Baqıtjan Saterşinov: dinniñ üstemdik etuine nemese dindi manswq etuge zañ boyınşa jol berilmeydi

Qazaqstannıñ täuelsizdigi jıldarında jalpı dinge degen qızığuşılıq ob'ektivti türde östi, qoğam osı äleumettik-mädeni institutqa qatıstı jaña dispoziciyağa köşti. Zayırlılıq ülgisiniñ qalıptasuı men memlekettik-konfessionaldıq qatınastar sayasatın damıtuğa jaña ideologiyalıq jäne sayasi şarttar payda boldı. Qoğam ömirine enip otırğan dini wyımdar men toptardıñ sanı östi.

Din qazaqstandıq qoğam ömiriniñ mañızdı faktorı bola otırıp, belgili bir azamattar tobınıñ beyimdelui men äleumettenuiniñ damuına ıqpal etedi. Äleumettik ahualdıñ jañaşıldığı dindarlıqtı, qazirgi qazaqstandıq qoğamdağı onıñ qızmet etuin zertteuge ğılımi qızığuşılıqtı tuındatadı. Memlekettik ideologiyanıñ qajet deñgeyde äzirlenbeui saldarınan dini dünietanım zayırlılıqtıñ balamasına aynalıp, oğan säykes ömir süru ülgisi men qwndılıqtar jüyesi jaylı wğımdardıñ qalıptasuına alıp keledi. Jahandıq ıqpaldar qazaqstandıqtardı olarğa  dästürli emes bolıp keletin  etnodini submädenietke tartu arqılı, azamattıq biregeylikteriniñ qalıptasuına äser etedi.

El azamattarınıñ dini tañdauınıñ faktorları, dini özindik identifikaciya (biregeylendirip, tiesiligin tüsinu) ürdisteri, dindarlıqtı ğibadattıq (qwlşılıq täjiribe, meşitter men hramdarğa baru, qwdayğa qwlşılıq etu praktikasına qatısu, dini erejelerdi wstanu) jäne ğibadattan tıs (dini kitaptardı oqu, dini wyımdardı qoldau, äleumettik qızmet körsetu jäne t.b.) ölşeu jäne t.b. körsetkişter bizdiñ elimizde dindarlıqtıñ ösip otırğanın añğartadı. Dindarlıq tek individterdiñ sana, is-äreket jäne institut retinde dinniñ belgili bir proekciyalarına qatıstılığı arqılı körinedi.  Dini ideyağa qatıstılıq öziniñ dini wstanımın jariyalau, dini senim men onıñ ömir üşin mañızdılığı men bağasın tüsinu, dini közqarastardıñ qwndılıqtıq sana qwrılımındağı ornın tüsinu siyaqtı belgilerdiñ jiıntığı arqılı bekitiledi. Bwl körsetkişter dini wstanımnıñ (senimniñ) naqtılığın (nemese belgisizdigin) beyneleytin dindarlıqtıñ sipatın qalıptastıradı.

Qazirgi postsekulyarlıq qoğamda dini qwbılıstar barınşa dinamikalıq qırımen ayrıqşalanıp otır. Soñğı bes-altı jıldıñ işinde bizdiñ memleketimiz ben qoğamımızdıñ din salasında birqatar tüytkildi mäseleler tüyini payda boldı. Mısalı, dindarlıq pen zayırlılıqtıñ parqı nede, bügingi mwsılmannnıñ kelbeti qanday, äsire dinşildik pen wltşıldıqtıñ saldarı ne boladı, dindarlıqtıñ bügingi ürdisteri radikalizmmen şektesip jatqan joq pa, oğan memlekettiñ jauabı qalay boladı jäne ol qatañ sekulyarlı sipatta emes pe, adamnıñ din wstanu qwqıqtarı men qoğam twtastığı, dini swranıstıñ wlğayuı men zayırlı memlekettiñ wstındarın saqtau tarazısın qalay teñ wstauğa boladı, dini biregeylik dwrıs, pa älde dünietanımdıq är aluandılıq kerek pe, batıstıq demokratiyalıq standarttar men wlttıq örkeniettik erekşelikter, dästüli dini qwndılıqtar men europalıq liberaldı qwndılıqtar qabısa ala ma, şariğattı modernizaciyalauğa bola ma jäne t.b. swraqtar aldıñğı qatarğa şığıp otır.

