باقىتجان ساتەرشينوۆ: ءدىننىڭ ۇستەمدىك ەتۋىنە نەمەسە ءدىندى مانسۇق ەتۋگە زاڭ بويىنشا جول بەرىلمەيدى

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جىلدارىندا جالپى دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىق وبەكتيۆتى تۇردە ءوستى، قوعام وسى الەۋمەتتىك-مادەني ينستيتۋتقا قاتىستى جاڭا ديسپوزيتسياعا كوشتى. زايىرلىلىق ۇلگىسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن مەملەكەتتىك-كونفەسسيونالدىق قاتىناستار ساياساتىن دامىتۋعا جاڭا يدەولوگيالىق جانە ساياسي شارتتار پايدا بولدى. قوعام ومىرىنە ەنىپ وتىرعان ءدىني ۇيىمدار مەن توپتاردىڭ سانى ءوستى.

ءدىن قازاقستاندىق قوعام ءومىرىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولا وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر ازاماتتار توبىنىڭ بەيىمدەلۋى مەن الەۋمەتتەنۋىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. الەۋمەتتىك احۋالدىڭ جاڭاشىلدىعى دىندارلىقتى، قازىرگى قازاقستاندىق قوعامداعى ونىڭ قىزمەت ەتۋىن زەرتتەۋگە عىلىمي قىزىعۋشىلىقتى تۋىنداتادى. مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ قاجەت دەڭگەيدە ازىرلەنبەۋى سالدارىنان ءدىني دۇنيەتانىم زايىرلىلىقتىڭ بالاماسىنا اينالىپ، وعان سايكەس ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىسى مەن قۇندىلىقتار جۇيەسى جايلى ۇعىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا الىپ كەلەدى. جاھاندىق ىقپالدار قازاقستاندىقتاردى ولارعا  ءداستۇرلى ەمەس بولىپ كەلەتىن  ەتنودىني سۋبمادەنيەتكە تارتۋ ارقىلى، ازاماتتىق بىرەگەيلىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى.

ەل ازاماتتارىنىڭ ءدىني تاڭداۋىنىڭ فاكتورلارى، ءدىني وزىندىك يدەنتيفيكاتسيا (بىرەگەيلەندىرىپ، تيەسىلىگىن ءتۇسىنۋ) ۇردىستەرى، دىندارلىقتى عيباداتتىق (قۇلشىلىق تاجىريبە، مەشىتتەر مەن حرامدارعا بارۋ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ پراكتيكاسىنا قاتىسۋ، ءدىني ەرەجەلەردى ۇستانۋ) جانە عيباداتتان تىس ء(دىني كىتاپتاردى وقۋ، ءدىني ۇيىمداردى قولداۋ، الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ جانە ت.ب.) ولشەۋ جانە ت.ب. كورسەتكىشتەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دىندارلىقتىڭ ءوسىپ وتىرعانىن اڭعارتادى. دىندارلىق تەك ينديۆيدتەردىڭ سانا، ءىس-ارەكەت جانە ينستيتۋت رەتىندە ءدىننىڭ بەلگىلى ءبىر پروەكتسيالارىنا قاتىستىلىعى ارقىلى كورىنەدى.  دىني يدەياعا قاتىستىلىق ءوزىنىڭ ءدىني ۇستانىمىن جاريالاۋ، ءدىني سەنىم مەن ونىڭ ءومىر ءۇشىن ماڭىزدىلىعى مەن باعاسىن ءتۇسىنۋ، ءدىني كوزقاراستاردىڭ قۇندىلىقتىق سانا قۇرىلىمىنداعى ورنىن ءتۇسىنۋ سياقتى بەلگىلەردىڭ جيىنتىعى ارقىلى بەكىتىلەدى. بۇل كورسەتكىشتەر ءدىني ۇستانىمنىڭ (سەنىمنىڭ) ناقتىلىعىن (نەمەسە بەلگىسىزدىگىن) بەينەلەيتىن دىندارلىقتىڭ سيپاتىن قالىپتاستىرادى.

قازىرگى پوستسەكۋليارلىق قوعامدا ءدىني قۇبىلىستار بارىنشا ديناميكالىق قىرىمەن ايرىقشالانىپ وتىر. سوڭعى بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بەن قوعامىمىزدىڭ ءدىن سالاسىندا بىرقاتار تۇيتكىلدى ماسەلەلەر ءتۇيىنى پايدا بولدى. مىسالى، دىندارلىق پەن زايىرلىلىقتىڭ پارقى نەدە، بۇگىنگى مۇسىلمانننىڭ كەلبەتى قانداي، اسىرە دىنشىلدىك پەن ۇلتشىلدىقتىڭ سالدارى نە بولادى، دىندارلىقتىڭ بۇگىنگى ۇردىستەرى راديكاليزممەن شەكتەسىپ جاتقان جوق پا، وعان مەملەكەتتىڭ جاۋابى قالاي بولادى جانە ول قاتاڭ سەكۋليارلى سيپاتتا ەمەس پە، ادامنىڭ ءدىن ۇستانۋ قۇقىقتارى مەن قوعام تۇتاستىعى، ءدىني سۇرانىستىڭ ۇلعايۋى مەن زايىرلى مەملەكەتتىڭ ۇستىندارىن ساقتاۋ تارازىسىن قالاي تەڭ ۇستاۋعا بولادى، ءدىني بىرەگەيلىك دۇرىس، پا الدە دۇنيەتانىمدىق ءار الۋاندىلىق كەرەك پە، باتىستىق دەموكراتيالىق ستاندارتتار مەن ۇلتتىق وركەنيەتتىك ەرەكشەلىكتەر، ءداستۇلى ءدىني قۇندىلىقتار مەن ەۋروپالىق ليبەرالدى قۇندىلىقتار قابىسا الا ما، شاريعاتتى مودەرنيزاتسيالاۋعا بولا ما جانە ت.ب. سۇراقتار الدىڭعى قاتارعا شىعىپ وتىر.

