HH ğasırdıñ bas şenindegi Şığıs Qazaqiya qazaq ziyalıları. Foto: Avtordan.

Derbes el täuelsiz memleket retinde "Qıtay qazağı" deytin wğımdı qayta pısıqtap zerttep körudiñ jaña kezeñi bastaluı kerek. Qıtay qazaqtarınıñ XX ğasır basındağı oyanu kezeñi äli künge deyin tolıq zerttelgen joq. Onıñ işinde memleket deñgeyindegi twlğalar turalı jekelegen zertteuler tipten kemşil.
Şığıs Qazaqiyadağı qazaq intelligenciyasınıñ qalıptasuında üş ülken ıqpaldı ayta ketu kerek:

Birinşi, XX ğasır basına deyingi dästürli islamdıq ruhani mektep (qadimdıq meşit-medreseler);

Ekinşisi, XX ğasır basındağı Şığıs Qazaqiyanıñ jädittik ruhani qozğalısı (jädittik ağartu, pikir-talas, t.b.);

Üşinşisi, orıs-tatar arqılı engen Europa örkenietiniñ ıqpal etui nemese Manju-Qıtay arqılı şığıs ruhaniyatımen tanısu;

Osı üş ıqpaldıñ äuelgisi islamdıq jañğırudı öz işinen "Qazan, Ufanıñ ruhani ıqpalı", "Bwhara-Kökiltaş ıqpalı" jäne "Osımanlı ruhaniyatınıñ ıqpalı" dep üş bölikpen jeke-jeke taldau jasauğa boladı.
Al, ekinşisi Jädittik kezeñdi "jädittik medrese (dini)", "jädittik mektep (dünieui)" jäne "jädittik tanım (pikir-talas)" dep üş bölikpen büge-şigesine deyin taldau jasauğa boladı. Bwnıñ işinde jädittik tanım, pikir-talas kezeñin de 30-şı jıldardağı Şığıs Qazaqiyada jarıq körgen qazaqtıñ töl baspasözindegi ğılımi-tanımdıq pikir-talaspen anıqtap aytıp beruge boladı.

Orıs-tatar arqılı engen Europa örkenietiniñ ıqpalın eki kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Biri, patşalıq Resey kezeñinde Şığıs Qazaqiyağa pana izdep auğan orıstar men tatar igi-jaqsılarınıñ ala barğan ruhani, mädeni jäne tanımdıq ıqpalı; Ekinşisi, patşalıq Resey men Säbet odağınıñ tike sayasi, mädeni ham ruhani ıqpalı. Osı twstıñ özin üşke böluge boladı: Biri, patşalıq Reseydiñ Orınbor müftiligi arqılı jasağan ıqpalı. Ekinşisi, Alaş kezindegi memlekettik qararlar. Üşinşisi, Qazaq SSSR kezeñindegi Orınbor-Qızılorda-Almatı ordasınıñ sayasi ıqpalı. Al, bwlardı işkeriley jiktesek kategoriyalar şwbırıp jiktele beredi...

Manjur, qıtay arqılı künşığıs ruhaniyatımen tanısu kezeñin üş ülken sanatqa bölip qarastıruğa boladı:

Birinşisi, Manjur kezeñindegi Şuetañ (mektep) oquıldarı;

Ekinşisi, Demokrat qıtay däuiriniñ JOO-darı jäne äskeri, sayasi insituttardıñ ıqpalı;

Üşinşisi, Birikken Qazaq-Moñğol Oquıldarı (mektep/Şuetañ);

Bwl jerdegi "Manju şuetañ" oquıldarın anıqtap aytsaq 1912-jılğa deyingi Manju aqsüyek twqımdarı üşin arnayı aşılğan oqu ornı turalı bayandaladı. Al, demokrat qıtay däuirindegi joğarı oqu ornı (JOO) dep onı eki türge ayıruğa boladı. Biri, İşki Qıtaydağı äskeri, sayasi instituttar jäne odan oqu bitirgen qazaqtar. Ekinşisi, Ürimji (ol kezde Dihua deytin) qalasındağı Qıtaydıñ joğarı oqu orındarı jäne ondağı oqu ordasınan oqu bitirgen qazaqtar.
Birikken Qazaq-Moñğol Oquılı (mektebi), bwl oqu ordası turalı Qazaq elinde tolıq zerttelgen joq. Bwl oquıl- Şığıs Qazaqiyanıñ mädeni, sayasi intelligenciyasın wyadan wşırğan bilim ordası.

Şığıs Qazaqiya derbes memleket bola almasa da memleketke tän qwrılımdarğa dayın boldı. Mäskeu, Qazaq SSSR-dıñ künşığısında täuelsiz Qazaq memleketiniñ ornığuın mülde qalamadı jäne Moñğoliya, Qıtay siyaqtı özine jaqtas eldermen birlesip onıñ wlğayıp kele jatqan wlttıq negizin joyıp, tamırına balta şaptı. Derbes el bolmasa da derbes ömir süre alğan Şığıs Qazaqiyanıñ sayasi, mädeni jäne ruhani intelligenciyasımen tap-tinaqtay tolıq tanısuıñız alıs emes dep ümittenemiz.
Osıdan bwrın «Huañ Fu» äskeri mektebinde (sol däuirdiñ on iri äskeri mektebi) oqığan qazaqtar turalı bayandalğan bolatın.

“The Qazaq Times”