyqalı qıstau, kölemdi kökteu, küzeulerine közderi qızarıp kele jatır. Aldın azın-aulaq aqşa berip, ükimet orındarı, jeke qıtay käsipkerleri alıp ta jatır. Alayda, qazaqtıñ deni äli öz jerine ielik etude. Endi ol jerlerdi jalğastı qolğa tüsiru üşin osınday maldı qorağa qamap baqqan adamdardı ülgi etip, ataq-dañqın asırıp, basqalardıñ közine köldeneñ tartu. Sonda, älgi jerine tistey jabısıp otırğan qazaq «bwl da jön» eken dep, ejelgi köpşendi mal bağu dästürinen jerip, buını bosay qaladı. Olardıñ buınımen birge jeri de bosaydı, sol bos jerge biraz jılda qara qıtay topırlap tola qaladı. Mine, qıtaydıñ közdep otırğanı osı...

Qorıtındılay aytsaq, qıtay qazaq pen wyğırdı beker maqtamaydı, bwl maqtamen bauızdau emes, «maqtaumen bauızdau». Söytip, wyğırdı basıp, janşıp wstaydı, al qazaqtıñ jerin aladı, jeri joq qazaq – qıtayğa täueldi. Sondıqtan, «eñbek eri, äserlendiruşi» degen ataqtan qaşqan dwrıs. Onday marapattan ayırlsañdar ayırıla beriñder, eñ bastısı jeriñnen, tiliñ men diliñnen ayırılma. Basqasınıñ bäri ötirik, ötkinşi...

Aqtamberdi ASPAN

«The Qazaq Times»