Osınday zamanaui ürdister men mäselelerge oray ötken jılı jasaqtalğan Din isteri jäne azamattıq qoğam ministrligi «2017-2020 jıldarğa arnalğan Din salasındağı memlekettik sayasattıñ twjırımdamasın» qabıldadı. «Dini qızmet jäne dini wyımdar mäseleleri boyınşa Qazaqstan Respublikasınıñ keybir zañnamalıq aktilerine özgerister men tolıqtırular engizu turalı» Zañınıñ jobası talqılanıp, QR Parlamentine wsınıldı jäne onı tayauda ğana Mäjilis bekitti.  Bwl şaralar elimizdegi memleket pen konfessiyalar arasındağı ülgi men ärtürli dinder arasındağı kelisimdi jetildiruge, dindi destruktivti maqsatqa qoldanudıñ aldın-aluğa jäne memlekettiñ zayırlılıq wstındarın nığaytuğa bağıttalğan.

Zamanaui älemdegi zayırlılıq türindegi memleket – naqtı qoğamnıñ, dinniñ, jäne adamnıñ ruhani jağdaylarına, jäne memleket qwrılımınıñ demokratiyalıq türine tolığıraq jauap berui tiis. Köpkonfessiyalıq jäne polietnikalıq memleketterdegi zayırlılıq türindegi memleket joğarı därejede ümitti aqtağan jäne däleldengen bolıp esepteledi.

Zayırlılıqtıñ mäni turalı jalpı qorıtındı mınaday: «Memlekettiliktiñ zayırlı forması qağidalardıñ konceptualdı deñgeyin tuındattı: memleket dinniñ öz aldına qızmet etuine jağday jasauı qajet, al dinder memlekettik iske aralaspay, qoğam men memleketke öz tarapınan qauip-qater tuındatpauı kerek».

Tüyindep aytqanda, klassikalıq zayırlı memlekette  dini wyımdar memleketten ajıratılğan (biraq qoğamnan oqşaulanbağan) jäne zañ aldında bäri teñ. Zayırlı memlekettiñ bwl ülgisi barlıq dini wyımdarğa beytarap qatınasta boludı, memlekettiñ dinnen jäne dini wyımdardan oqşau boluın közdeydi. Zayırlılıq memlekettiñ klerikaldanuı (dini sipatınıñ basımdılıq tanıtuı) men sekulyarlanuı (dindi qoğamnan alastatudıñ ideologiyası) aralığındağı tepe-teñdikti wstap twradı. Zayırlıq tüsinigi ayasında memleket tömendegi wstındarğa süyenedi: azamattardıñ qanday da bir din jäne dini wyımdarğa jatatındığına qaramastan, ömirdiñ barlıq salasında teñ qwqığın qamtamasız etedi; azamattardıñ dinge degen qatınastarına beytarap qarap, olardıñ tañdauların madaqtap, sögip nemese nasihattamaydı; dini wyımdar men birlestikterdiñ isterine, dini ağartuşılıq, işki tärtiptik, dini, kadrlıq isterine müldem aralaspaydı; azamattardiñ dinge degen qatınasın anıqtauda memlekettik bilim beru standartınıñ beytaraptığın qamatamasız etedi; adam qwqığı men erkindigin şekteytin, azamattardıñ dinge degen qatınasın küşpen özgertu maqsatında arnayı mekemelerdi qoldanuğa rwqsat bermeydi jäne t.b.

