التاي مەن ءتاڭىرتاۋدىڭ اراسى: كوشپەلىنىڭ دالاسى قىتاي يەلىگىنە قالاي ءوتتى؟

ءتاڭىرتاۋ مەن التاي اراسى – قازاقتىڭ اتا قونىسى

بۇگىندە قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى شىنجاڭ پروۆينتسياسىنىڭ التاي، تارباعاتاي، ىلە، ءۇرىمجى، سانجى، باركول جانە بۇراتالا وڭىرلەرى باعىزى زاماننان كوشپەندىلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتى قۇرعان كوشپەلى تايپالاردىڭ اتا مەكەنى بولعانى بەلگىلى. 2000 جىل ىلگەرى بۇل ولكەلەردى ساقتار، نۇكۇزدەر، ۋسۇندەر ء(ۇيسىن) مەكەندەگەن.

ۋسۇندەر تۋرالى سول زامانداعى قىتاي دەرەكتەرىندە : «ۋسۇندەردىڭ ءتۇتىن سانى 120 مىڭ، حالىق سانى 630 مىڭ، ساداقتى اسكەر سانى 180 مىڭنان اساتىن، باتىستاعى ەڭ ءىرى مەملەكەت»، – دەپ كورسەتەدى. ال شىندىعىندا ءۋسۇن ۇلى عۇنداردىڭ قاراستىلىعىنداعى ەل بولاتىن. ولاردى عۇن تاڭىرقۇتى نۇكۇزدەرگە قارسى اتتاندىرعان، ولار نۇكۇزدەردى جەڭىپ ىلە، ءتاڭىرتاۋدى جايلاعان. عۇن مەن حان پاتشالىعى اراسىنداعى سوعىس كەزىندە دە ۋسۇندەر عۇن جاعىندا بولدى، عۇندار ولاردىڭ حان پاتشالىعىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس ورناتۋىنا جول بەرمەگەن. ءۋسۇن حانىنىڭ عۇن بايبىشەسىنىڭ مارتەبەسى حان پاتشالىعىنان العا حانشاسىنان جوعارى بولعان. دەمەك، ۋسۇندەر عۇننىڭ باتىس شەكراسىن قورعاۋشى جاساق قىزمەتىن اتقارعان. ونى 630 مىڭ حالقىنىڭ 188 مىڭى ساداقتى اسكەر بولعانىنان دا بىلەۋگە بولادى.

552 جىلى ادامزات تاريحىنداعا ەڭ الىپ يمپەريانىڭ ءبىرى – كوكتۇرىك قاعاناتى قۇرىلىپ، التايدىڭ باتىسى مەن ءتاڭىرتاۋدىڭ تەرىسكەيى، ىلە بويىن كوكتۇرىك قۇرامىنداعى «ون وق بودۇن» (ون وق حالقى) مەكەندەدى. ولاردىڭ ىشىندە شومەگەن (كىشى جۇزدەگى شومەكەي), تۇرگەش (قازىرگى قازاقتىڭ  قاڭلى تايپاسىنداعى تۇرگىس رۋى) رۋلارىنىڭ اتى اتالادى.

تۇرىك قاعاناتىنان كەيىن قارلۇق مەملەكەتى قۇرىلدى. قارلۇقتىڭ تەرريتورياسى دا التاي مەن ءتاڭىرتاۋدىڭ اراسى،  باتىستا شۋعا دەيىنگى جەردى الىپ جاتتى. قارلۇق قۇرامىنداعى بەرىش قازىر دە قازاقتى قۇراعان بەلگىلى رۋلاردىڭ ءبىرى.

942 جىلى ياعما، شىعىل تايپالارىنان  قاراحان مەملەكەتى قۇرىلادى. ياعىما ءالى كۇنگە قوڭىرات اراسىندا ءجايما دەگەن اتپەن بەلگىلى بولسا; شىعىلدار شاپىراشتى مەن البان اراسىنداعى شىبىل اتىمەن بەلگىلى رۋ. ماحمۇد قاشقاري ءوزىنىڭ ايگىلى «تۇرىك تىلدەر سوزدىگىندە»: «ىلە بويى شىعىلداردىڭ جايقۇنى» دەپ كورسەتەدى. شىبىلدار قازىر دە وسى مەكەندە جاساپ كەلەدى.

1125 جىلى يەلۇي داشى موڭعول ساحاراسىنداعى رۋلاردان اسكەر العاندا كەرەي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، جالايىر رۋلارى دا قاتىسادى.1131 جىلى قۇرىلعان قاراقىتاي مەملەكەتىنىڭ  قۇرۋشىلار دا قىتاي (كيدان) دەگەن رۋ اتىمەن نايمان، كەرەي، قىپشاق، ۋاق سىندى قازاقتىڭ بەلدى رۋلارى اراسىنان بوي كورسەتەدى.

شىڭعىسحان 1206 جىلى «ەكە موعۇل ۇلىسىن» قۇرۋدان بۇرىن،  ونىڭ بيلىگىن مويىنداماعان نايمان، مەركىت، كەرەي تايپالارى التايدان بەرى اسىپ ەمىل بويىنا، بەسبالىققا بىتىراي قونىستانادى. 1218 جىلعا كەلگەندە بۇل ءوڭىر شىڭعىسحاننىڭ قول استىنا ءبىرجولا باعىنادى دا، ىلە ءوڭىرى شاعاتايدىڭ، قازىرگى شىعىس قازاقستان مەن التاي، تارباعاتاي، باركولگە دەيىن ۇگەدايدىڭ  ەنشىسىنە تيەدى. 1264-1301 جىلدار ارالىعىنداعى ارىق بوكە مەن قۇبىلاي، قۇبىلاي مەن قايدۋ اراسىنداعى سوعىستاردان كەيىن بۇل جەرلەر شاعاتاي حاندارىنىڭ بيلىگىنە كوشەدى.