وسىنداي زاماناۋي ۇردىستەر مەن ماسەلەلەرگە وراي وتكەن جىلى جاساقتالعان ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى «2017-2020 جىلدارعا ارنالعان ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تۇجىرىمداماسىن» قابىلدادى. «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني ۇيىمدار ماسەلەلەرى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ جوباسى تالقىلانىپ، قر پارلامەنتىنە ۇسىنىلدى جانە ونى تاياۋدا عانا ءماجىلىس بەكىتتى.  بۇل شارالار ەلىمىزدەگى مەملەكەت پەن كونفەسسيالار اراسىنداعى ۇلگى مەن ءارتۇرلى دىندەر اراسىنداعى كەلىسىمدى جەتىلدىرۋگە، ءدىندى دەسترۋكتيۆتى ماقساتقا قولدانۋدىڭ الدىن-الۋعا جانە مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق ۇستىندارىن نىعايتۋعا باعىتتالعان.

زاماناۋي الەمدەگى زايىرلىلىق تۇرىندەگى مەملەكەت – ناقتى قوعامنىڭ، ءدىننىڭ، جانە ادامنىڭ رۋحاني جاعدايلارىنا، جانە مەملەكەت قۇرىلىمىنىڭ دەموكراتيالىق تۇرىنە تولىعىراق جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. كوپكونفەسسيالىق جانە پوليەتنيكالىق مەملەكەتتەردەگى زايىرلىلىق تۇرىندەگى مەملەكەت جوعارى دارەجەدە ءۇمىتتى اقتاعان جانە دالەلدەنگەن بولىپ ەسەپتەلەدى.

زايىرلىلىقتىڭ ءمانى تۋرالى جالپى قورىتىندى مىناداي: «مەملەكەتتىلىكتىڭ زايىرلى فورماسى قاعيدالاردىڭ كونتسەپتۋالدى دەڭگەيىن تۋىنداتتى: مەملەكەت ءدىننىڭ ءوز الدىنا قىزمەت ەتۋىنە جاعداي جاساۋى قاجەت، ال دىندەر مەملەكەتتىك ىسكە ارالاسپاي، قوعام مەن مەملەكەتكە ءوز تاراپىنان قاۋىپ-قاتەر تۋىنداتپاۋى كەرەك».

تۇيىندەپ ايتقاندا، كلاسسيكالىق زايىرلى مەملەكەتتە  ءدىني ۇيىمدار مەملەكەتتەن اجىراتىلعان (بىراق قوعامنان وقشاۋلانباعان) جانە زاڭ الدىندا ءبارى تەڭ. زايىرلى مەملەكەتتىڭ بۇل ۇلگىسى بارلىق ءدىني ۇيىمدارعا بەيتاراپ قاتىناستا بولۋدى، مەملەكەتتىڭ دىننەن جانە ءدىني ۇيىمداردان وقشاۋ بولۋىن كوزدەيدى. زايىرلىلىق مەملەكەتتىڭ كلەريكالدانۋى ء(دىني سيپاتىنىڭ باسىمدىلىق تانىتۋى) مەن سەكۋليارلانۋى ء(دىندى قوعامنان الاستاتۋدىڭ يدەولوگياسى) ارالىعىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ۇستاپ تۇرادى. زايىرلىق تۇسىنىگى اياسىندا مەملەكەت تومەندەگى ۇستىندارعا سۇيەنەدى: ازاماتتاردىڭ قانداي دا ءبىر ءدىن جانە ءدىني ۇيىمدارعا جاتاتىندىعىنا قاراماستان، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا تەڭ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتەدى; ازاماتتاردىڭ دىنگە دەگەن قاتىناستارىنا بەيتاراپ قاراپ، ولاردىڭ تاڭداۋلارىن ماداقتاپ، سوگىپ نەمەسە ناسيحاتتامايدى; ءدىني ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەردىڭ ىستەرىنە، ءدىني اعارتۋشىلىق، ىشكى تارتىپتىك، ءدىني، كادرلىق ىستەرىنە مۇلدەم ارالاسپايدى; ءازاماتتاردىڭ دىنگە دەگەن قاتىناسىن انىقتاۋدا مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنىڭ بەيتاراپتىعىن قاماتاماسىز ەتەدى; ادام قۇقىعى مەن ەركىندىگىن شەكتەيتىن، ازاماتتاردىڭ دىنگە دەگەن قاتىناسىن كۇشپەن وزگەرتۋ ماقساتىندا ارنايى مەكەمەلەردى قولدانۋعا رۇقسات بەرمەيدى جانە ت.ب.