Qazaqstandı zayırlı memleket dep moyındau degenimiz – bwl bizdiñ eldegi zayırlılıq qağidasın täjiribede jüzege asırudıñ birinşi qadamı dep bilemiz. Şındığında, qazirgi älemdegi barlıq memleketterdiñ köp böligi – zayırlı bolıp tabıladı. Onğa juıq teokratikalıq memleketter jäne odan azırağı – ateistik memleketter bar. Qalğannıñ bäri – zayırlı bolıp tabıladı. Biraq biz täjiribeden körip otırğanımızday, bwl memleketter zayırlılıq qağidasın jüzege asıruda auqımdı türde ärqilı ülgilerdi qoldanadı. Zayırlılıq qağidası onı tım keñ twrğıda tüsindiruge mümkindik tuğızadı: teokratiyadan tipti ateizmge deyin. Bwl qazirgi älemde bolıp otır. Memlekettiñ tañdağan zayırlılıqtıñ türine, sipatına baylanıstı, ol din salasında öziniñ barlıq sayasatın qwrastıradı. Zayırlılıqtıñ belgili bir türin zañnamamen bekitudiñ qajeti joq. Degenmen, qaysıbir zayırlılıqtıñ tipi memlekettiñ konfessiyalıq sayasatınıñ mazmwnı men türin anıqtaydı, onıñ işinde erekşe atap aytsaq, memlekettik-konfessiyalıq qatınastar salasındağı täjiribelik şeşimderdi qabıldau kezinde boladı. Osımenen qazaqstandıq qoğamdağı dinniñ mäni men röli anıqtaladı. Sonımen qatar bwl mäselede, älemdik täjiribeni taldau da özekti bolıp tabıladı – mwnday taldau Qazaqstanğa zayırlılıq qağidasın jüzege asırudıñ qanday da bir türlerine ıñğaylasuğa mümkindik beredi.

Elimizdiñ Ata Zañındağı Jalpı erejeler dep atalatın 1 böliminiñ 1-babında Qazaqstan Respublikası özin demokratiyalıq, zayırlı, qwqıqtıq jäne äleumettik memleket retinde ornıqtıradı dep körsetilgen. Onıñ eñ qımbat qazınası – adam jäne adamnıñ ömiri, qwqıqtarı men bostandıqtarı. Qazaqstan unitarlı memleket bolğanımen, bizdiñ qoğamımız etnostıq, dini jäne mädeni twrğıda ärtekti. Demek, eldegi zamanaui äleumettik-mädeni ahual da, dünietanımdıq aluan türlilik te zayırlılıqtı memleket sipatınıñ konstituciyalıq negizine jatqızuğa itermeleydi. YAğni bizdiñ respublikamızda eşqanday din memlekettik din dep jariyalanbağan, din ömir tärtibi retinde mäjbürlep tañıla almaydı jäne ärbir azamattıñ ar-ojdan bostandığına qwqı bar. Qanday da bir dinniñ üstemdik etuine nemese dindi manswq etuge zañ boyınşa jol berilmeydi.

«Dini qızmet jäne dini wyımdar mäseleleri boyınşa Qazaqstan Respublikasınıñ keybir zañnamalıq aktilerine özgerister men tolıqtırular engizu turalı» Zañınıñ jobası mañızdı birqatar zañnamalıq qwjattardı qamtıdı. Zañdağı atalğan baptar eldegi dini ahualdı ornıqtı jağdayğa keltirip, dinniñ dwrıs arnadağı ağımına septigin tigizedi. Bwl özgerister men tolıqtırular uaqıttıñ ağımı men zamana talaptarına layıqtı jauap berip, qazaqstandıq qoğamda, Elbasınıñ Qazaqstan halqına Joldauında aytılğanday, zayırlı memlekettik dästürmen qatar, dwrıs dini sana qalıptastıruğa ülesin qosadı degen oydamız.

Saterşinov Baqıtjan Meñlibekwlı

QR BĞM ĞK Filosofiya, sayasattanu jäne dintanu institutı Dintanu böliminiñ meñgeruşisi, Qazaqstan Dintanuşılar kongresiniñ törağası, filos.ğ.d., professor

“The Qazaq Times”