1225 جىلى شىڭعىس قاعان ءوزىنىڭ جاۋلاعان جەرلەرىن ءتورىت ۇلىنا ءبولىپ بەرگەندە، ءۇشىنشى ۇلى ۇگەدەيگە باتىس موڭعوليا (كەرەي حاندىعىنىڭ باتىسى جانە نايمان جەرى), قازىرگى تاۋلى التاي،  تىۆا جەرى، شىعىس قازاقستان، ءتاڭىرتاۋ مەن  التاي تاۋلارىنىڭ اراسى ۇلان-قايىر دالا مەن قوسا 4 مىڭ ءتۇتىن (تاعى ءبىر دەرەكتك 5 مىڭ ءتۇتىن دەلىنەدى) موعۇل بەرگەن.  راشيد-اد-ءديننىڭ بۇل تۋرالى: «جالايىر ەلۋعاي مىڭدىعى;  يرەك تۇعا مىڭدىعى،ولار سۇلدۇس (سۇلتۋز قازىر وزبەك ۇلتىنىڭ قۇرامىندا ە.ك.) رۋى;  دايىردىڭ مىڭدىعى، ياعني قۇڭقاتان (قوڭقا تاناۋ ە.ك.) رۋى; كەيىن موڭكە قاعان بۇل جاساقتاردى باسقالارعا ءبولىپ، بىتىراتتتى. قايدۋدىڭ جاساعىنىڭ كوبى  ارىق بوكەمەن ەرگەندەر بولاتىن،  كەيىن سول ءتورت مىڭدىقتاعىلار قايتادان قايدۋدىڭ ماڭىنا توپتالدى» دەيدى. ال شاعاتايعا بەرىلگەن مىڭدىقتار قوڭىرات مىڭدىعى مەن بارلاس مىڭدىعى (وزگە ەكەۋىنىڭ اتى ءوشىپ قالعان. ە.ك.).

1304 جىلى شاعاتاي حانى دۋا ۇگەداي حاندىعىنا جورىق جاساعاندا، يۋان (قۇبىلايدىڭ حاندىعى) جاساعى شىعىسىنان كەلىپ تيەدى. شابار جەڭىلىپ شاعاتايلارعا تىزە بۇگەدى، 1309 جىلى شابار قايتا كوتەرىلمەك بولىپ جەبە باستاعان شاعاتاي اسكەرىنەن جەڭىلىپ قۇبىلاي حاندىعىنا قاراي قاشادى. وسىدان كەيىن ۇگەداي ورداسى كۇيرەپ، جەرىن شاعاتاي حاندىعى مەن يۋان حاندىعى ءبولىپ الادى. ال ءدال وسى ءجايدى ماركو-پولو: «ورتالىق موعۇل ۇلىسى (شاعاتاي مەن ۇگەداي ۇلىسىن ايتادى) ناعىز موعۇل ءداستۇرىن ساقتاعان موعۇلدار، ولار شىعىس موعۇلداردى (يۋان موعۇلدارىن) «قىتايلانعاندار جانە شاتالار» دەپ بويلارىنا توعىتپايتىن، ولار باياعىسىنشا كوشپەندى ءومىر ءسۇرىپ، ءالى كۇنگە موعۇل سالتىمەن ءومىر سۇرۋدە»، – دەپ باياندايدى.

ورحوننىڭ باتىسىنداعى موعۇل تايپالارى 1260 جىلدارى قۇبىلايدان جەڭىلگەننەن كەيىن التايدىڭ سولتۇستىگى مەن ەنيسەيگە قاراي شەگىنگەن. 1280 جىلدارى موڭعول ۇستىرتىندە قالىڭ قار اپاتى بولىپ، اشارشىلىقتان ساحارا حالقىنىڭ بوسىپ كەتكەنى تۋرالى يۋان تاريحىندا جازىلعان. ورحوننان باتىسىنداعى موعۇل تايپالارىنىڭ باتىسقا كوشۋى 1220, 1225, جانە 1260-1280-1301 جىلدارى بولعانى انىق. بۇعان دەيىن كىمدەر مەكەندەگەن؟

1209 جىلى جەتىسۋدى قاراقىتاي، قارلۇق، قاڭلى تايپالارى مەكەندەگەن. 1220 جىلدارى يەلۋي چۋساي باتىس ەستەلىگىندە جەتىسۋدى قاراقىتايلار مەكەندەگەنىن ايتادى (ولار 1125 جىلى يەلۋي داشىمەن بىرگە كەلىپ قاراقىتاي حاندىعىن قۇرعان.  1212 جىلى بيلىكتى كۇشىلۇك وزىنە قاراتقان). ال جەتىسۋ مەن ءتاڭىرتاۋدىڭ تەرىستىگىنە 1225 جىلى شاعاتايمەن ۇگەدايعا قاراستى موعۇلدار (8 مىڭ ءتۇتىن) كەلە باستاعانى بەلگىلى. ال ولارعا كەيىنگى سوعىستاردا موعۇلدار مىڭداپ كەلىپ قوسىلعان.

XIV عاسىردا سىبىردەگى ويرات تايپالارىنىڭ كۇشەيىپ، وڭتۇستىككە قاراي ىرگە كەڭەيتىپ، موڭعول ساحاراسىنداعى تايپالاردى التايدىڭ بەرگى بەتىنە ىعىستىردى. ءارى، ساحارا تايپالارىنىڭ حالىق سانى ارتىپ، جايىلىمنىڭ تارىلۋى جوعارىدا اتالعان سوعىستارعا اپارىپ سوقتى. بۇدان تىس، ءتاڭىرتاۋدىڭ سولتۇستىگى، التايدىڭ بەرگى بەتى، ىلە-جەتىسۋ جەرى موڭعول ۇستىرتىنە قاراعاندا كليماتى جىلى، جانعا جايلى ەدى. بۇل دا ساحارا تايپالارىنىڭ باتىسقا قونىس اۋدارۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دەۋگە بولادى. مىنە وسىدان بارىپ، قازىرگى الماتى، تاراز، شىعىس قازاقستان وبلىستار، التاي مەن ءتاڭىرتاۋ اراسىن موعۇل تايپالارى يەلەيدى دە، ونداعى قاراقىتاي مەن قارلۇق ەندىگى تاريحتا ماۋەرەنناحردان بوي كورسەتەدى.

ۇگەداي ورداسى قۇلاعاننان كەيىن ونىڭ باتىس تەرريتورياسى شاعاتاي ورداسىنا، دۋا حاننىڭ بيلىگىنە قارادى. دۋادان كەيىن ەسەنبۇعا بيلىك قۇردى. ەسەنبۇعانىڭ ۇلى تۇعىلىق-تەمىر 1253 جىلى يسلام ءدىنىن قابىلدادى جانە ءبىر كۇندە 160 مىڭ موعۇلدى يسلام ءدىنىن قابىلداتقان. مۇقاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ ءوز ەڭبەگىندە موعۇلستان تەرريتورياسىن: «شىعىسى بارىسكول (باركول), وڭتۇستىگى اقسۋ، قاشقار ۋالاياتتارىمەن شەكتەسەدى، باتىسىندا بالقاش، ول موعۇلستان مەن وزبەك ورداسىننىڭ شەگاراسى»  دەپ كورسەتەدى. موعۇلستاندى قۇراعان تايپالار مىنالار: دۋلات، جالايىر، كەرەي(كەرەيت), قاڭلى (بۇرىننان سول مەكەندە جايلاعان), بارين، ارلات، سۇلدۇس، بارقي، كۇرلەۋىت، مەركىت، بەكچيك جانە باسقالار.