قازاقستاندى زايىرلى مەملەكەت دەپ مويىنداۋ دەگەنىمىز – بۇل ءبىزدىڭ ەلدەگى زايىرلىلىق قاعيداسىن تاجىريبەدە جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءبىرىنشى قادامى دەپ بىلەمىز. شىندىعىندا، قازىرگى الەمدەگى بارلىق مەملەكەتتەردىڭ كوپ بولىگى – زايىرلى بولىپ تابىلادى. ونعا جۋىق تەوكراتيكالىق مەملەكەتتەر جانە ودان ازىراعى – اتەيستىك مەملەكەتتەر بار. قالعاننىڭ ءبارى – زايىرلى بولىپ تابىلادى. بىراق ءبىز تاجىريبەدەن كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل مەملەكەتتەر زايىرلىلىق قاعيداسىن جۇزەگە اسىرۋدا اۋقىمدى تۇردە ارقيلى ۇلگىلەردى قولدانادى. زايىرلىلىق قاعيداسى ونى تىم كەڭ تۇرعىدا تۇسىندىرۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى: تەوكراتيادان ءتىپتى اتەيزمگە دەيىن. بۇل قازىرگى الەمدە بولىپ وتىر. مەملەكەتتىڭ تاڭداعان زايىرلىلىقتىڭ تۇرىنە، سيپاتىنا بايلانىستى، ول ءدىن سالاسىندا ءوزىنىڭ بارلىق ساياساتىن قۇراستىرادى. زايىرلىلىقتىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن زاڭنامامەن بەكىتۋدىڭ قاجەتى جوق. دەگەنمەن، قايسىبىر زايىرلىلىقتىڭ ءتيپى مەملەكەتتىڭ كونفەسسيالىق ساياساتىنىڭ مازمۇنى مەن ءتۇرىن انىقتايدى، ونىڭ ىشىندە ەرەكشە اتاپ ايتساق، مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قاتىناستار سالاسىنداعى تاجىريبەلىك شەشىمدەردى قابىلداۋ كەزىندە بولادى. وسىمەنەن قازاقستاندىق قوعامداعى ءدىننىڭ ءمانى مەن ءرولى انىقتالادى. سونىمەن قاتار بۇل ماسەلەدە، الەمدىك تاجىريبەنى تالداۋ دا وزەكتى بولىپ تابىلادى – مۇنداي تالداۋ قازاقستانعا زايىرلىلىق قاعيداسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ قانداي دا ءبىر تۇرلەرىنە ىڭعايلاسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىنداعى جالپى ەرەجەلەر دەپ اتالاتىن 1 ءبولىمىنىڭ 1-بابىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى. قازاقستان ۋنيتارلى مەملەكەت بولعانىمەن، ءبىزدىڭ قوعامىمىز ەتنوستىق، ءدىني جانە مادەني تۇرعىدا ارتەكتى. دەمەك، ەلدەگى زاماناۋي الەۋمەتتىك-مادەني احۋال دا، دۇنيەتانىمدىق الۋان تۇرلىلىك تە زايىرلىلىقتى مەملەكەت سيپاتىنىڭ كونستيتۋتسيالىق نەگىزىنە جاتقىزۋعا يتەرمەلەيدى. ياعني ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا ەشقانداي ءدىن مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالانباعان، ءدىن ءومىر ءتارتىبى رەتىندە ماجبۇرلەپ تاڭىلا المايدى جانە ءاربىر ازاماتتىڭ ار-وجدان بوستاندىعىنا قۇقى بار. قانداي دا ءبىر ءدىننىڭ ۇستەمدىك ەتۋىنە نەمەسە ءدىندى مانسۇق ەتۋگە زاڭ بويىنشا جول بەرىلمەيدى.

«ءدىني قىزمەت جانە ءدىني ۇيىمدار ماسەلەلەرى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ جوباسى ماڭىزدى بىرقاتار زاڭنامالىق قۇجاتتاردى قامتىدى. زاڭداعى اتالعان باپتار ەلدەگى ءدىني احۋالدى ورنىقتى جاعدايعا كەلتىرىپ، ءدىننىڭ دۇرىس ارناداعى اعىمىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ۋاقىتتىڭ اعىمى مەن زامانا تالاپتارىنا لايىقتى جاۋاپ بەرىپ، قازاقستاندىق قوعامدا، ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ايتىلعانداي، زايىرلى مەملەكەتتىك داستۇرمەن قاتار، دۇرىس ءدىني سانا قالىپتاستىرۋعا ۇلەسىن قوسادى دەگەن ويدامىز.

ساتەرشينوۆ باقىتجان مەڭلىبەكۇلى

قر بعم عك فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى ءدىنتانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازاقستان ءدىنتانۋشىلار كونگرەسىنىڭ توراعاسى، فيلوس.ع.د.، پروفەسسور

“The Qazaq Times”