حح عاسىردىڭ باس شەنىندەگى شىعىس قازاقيا قازاق زيالىلارى. فوتو: اۆتوردان.

دەربەس ەل تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە "قىتاي قازاعى" دەيتىن ۇعىمدى قايتا پىسىقتاپ زەرتتەپ كورۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالۋى كەرەك. قىتاي قازاقتارىنىڭ XX عاسىر باسىنداعى ويانۋ كەزەڭى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق زەرتتەلگەن جوق. ونىڭ ىشىندە مەملەكەت دەڭگەيىندەگى تۇلعالار تۋرالى جەكەلەگەن زەرتتەۋلەر تىپتەن كەمشىل.
شىعىس قازاقياداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋىندا ءۇش ۇلكەن ىقپالدى ايتا كەتۋ كەرەك:

ءبىرىنشى، XX عاسىر باسىنا دەيىنگى ءداستۇرلى يسلامدىق رۋحاني مەكتەپ (قاديمدىق مەشىت-مەدرەسەلەر);

ەكىنشىسى، XX عاسىر باسىنداعى شىعىس قازاقيانىڭ جاديتتىك رۋحاني قوزعالىسى (جاديتتىك اعارتۋ، پىكىر-تالاس، ت.ب.);

ءۇشىنشىسى، ورىس-تاتار ارقىلى ەنگەن ەۋروپا وركەنيەتىنىڭ ىقپال ەتۋى نەمەسە مانجۋ-قىتاي ارقىلى شىعىس رۋحانياتىمەن تانىسۋ;

وسى ءۇش ىقپالدىڭ اۋەلگىسى يسلامدىق جاڭعىرۋدى ءوز ىشىنەن "قازان، ۋفانىڭ رۋحاني ىقپالى", "بۇحارا-كوكىلتاش ىقپالى" جانە "وسىمانلى رۋحانياتىنىڭ ىقپالى" دەپ ءۇش بولىكپەن جەكە-جەكە تالداۋ جاساۋعا بولادى.
ال، ەكىنشىسى جاديتتىك كەزەڭدى "جاديتتىك مەدرەسە ء(دىني)", "جاديتتىك مەكتەپ (دۇنيەۋي)" جانە "جاديتتىك تانىم (پىكىر-تالاس)" دەپ ءۇش بولىكپەن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تالداۋ جاساۋعا بولادى. بۇنىڭ ىشىندە جاديتتىك تانىم، پىكىر-تالاس كەزەڭىن دە 30-شى جىلدارداعى شىعىس قازاقيادا جارىق كورگەن قازاقتىڭ ءتول باسپاسوزىندەگى عىلىمي-تانىمدىق پىكىر-تالاسپەن انىقتاپ ايتىپ بەرۋگە بولادى.

ورىس-تاتار ارقىلى ەنگەن ەۋروپا وركەنيەتىنىڭ ىقپالىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرى، پاتشالىق رەسەي كەزەڭىندە شىعىس قازاقياعا پانا ىزدەپ اۋعان ورىستار مەن تاتار يگى-جاقسىلارىنىڭ الا بارعان رۋحاني، مادەني جانە تانىمدىق ىقپالى; ەكىنشىسى، پاتشالىق رەسەي مەن سابەت وداعىنىڭ تىكە ساياسي، مادەني ھام رۋحاني ىقپالى. وسى تۇستىڭ ءوزىن ۇشكە بولۋگە بولادى: ءبىرى، پاتشالىق رەسەيدىڭ ورىنبور مۇفتيلىگى ارقىلى جاساعان ىقپالى. ەكىنشىسى، الاش كەزىندەگى مەملەكەتتىك قارارلار. ءۇشىنشىسى، قازاق سسسر كەزەڭىندەگى ورىنبور-قىزىلوردا-الماتى ورداسىنىڭ ساياسي ىقپالى. ال، بۇلاردى ىشكەرىلەي جىكتەسەك كاتەگوريالار شۇبىرىپ جىكتەلە بەرەدى...

مانجۋر، قىتاي ارقىلى كۇنشىعىس رۋحانياتىمەن تانىسۋ كەزەڭىن ءۇش ۇلكەن ساناتقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:

ءبىرىنشىسى، مانجۋر كەزەڭىندەگى شۋەتاڭ (مەكتەپ) وقۋىلدارى;

ەكىنشىسى، دەموكرات قىتاي ءداۋىرىنىڭ جوو-دارى جانە اسكەري، ساياسي ينسيتۋتتاردىڭ ىقپالى;

ءۇشىنشىسى، بىرىككەن قازاق-موڭعول وقۋىلدارى (مەكتەپ/شۋەتاڭ);

بۇل جەردەگى "مانجۋ شۋەتاڭ" وقۋىلدارىن انىقتاپ ايتساق 1912-جىلعا دەيىنگى مانجۋ اقسۇيەك تۇقىمدارى ءۇشىن ارنايى اشىلعان وقۋ ورنى تۋرالى باياندالادى. ال، دەموكرات قىتاي داۋىرىندەگى جوعارى وقۋ ورنى (جوو) دەپ ونى ەكى تۇرگە ايىرۋعا بولادى. ءبىرى، ىشكى قىتايداعى اسكەري، ساياسي ينستيتۋتتار جانە ودان وقۋ بىتىرگەن قازاقتار. ەكىنشىسى، ءۇرىمجى (ول كەزدە ديحۋا دەيتىن) قالاسىنداعى قىتايدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى جانە ونداعى وقۋ ورداسىنان وقۋ بىتىرگەن قازاقتار.
بىرىككەن قازاق-موڭعول وقۋىلى (مەكتەبى), بۇل وقۋ ورداسى تۋرالى قازاق ەلىندە تولىق زەرتتەلگەن جوق. بۇل وقۋىل- شىعىس قازاقيانىڭ مادەني، ساياسي ينتەلليگەنتسياسىن ۇيادان ۇشىرعان ءبىلىم ورداسى.

شىعىس قازاقيا دەربەس مەملەكەت بولا الماسا دا مەملەكەتكە ءتان قۇرىلىمدارعا دايىن بولدى. ماسكەۋ، قازاق سسسر-دىڭ كۇنشىعىسىندا تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ ورنىعۋىن مۇلدە قالامادى جانە موڭعوليا، قىتاي سياقتى وزىنە جاقتاس ەلدەرمەن بىرلەسىپ ونىڭ ۇلعايىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق نەگىزىن جويىپ، تامىرىنا بالتا شاپتى. دەربەس ەل بولماسا دا دەربەس ءومىر سۇرە العان شىعىس قازاقيانىڭ ساياسي، مادەني جانە رۋحاني ينتەلليگەنتسياسىمەن تاپ-تيناقتاي تولىق تانىسۋىڭىز الىس ەمەس دەپ ۇمىتتەنەمىز.
وسىدان بۇرىن «حۋاڭ فۋ» اسكەري مەكتەبىندە (سول ءداۋىردىڭ ون ءىرى اسكەري مەكتەبى) وقىعان قازاقتار تۋرالى باياندالعان بولاتىن.

“The Qazaq Times”