ال 1225 جىلى شاعاتايعا قاراستى ەلدەر «شاعاتايلار» اتانعاندا ولار موعۇلداردان وزگە الەۋمەتتىك توپ ەدى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي بۇل تۋراسىندا: «موعۇلدار شاعاتايلاردى «قاراناۋىس» دەسە، شاعاتايلار موعۇلداردى «جەتە» دەپ كەمسىتەتىن»، – دەيدى. 1508 جىلدارى شىعىستان ويرات، باتىستان ءشايباني جورىقتارىنان كەيىن موعۇلدار السىرەي باستايدى. ەڭ كوبى قازاق حاندىعىنا قوسىلادى، ول تۋرالى «موعۇلستاندى بۇكىلدەي وزبەك(قازاق) پەن قىرعىز يەلەپ العان» دەگەن دۋلاتيدىڭ ءسوزى دالەل بولادى. ۇلى جۇز رۋلارىنىڭ دەنى وسى موعۇلدار، ورتا جۇزدەگى كەرەي (بارقى مەن مەركىت قامتىلادى) دە وسى موعۇلستان تايپاسى بولعان. بۇلار ناعىز شىڭعىسحان جۇرتى ەدى.

ويراتقا قاراعان  كەزەڭ

موعۇل تايپالارىنىڭ باتىسقا قونىس اۋدارۋىنان يەندەپ قالعان باتىس موڭعولياعا يە بولعاننان كەيىن ويراتتار تەز ءوسىپ، 1360 جىلدارعا كەلگەندە 200 مىڭ حالقى بار قۋاتتى كۇشكە اينالادى. موعۇلستان جۇرتى باتىس موڭعوليانى «قالماق جەرى» دەپ اتاي باستادى. 1428 جىلى ويرات قولى ءابىلحايىر قولىن سىعاناق سوعىسىندا جەڭىپ، ءابىلحايىر حاندى تەڭسىز كەلىسىمگە جىقتى. 1469 جىلى موعۇلستان حانى ءجۇنىس تە ويراتتان ويسىراي جەڭىلدى. 1490 جىلدارى قۇبىلاي ۇرپاعى باتموڭكە دايان حان ويراتتارعا شابۋىل جاساپ، ويسىراتا شاپقاندىقتان ويرات يمپەرياسىن السىرەي باستادى. وسى ورايدا موعۇلستان حانى سۇلتان احمەت تە ويراتتارعا قارسى جەڭىستى سوعىستار جۇرگىزدى. سۇلتان احمەتتىڭ ويراتتارعا تانىتقان قاتالدىعىنان «الاشا حان» (قانىشەر حان) اتالعان بولاتىن.

1505 جىلعى سوعىستا قالقا مەن تساحار قولىنان ويسىراي جەڭىلگەن ويراتتار باتىس موڭعوليانى تاستاپ، التايدىڭ بەرگى بەتىنە، موعۇلستان جەرىنە اۋدى. موعۇلستانمەن جەرگە تالاسۋ سوعىسىندا موعۇلداردى جەڭىپ، باتىسقا ىعىستىرىپ تاستادى. 1507-1508 جىلدارى ۇلان بايتاق جەرىنەن ايىرىلعان 400-500 مىڭ موعۇلستاندىق شۋعا دەيىن ىعىستى. جەتىسۋدا شايباني حانمەن سوعىستا جەڭىلىپ، موعۇلستاننىڭ كۇنى باتۋعا بەت الدى. 400 مىڭداي موعۇلستاندىق قاسىم حانعا باعىنىپ، قازاق حاندىعىنىڭ حالىق سانى ميلليوننان اسىپ، ىرگەسى كەڭەيدى. اتتى جاساعىنىڭ سانى 300 مىڭعا جەتتى. ال، ويراتتىڭ باتىس شەكاراسى قازىرگى ىلەگە دەيىن كەلىپ تىرەلدى.

موعۇلستاننىڭ ىدىراۋىمەن قازىرگى قىتايداعى قازاقتار جاساپ جاتقان اۋماق ويراتتىڭ يەلىگىنە ءوتىپ، ىلە بويىن چوروس، تارباعاتايدى تورعاۋىت، التايدى ءدوربىت،  ۇرىمجىدەن شىعىسقا قاراي حوشوۋتتار مەكەندەيدى.  تەك، 1755 جىلدان كەيىن عانا قازاقتارعا اتا مەكەنىنە قايتا ورالۋ ورايى تۋادى. وسىعان دەيىنگى 200 جىلدان استام ۋاقىتتا قازاق پەن ويرات اراسىنداعى جەرگە بولعان تالاس ءبىر ساتتە تولاستاماعان. تەرريتورياسىن قاناعات تۇتپاعان ويراتتار 1722-1723 جىلدارى 100 مىڭ جاسانعان قولمەن قازاق دالاسىنا شاپقىنشىلىق جاسايدى. «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» داۋىرىنەن تارتىپ 1755 جىلعا دەيىن قازاقتاردىڭ جوڭعارعا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى ءبىر ءسات توقتامايدى.  ابىلاي، ابىلقايىر، ابىلمانبەت حاندار; تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر; بۇقار، اقتانبەردى جىراۋلار; قابانباي، بوگەنباي، ەر جانىبەك، باتىر بايان، وتەگەن، ناۋرىزباي، رايىمبەك... باتىرلار باستاعان قازاق جۇرتى ونداعان جىلدار بويى قان كەشكەن ۇرىس ارقىلى ءوز ەلىن مەن اتامەكەنىن شاپقىنشى جاۋدان قورعاپ قالدى.

تسين قولىنداعى كەزەڭ

1755 جىلى شىعىستا ءمانجوۋ يمپەرياسى مەن باتىستا قازاق ورداسىنىڭ شابۋىلىنان سوڭ جوڭعار مەملەكەتى جويىلادى، جوڭعارلار قىرعىنعا ۇشىراپ، يەلىگىندەگى قازاق جەرى بوساتىلا باستايدى. دەسە دە ءمانجوۋدىڭ تسين يمپەرياسى قازاقتاردىڭ اتا مەكەنىنە قونىستانۋىنا بارىنشا كەدەرگىلىك جاسايدى. بۇل وڭىرلەرگە شىعىستان تساحار موڭعولدارىن، سىبەلەردى، داعۇرلاردى، ءمانجوۋلاردى جانە قاشقاريادان ۇيعۇر ەگىنشىلەرىن (6 مىڭنان استام ۇيعىر ديقاندارىن ىلەدەگى ءمانجوۋ اسكەرلەرىنىڭ استىعىن ەگۋگە قاشقاريادان كۇشتەپ قونىس اۋدارتقان) كوشىرگەن. قۇلجا، ءۇرىمجى، شاۋەشەك قالالارى سالىنا باستايدى. وسى قالالارعا قازاقتار كەرۋەن تارتىپ كەلىپ ساۋدا جاسايدى. قازاق مالشىلارى ەپتەپ شەكارادان ءوتىپ مال وتارلاتا باستايدى. جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان كەيىن، 1750-1770 جىلدار اراسىندا بەيبىت ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ حالىق سانى ءوسىپ، مال سانى ارتادى. بۇل جايىلىمنىڭ تارىلۋىنا، ول بارىپ ءورىس-قونىستى كەڭەيتۋ قاجەتتىگىن تۋدىرادى.

1771 جىلى  تورعاۋىتتار شىعىسقا جوڭعارياعا قونىس اۋدارادى دا، كىشى ءجۇزدىڭ اتا قونىستارىنىڭ ءبىرازى قازاقتىڭ قولىنا قايتا وتەدى. تورعاۋىتتار شىعىسقا قايتا قونىس اۋدارعاندا 180 مىڭ حالقىنىڭ 60 مىڭى عانا ىلەگە جەتەدى، ونى تسين يمپەرياسى ىلە، بۇراتالا، قوبىقسارىعا ورنالاستىرادى، التايدا ۇراڭقايمەن قالدىق دوربىتتەر مەكەندەپ تۇرادى.  ابىلاي حاننىڭ كورەگەن ستراتەگيالىق ساياساتى بويىنشا اباق كەرەيلەر التايعا; نايمان رۋلارى تارباعاتايعا; البان-سۋان رۋلارى ىلەگە قاراي جىلجي بەرەدى.

ابىلاي حان قازاقتىڭ اتا-قونىسىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كەنجەعارا باستاعان ەلشىلەرىن تسين پاتشالىعىنا جىبەرەدى. تسين بيلەۋشىسى: «سەندەر جىبەرگەن ەلشىلەردىڭ مالىمدەمەسىندە تارباعاتاي ءبىزدىڭ بۇرىنعى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرىمىز ەدى. ءبىز سىزدەن ءوزىڭىزدىڭ ءىلتيپاتىڭىزدى ءبىلدىرىپ، وسى جەردى بىزگە بەرسەڭىز» دەگەن سوزدەر بار ەكەن. بۇل جەردى ءبىز ەندى عانا ورنىقتىردىق، كۇنى بۇگىنگى دەيىن بوس تۇر. اسىلىندا، مەن بۇل جەردى قيمايتىن ەدىم. دەگەنمەن، سەندەر بىزگە ەندى عانا كەلىپ باعىندىڭدار، ءالى ەشقانداي ەڭبەكتەرىڭ سىڭگەن جوق. مۇنداي جاعدايدا (تالاپ ەتكەن جەردى) وسىلاي بەرە سالساق، مەملەكەتىمىزدىڭ تارتىبىنە ساي كەلمەيدى. ەگەر سەندەر وپاسىز قىلمىسكەر ءامىرسانانى ۇستاپ بەرسەڭدەر، وندا مەن ءوز ءىلتيپاتىمدى كورسەتىپ (تالاپ ەتكەن جەردى) سىيلار ەدىم» (مۇحان يساحان، ەلبول رايحانۇلى. قىتايداعى قازاق قوعامىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى. قازاقستان-Zaman, 13 شىلدە، 2007 جىل; تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 548 توم، 9-10 بەتتەر) دەپ جاۋاپ بەرەدى.

بۇدان كەيىن ابىلاي حان اشىق ۇرىسقا بارماۋ ساياساتىن ۇستانا وتىرىپ، بوس جاتقان وڭىرگە بىرتىندەپ ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋلارىن كوشىرە باستادى. مۇنى ەستىگەن تسين ورداسى، قورعانىس ءمينيسترى ا. گۇيگە بەرگەن جارلىعىندا: «…جەدەل اسكەر جىبەرىپ تارباعاتايعا قونىس تەپكەن قازاقتاردى شەكارادان اسىرىپ قۋىڭدار! ابىلايعا ادامدارىن دەرەۋ قايتارىپ اكەتۋدى ايت!» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 609 توم، 18 بەت) – دەپ بۇيىرادى. ال ابىلاي حان التاي مەن تارباعاتاي جانە ىلە وڭىرىنە كوشكەن قازاقتى كەرى قايتارۋدىڭ ورنىنا تسين پاتشالىعىنا ەلشىلەر اتتاندىرىپ، قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدى مويىنداۋعا شاقىرادى. وسىعان وراي، 1760 جىلى تسين پاتشاسىنىڭ ورداسى ابىلاي حانعا جاۋاپ حاتىندا: «… سەنىڭ ەلشىلەرىڭنىڭ ايتۋى بويىنشا جوڭعار جەرى قازىر يەن بوس جاتىر. ابىلپەيىستىڭ قول استىنداعى تاڭاتار، قارقارالى، ەسەنگەلدى، جولىمبەت رۋلارى الىن، قاراتال، بارلىقتا مەكەندەپ وتىر. سوندا سەندەر پاتشا جارىلقاعان ۇستىنە جارىلقاي ءتۇسسىن دەپ، ىلەگە بارىپ، قونىستانسىن دەگەن ەكەنسىڭ. تارباعاتاي ءوڭىرى ەجەلدەن جوڭعاردىڭ جەرى. پاتشا ول جەردى قالىڭ قولىمەن بارىپ تىنىشتاندىردى. قازاقتار سەندەردىڭ جەرلەرىڭ ۇلان-عايىر بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ شەكارامىزدان وتۋىمىزگە جول جوق. تارباعاتايدى پاتشا ساعان بەرمەگەن ەدى عوي، سەن قالايشا ءوز بىلگەنىڭمەن شىعىسقا قاراي ءورىس جايىپ وتىرسىڭ. جوڭعارلار ول جەردى كەزىندە كۇشپەن تارتىپ العاندا، سەندەر ولاردىڭ ماڭايىنا كەلە الماعان ەدىڭدەر. پاتشا ىلەنى تىنىشتاندىرعاننان كەيىن، سەندەر بەيبىت ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدىڭدار. وسىنى نەگە قاناعات تۇتپايسىڭدار؟» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 613 توم، 17 بەت) دەپ جازدى.

الايدا، دۇركىن-دۇركىن قازاق كوشىن توقتاتۋعا مۇمكىندىگى جەتپەيتىنىن تۇسىنگەن تسين پاتشالىعى التاي، تارباعاتاي، ىلە ءوڭىرىن قازاقتاردىڭ مەكەنى رەتىندە بەكىتىپ بەرەدى. بۇل تۋرالى تسين پاتشالىعىنىڭ ابىلاي حانعا جولداعان مىنا حاتىندا ايتىلادى: «…سەندەر بىرنەشە ونداعان جىلداردان بەرى ەپتەپ ىشكەرىلەپ جىلجىپ ەنىپ كەلەسىڭدەر. ءبىزدىڭ گەنەرال-شونجارلارىمىزدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا سەندەردى جازاعا تارتۋ كەرەك ەدى. بىراق، پاتشا سەندەرگە كەڭپەيىلدىك جاسادى. سەندەردىڭ شەكارا قاراۋىمىزدىڭ بەر جاعىندا جاتقان يەن جەرلەرگە كەلىپ مال باعۋلارىڭا رۇقسات جارلىعىن جاريالادى. بۇنىڭ ءبارى سەندەردىڭ بىزبەن ەلدەسكەندەرىڭ ءۇشىن پاتشانىڭ جاساعان شاپاعاتى. وزدەرىڭ ءوسىپ-وركەندەۋمەن قاتار كورشىلەس ەلدەرمەن دە تاتۋ تۇرىپ، پاتشانىڭ مەيىر-شاپاعاتىنا ماڭگى بولەنە بەرىڭدەر» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 793 توم، 20 بەت). بۇل 1772 جىلدان كەيىنگى وقيعا، ءمانجوۋ بيلەۋشىلەرى قازاقتارعا تورعاۋىت قاتارلى موڭعول تايپالارىنا جايىلىمدىق جەرلەردى ءبولىپ بەرگەننەن كەيىن رۇقسات بەرگەن.

قازاقتاردىڭ التايدى مەكەندەۋى

1778 جىلى اباق كەرەي ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن، نايمان، قىپشاق، قوڭىرات جانە ۋاقتىڭ بي-تورەلەرى باس قوسقان ۇلى جيىندا ابىلپەيىزدىڭ ۇلى كوگەدايدى تورە ەتىپ تورىنە وتىرعىزىپ، تىزگىنىن ۇستاتادى. كوگەدايمەن بىرگە ىنىلەرى سامەن مەن جاباعى تورەلەردە ەرە كەلىپ، ەل بيلەگەن. 1790 جىلى (تسيانلۇننىڭ 55 جىلى)  كوگەداي تورە 18 جاسقا تولعاندا بەيجىڭگە بارىپ، مانجوۋدىڭ تسيانلۇن پاتشاسىنا كەزىگىپ، زايسان، التايدىڭ كۇن بەتىنىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە «گۇڭ» (سۇلتان) لاۋازىمى مەن ءمور-شەكپەنىن الىپ قايتادى. بۇل تۋرالى حالىق اراسىندا:

بارلىباي ،شۇباش ەرگەن كوگەدايعا،

جانتورى، بايقاندا بار وسى ءجايدا.

ەجەن حان كوگەدايعا ءمانساپ بەرىپ،

ۇقسادى اباق ەلى تۋعان ايعا، – دەگەن جىرلار ساقتالعان.

اسقار تاتانايلى ءوز ەڭبەگىندە: «  ... ءبىر جىلى قايىڭ ساۋعان جۇت بولعاندا جانتەكەي بايىمبەت اۋىلدارى جىلقىلارىن ساۋىر تاۋىنا اپارىپ باقتىرادى، بايىمبەت ۇلدارىنا : اتا-بابامىز ساۋىر دەپ اتاعان جەر وسى، بىرنەشە عاسىر وتكەن سوڭ جەتكەن ۇرپاق ءبىز ەكەنبىز، وسى كۇل توككەنىمىز توككەن بولسىن! – دەپتى. الىستان ايبىندانىپ كورىنگەن التايدىڭ اقباس شىڭدارىنا دا كوز تىگىپتى، ءجون سۇراي كەلگەن تورعاۋىت كەگەنىنىڭ ەلشىسىنە: جاۋ ەمەسپىز، ەلمىز! جەرىمىزدە جۇت جۇرگەن سوڭ مال وتارلاتىپ ءجۇرمىز! – دەگەن ەكەن... وسىدان سوڭ ەل ساۋىر تاۋىنا كوشىپ كەلىپ مەكەندەي باستاپتى» . بۇل شامامەن 1770-1775 جىلدار ارالىعىندا بولعان وقيعا دەپ بولجاۋعا بولادى. ۇيىتكەنى 1771 جىلى تورعاۋىتتار كەلگەنى بەلگىلى. ساۋىرداعى «شالشىقاي»، «شانشەكە»، «اقمىرزا»  سول بايىمبەت بايدىڭ بالالارىنىڭ اتىمەن قويىلسا، «قارجاۋ» سامەنبەتتىڭ  ءبىر بالاسىنىڭ اتى.

ال، اباق كەرەيدىڭ التايعا بەت الۋى 1771 جىلى دەۋگە بولادى. سەبەبى، تسين جىلناماسىنىڭ تسيانلۇننىڭ 36 جىلى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 1771 جىلىنا تۋرا كەلەدى. اباق كەرەيدىڭ ەر جانىبەك باتىردىڭ باستاۋىندا سىر بويىنان اۋعانىنا كەلسە، ول تۇستا كوشپەلى قازاق قىستا سىردى قىستاپ، جازدا سارىارقانى جايلاعان. ورتا ءجۇز رۋلارى 1000-1200 شاقىرىم كوشىپ-قونىپ وتىرعان. تورعاۋىتتار اباق كەرەيدەن جىل بۇرىن بارىپ قونىس تەبەدى. اباق كەرەيدىڭ كەيىنگى رۋلارى قالبا تاۋىندا، ال ۇدىرە كوشكەندەرى ماڭىراق، ساۋىر-سايقاننان اسىپ، قاباعا، ءتىپتى ۇلىڭگىر بويىنا دەيىن جەتىپ توقتايدى.

كوگەدايدىڭ بەيجىڭ ساپارىنان كەيىن اباق كەرەي تسين پاتشالىعىنا جىلىنا 81 ات سالىق تولەيتىن بولعان. بۇل سالىق سول زامان تۇرعىسىنان وتە از مولشەردەگى سالىق ەسەپتەلەدى، وسى بويىنشا 1861 جىلعا دەيىن جالعاسقان.  كوگەداي باستاعان اباق كەرەي تسين يمپەرياسىنا «كىنازدىك» رەتىندە 1912 جىلى يمپەريا ىدىراعانعا دەيىن قوبدا ارقىلى سالىق تولەپ، تىكەلەي باعىنىپ تۇردى. تسين پاتشالىق ۇكىمەتى كەرەيلەردىڭ ىشكى ساياسي، الەۋمەتتىك، اكىمشىلىك ىستەرىنە ارالاسپادى. ەلى 1836 جىلدان باستاپ «اباق كەرەي جارعىسى» بويىنشا «ءتورت بي-تورە» بيلىگى باسقارىپ تۇردى.

1824 جىلى ءور-التايدا «بەگەن شابىلعان قاراسەڭگىر» وقيعاسى بولدى. بۇل دوربىتتەردىڭ 4 مىڭ جاساعى كەلىپ، جانتەكەي بەگەن بايدىڭ ەلىن شاپقان وقيعا بولاتىن. دوربىتتەرگە قارسى اباق كەرەي قول جيىپ، التايدان اسىرا قۋادى. سول سوعىستا ىزعۇتتى باتىر قازا تابادى. وسىدان كەيىن ءور-التاي تولىقتاي اباق كەرەيدىڭ يەلىگىنە وتەدى.

1830 جىلدارى اباق كەرەيگە بارىپ قايتقاندا اعا-سۇلتان قۇنانبايدان: «قىتايعا قاراعان كەرەي بالاسى 15 مىڭ تۇتىننەن اسىپ، داۋلەتى شالقىپ، ەلى ءوسىپ، كەگىن جوقتار ەرى، داۋىن سويلەر ءبيى تۋىپ، باق قونعان ەلگە اينالعان ەكەن»، – دەگەن ءسوز قالعان. بۇدان سول تۇستاعى التايعا قونىس تەپكەن اباق كەرەيدىڭ 80 مىڭعا جۋىق حالىق ەكەنىن توپشىلاۋعا بولادى.

قازاقتاردىڭ تارباعاتايدى مەكەندەۋى

تارباعاتاي ايماعىنا قازاقتىڭ نايمان رۋلارىنان قاراكەرەي، ءدورتۋىل، ماتايدىڭ قىزاي رۋلارى 1771 جىلداردان باستاپ قونىستانا باستادى. قىزاي رۋى تارباعاتايدىڭ مايلى-بارلىق تاۋلارىندا 70 جىل قونىستانىپ 1865 جىلعى «قىزىل اياق شاپقىنشىلىعىنان» كەيىن بۇراتالاعا قاراي اۋا باستاعان.  1851-1864 جىلدار اراسىندا تسين يمپەرياسىنا قارسى تيانپيڭ كوتەرىلىسى بولدى، بۇنى سول زاماندا «قىزىل اياق سوعىسى» دەپ اتاعان.

1860 جىلدارى «قىزىل اياق سوعىسى» تارباعاتايدى مەكەندەگەن قازاقتارعا دا اۋر زارداپ اكەلگەن. بۇل تۇستا شاۋەشەك ماڭىن دورتۋىلدەر، بارلىقتىڭ باتىسىن مانبەتتەر، ورقاشار تاۋىن سايبولاتتار مەكەندەگەندەپ تۇرعان. «قىزىلاياقتارعا» قارسى قابانباي باتىردىڭ نەمەرەسى ادىلبەك باتىر قول باستاپ شاۋەشەكتى باسىپ الادى. «قىزىل اياق سوعىسى» تسين يمپەرياسىنىڭ شىنجاڭداعى ۇستەمدىگىن شايقالتقاندىقتان، بۇل ورايدان پايدالانىپ قوقان حاندىعى ياقۇپپەكتىڭ باستاۋىندا قاشقارياعا باسىپ الىپ، «جەتى شاھار حاندىعى» قۇرىلادى.

تارباعاتايدان ىعىسقان «قىزىل اياق» اسكەرلەرى 1867 جىلى التايعا كىرەدى. وندا كوبەش باتىر، دالاي مەرگەن باستاعان اباق كەرەي قولى ويسىراتا قىرىپ، قوبداعا اسىرىپ تاستايدى.

قازاقتاردىڭ ىلەنى مەكەندەۋى

ىلەدە 1762 جىلى «ىلە گەنەرال باسقارماسى» قۇرىلىپ، قۇلجا، ءسۇيدىڭ، قورعاس قاتارلى توعىز اسكەري قالاشىق بوي كوتەرەدى. قازاقتىڭ البان-سۋان رۋلارى 1771 جىلدان كەيىن ىلەگە قاراي كوش تۇزەيدى. ىلەنى مەكەندەگەن تورعاۋتتاردى جەر تالاسى سوعىستارىندا ىعىستىرا وتىرىپ، 1850 جىلدارى ءتاڭىرتاۋدان ارى اسىرىپ تاستايدى.  1864 جىلى ىلەدە تسين بيلىگى جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا تارانشىلاردىڭ «قارا سۇلتان» ۇكىمەتى قۇرىلادى. البان تازابەك باتىردىڭ ولارعا قولداۋ كورسەتكەنىن جەلەۋ ەتكەن رەسەي اسكەرلەرى ىلەنى باسىپ الادى.

سول تۇستا  گ. ا. كولپاكوۆسكيدىڭ تىكەلەي باسقارۋىمەن 1871 جىلى 22 ماۋسىمدا ۇيىمداستىرعان ەكسپەديتسيانىڭ مالىمەتىندە، ىلەدە 3 مىڭ تۇتىننەن اسا البان، 2 مىڭ 162 ءتۇتىن سۋان، 1 مىڭ 409 ءتۇتىن بايجىگىت رۋى بار ەكەنىن كورسەتكەن [4.117 ب.]. سول تۇستا ىلەدە 37 مىڭنان قازاق،  ولاردان باسقا 51 مىڭ تارانشى، 6 مىڭ شاماسىنداعى دۇنگەن، 24 مىڭ اينالاسىنداعى موڭعولدار بولعان.

«رەسەي-تسين ىلە شەگارا كەلىسىمى»

1881جىلى تسين يمپەرياسى شىنجاڭعا زو زۇڭتاڭ باستاعان زەڭبىرەك جانە مىلتىقپەن قارۋلانعان 100 مىڭ اسكەر اتتاندىرادى.  ولار شىڭجاڭنىڭ شىعىس قاقپاسى باركولدى جەدەل الىپ ياقۇپبەك قوسىندىرىن ويسىراتا جەڭەدى دە، قاشقاريانى قايتارىپ الىپ، رەسەيمەن ىلە ماسەلەسى تۋراسىندا كەلىسسوز جۇرگىزەدى. 1880 جىلى تسين وكىلى زىڭ جيزى قول قويعان كەلىسىم بويىنشا  رەسەي ىلەنىڭ تەكەس، قۇلجا، قورعاس، ءسۇيدىڭ جانە باسقا دا  توعىز قالاشىعىن قايتارادى; ىلەنىڭ 70 مىڭ شارشى-شاقىرىم جەرى تسين ۇكىمەتىنە قايتارىلادى. بۇنىڭ ەسەسىنە زايسان ، ۇرجار، شونجىنى قامتىعان 70 مىڭ شارشى-شاقىرىم جەر رەسەيگە ءتان بولادى. رەسەيگە اسكەري شىعىن ەسەبىندە 9 ميلليون ءسارى كۇمىس اقشا تولەنەدى. ال وسى ءۇش وڭىردەگى قازاقتارعا قايسى ۇكىمەتتىڭ بيلىگىن قابىلداۋ تۋرالى تاڭداۋ ەركى مەن ءبىر جىل ۋاقىت بەرىلەدى. وسى ۋاقىت ىشىندە ىلەدەن 20 مىڭ قازاق (البان مەن سۋان رۋلارىنان 6 مىڭ ادام ىلەدە قالدى), 45 مىڭ تارانشى، 4500 دۇنگەن پاتشالىق رەسەي جاعىنا ءوتتى.  ال، 1883 جىلى ۇرجاردان مامبەت رۋىنىڭ 1000 ءتۇتىنى جالباعايدىڭ باستاۋىندا بارلىق تاۋىنىڭ شىعىسىنا كوشتى. 1883 جىلى زايساننان 1000 ءتۇتىن مەركىت جانە كەرەيدىڭ وزگە رۋلارى جاكە ءبيدىڭ باستاۋىندا جەمەنەيگە كوشتى. 1888 جىلى سەكسەن تۇتىننەن اسا ۋاق بارلىق تاۋىنان قونىس تەپتى. 1884 جىلى شىڭجاڭ ولكە بولىپ قۇرىلدى دا قازاقتار ەكى ەلگە ءبولىنىپ قونىستانعان ءداۋىر رەسمي تۇردە باستالدى.

ىشكى كوشى-قوندار

1864 جىلى التايدىڭ ساۋىر مەن بۋىرشىن وڭىرىنەن  اباق كەرەيدىڭ 400 ءتۇتىنى مايدى-جايىر تاۋلارىنا قونىس اۋداردى. ولارعا قوسا ۋاقتان 200 ءتۇتىن ماڭىراقتان جايىرعا كوشتى. كەلەسى جىلى التايداعى اباق كەرەيدەن تاعى 300 ءتۇتىن مايلىعا اۋدى. 1880 جىلى 150 ءتۇتىن تاعى كوشتى. 1883 جىلى تارباعاتايدا 4 ۇكىرداي (بولىس) ەل مەكەندەدى (كەرەي 1 ۇكىرداي 7 زاڭگى; نايمان 1 ۇكىرداي 8 زاڭگى; ءدورتۋىل 1 ۇكىرداي 7 زاڭگى; مانبەت 1 ۇكىرداي 6 زاڭگى. بۇلاردان تىس 2 زاڭگىگە قاراعان ۋاقتار بار). تارباعاتاي ايماعىنا قاراعان قازاقتاردىڭ سانى 5600 ءتۇتىن، ياعني 32 مىڭ ادام، ال سولتۇستىك جوڭعاريانى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ سانى 88 مىڭ دەپ كورسەتىلگەن [4.116 ب.]. ەركەرتە كەتەرلىگى، شيحۋ، ساۋان جەرلەرى 1945 جىلعا دەيىن ءۇرىمجى (ديحۋا) ايماعىنا قاراعان، ءارى بۇل ساناقتا ءۇرىمجى ايماعىنداعى قازاقتار كىرمەگەن.

1883 جىلى بۇراتالا ماڭىنداعى قىزاي رۋىنان 3 مىڭ ءتۇتىن ىلەنىڭ شىعىس اۋداندارىنا قونىستاندى. قىزاي رۋى بۇل مەكەندە ورنىعىپ وتىرىپ، 1962 جىلى 120 مىڭعا، 1990 جىلدىرى 270 مىڭعا جەتتى.  1908 جىلى ىلەدە 10 بولىس قىزاي، 6 بولىس البان، 1 بولىس سۋان جانە ءبىر بولىس تورە-تولەنگىت، تەرىستاڭبالى، ۋاق رۋلارى بار بولعان.

قازاقتاردىڭ سانجى، ءۇرىمجى، باركولدى مەكەندەۋى

1864 جىلدان باستاپ التاي ايماعىندا حالىق سانى ارتىپ، ءورىستىڭ تارايۋىنا بايلانىستى قازاقتار جاپپاي باسقا وڭىرلەرگە قونىس اۋدارا باستادى. تارباعاتايعا كوشۋدەن تىس، 1883 جىلى بوكە باتىر باستاعان مىڭ تۇتىننەن اسا كەرەيلەر بوعاعا كوشتى. 1883 جىلى جامىسباي باستاعان 170 ءتۇتىن باركولگە بارسا، جىلقىشى اقتايۇلى مىنان استام ءتۇتىندى باستاپ موڭعولياعا قاراستى قوبدا جەرىنە ءوتتى.

1906 جىلعا دەيىن التايداعى قازاقتاردىڭ جارىمى اتالعان وڭىرلەرگە قونىس اۋداردى.  وسى تۇستا التاي كەرەيدەن 3 ءتايجى (بولىسقا تەڭ) جانتەكەي، 2 ءتايجى جادىك،  يتەلى، مولقى، قاراقاس، مەركىت، شىبارايعىر، سارىباس رۋلارى ءبىر تايجىدەن، ءبىر ۇكىرداي شەرۋشى، جاستاباند، قۇلتايبولات رۋلارى ءبىر زالىڭ ەل بولىپ وتىرعان. جالپى سانى 13-14 مىڭ ءتۇتىن، ياعني شامامەن 60 مىڭنان استام كەرەيلەر مەكەندەپ تۇردى. بۇدان تىس ءبىر ءتايجى نايمان جاربولدى رۋى مەن ءبىر زاڭگى ۋاقتا 5 مىڭنان اسا ءتۇتىن بولدى.

ال، 1913 جىلى 1000 ءتۇتىن كەرەي التايدان تارباعاتايدىڭ مايلى تاۋىنا، 1916 جىلى 400-دەن اسا ءتۇتىن،  1933 جىلى 100-دەن اسا ءتۇتىن ەرەنقابىرعاعا (ماناس، ساۋان، قۇتىبي جەرى) اۋدى. بۇعان دەيىن 4 مىڭ تۇتىننەن اسا حالىق موڭعولياعا قونىستانىپ قالعان بولاتىن.

1912 جىلى ءمانجوۋ تسين يمپەرياسى قۇلادى دا، ونىڭ ورىنىنا قىتايلار بيلىككە كەلدى. 1919 جىلى التايدىڭ «ەرەكشە ايماق» مارتەبەسى جويىلىپ شىڭجاڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلدى. بۇعان دەيىن، شامامەن، التاي-قوبدادا 85 مىڭ، ۇرىمجىدە 60 مىڭ، تارباعاتايدا 60 مىڭ، ىلەدە 60 مىڭنان اسا، جالپى سانى 270 مىڭعا جۋىق قازاق مەكەندەگەن. بۇلار نەگىزىنەن ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي، نايمان، ۋاق رۋلارى مەن ۇلى جۇزدەن البان-سۋان رۋلارى بولدى.

1916-1933 جىلدار اراسىنداعى كوشى-قون

1916 جىلعى  «ماۋسىم جارلىعىنان» كەيىن تورعاي مەن جەتىسۋداعى نارازىلىق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە ۇلاستى. پاتشا ۇكىمەتى اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشۋعا كىرىستى. سونىڭ سالدارىنان ىلەگە 160 مىڭ، تارباعاتايعا 70-80 مىڭ قازاق بوسىپ ءوتتى. كوش بويىندا تالاي قازاق ورىس اسكەرىنىڭ وعىنان جەر قۇشتى. كەيىن بۇل قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ باسىم كوبى ءوز مەكەندەرىنە قايتتى، از بولىگى عانا قىتاي تەرريتورياسىندا قالىپ قويدى.

1932-1933 جىلدارداعى زۇلمات اشتىق تۇسىندا 96 مىڭنان اسا قازاق (تاريحشى تالاس وماربەكوۆتىڭ ساناعى) قىتاي تەرريتورياسىنا اۋىپ بارعان. بىراق، بۇل قونىس اۋدارعانداردىڭ قانشاسى كەرى قايتقانى تۋرالى انىق دەرەك جوق.

كەيىنگى كەزەڭ

1920 جىلدارى زۋقا جانە اكىم باتىرلاردىڭ قوزعالىسى بولسا، 1938 جىلى قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىنە قاراي 20 مىڭنان اسا التاي-باركول قازاقتارى اۋدى. ونىڭ سوڭى تيبەت اسقان كوشكە ۇلاستى. 1939 جىلى التايدىڭ كوكتوعاي-شىڭگىلىندە وسپان باتىردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى باستالدى. 1945 جىلى قۇلجادا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۋاقىتتىق ۇكىمەتى قۇرىلدى. 1946 جىلى شتر-دا (التاي، تارباعاتاي، ىلە) 725 مىڭ حالىقتىڭ 383 مىڭى، ياعني 53 پايىزى قازاقتار بولدى. ۇيعۇرلار 156 مىڭ، قىتايلار 52 مىڭ، موڭعولدار 49 مىڭ، ورىستار 18 مىڭ ادامدى قۇرادى.

ىلەدەگى 450 مىڭ حالىق بولىپ (بۇراتالانى قامتىعان) قازاق 220 مىڭ (48 پايىزى), 140 مىڭ ۇيعىر، 27 مىڭ قىتاي، 24 مىڭ موڭعول قۇرادى;
تارباعاتايدا 170 مىڭ حالق بولىپ، 100 مىڭنان استامىن قازاقتار (60 پايىزدان كوبىن),  22 مىڭىن قىتايلار قۇرادى، 10 مىڭعا جۋىق ۇيعىر بولدى.
التايدا 90 مىڭ حالىقتىڭ 83 مىڭىن قازاقتار (نەگىزىنەن اباق كەرەي رۋى) قۇراپ 90 پايىزدان اسىپ تۇردى. 4 مىڭ موڭعول، 2 مىڭعا جۋىق قىتاي جاساعان.
ماناستان باركولگە دەيىنگى ءتاڭىرتاۋ (ەرەنقابىرعا) وڭىرىندە (قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءتورتىنشى ايماعى)  60 مىڭنان اساتام قازاق مەكەندەگەن.

1949 جىلى قازاندا 100 مىڭنان اسا كوممۋنيست قىتاي ارمياسى شىنجاڭعا كىردى. 15 مىڭ اسكەرگە يە «ءۇش ايماق» ۇكىمەتى سوعىسسىز بەرىلدى. تەك وسپان باتىر، قاليبەك حاكىم، ورازباي باستاعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ قاھارماندارى عانا قىزىل ۇكىمەتكە قارسى ۇرىس سالدى. «ءۇش ايماق» ۇكىمەتى كەرىسىنشە وسى كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى سوعىستى.  ور-التايدا 1958 جىلى سوڭعى رەت كوتەرىلىس بولدى، بۇدان كەيىن شىنجاڭ قازاقتارى كوممۋنيستىك قىتاي بيلگىنىڭ قول استىندا قالا بەردى. كوممۋنيستىك ارميانىڭ 100 مىڭ اسكەرى كىرگەن جىلى شىنجاڭدا 3,3 ملن ۇيعىر (75 پايىز), 500 مىڭعا جۋىق قازاق (12 پايىز), 291 مىڭ قىتاي (6,7 پايىز) بولعان.

“The Qazaq Times”