ايدوس سارىم: بيلىك اقپارات زامانىندا نە ىستەرىن بىلمەي وتىر

بريۋسسەل باسقوسۋىنا بايلانىستى "جاڭا قازاقستان" فورۋمىنا قاتىسقان ازاماتتاردىڭ فورۋمعا بايلانىستى پىكىرلەرىن جاريالاۋىمىزدى جالعاستىرامىز. بۇعان دەيىن اتالمىش ماسەلەگە بايلانىستى سايتىمىزعا ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆتىڭ پىكىرىن بەرگەنبىز. بۇگىن "جاڭا قازاقستان" فورۋمىنىڭ تاعى ءبىر مۇشەسى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ پىكىرىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك. 

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى: تاريحشى بولعاندىقتان، ءسوزىمدى تاريحتان باستايىن. 1903 جىلى ءدال وسى جەردە – بريۋسسەلدە، رسدرپ-نىڭ II سەزىندە بولشەۆيكتەر مەن مەنشەۆيكتەر بولىنگەن ەكەن. ال ءبىزدىڭ بۇل جەردە بولىنەتىن ءجونىمىز جوق، كوتەرەتىن ماسەلەمىز ورتاق – مەملەكەتشىلدىك اڭگىمە. جەكە باستىڭ باقىتى نەمەسە قارجى ءۇشىن تالاسىپ وتىرعان جوقپىز. ءبىزدىڭ «بولشەۆيكتىمىز» قازاقستان دەگەن مەملەكەت ءۇشىن، جەرى – ۇلكەن، حالقى – از ەل ءۇشىن بولسىن دەپ وتىرمىز.

ءبىزدىڭ بۇل فورۋمعا كەلۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى – مەملەكەت ءۇشىن. جاقسى بىلەمىز، اكەجان ماعجانۇلى ايتقان، «ازاتتى» ساقتاپ قالا الماعان سول كەزدەگى پارلامەنت 145 زاڭدى سەگىز جىل بويى قابىلدادى. سول كەزدە قازاقتىڭ ءوزى – ءوز جەرىندە ازشىلىقتا بولدى: ءازىربايجان، گرۋزين نەمەسە بالتىق ەلدەرى حالقى سياقتى كەيبىر اڭگىمەنى قاتتى ايتقان كەزدە ءبىزدىڭ «دونباسستار» سول كەزدە باستالىپ كەتەر مە ەدى.

سوندىقتان وسى فورۋمعا جينالعان ازاماتتاردىڭ باستى ويى – مەملەكەت ءۇشىن. وسى جاققا جينالاردا ماحاتما گانديدىڭ ءبىر كىتاپتارىن وقىعان ەدىم، سوندا ايتىلعان وي بار ەدى: «ينتەرناتسيوناليزم اڭگىمەسى – ۇلتشىلدىعى كەمەلدەنگەن مارەسىنە جەتكەن، تۇعىرىنا قونعان جەردە بولادى، الدىمەن جەڭۋ كەرەك»، – دەيدى. ءبىز ءالى دە بولسا، تۇعىرىن تاپپاعان، ءالى دە بولسا ترانزيتتەن وتپەگەن ەلمىز. ءبىز ءتىپتى وتارلىق ءترانزيتتى وتكەن جوقپىز، پوستسوۆەتتىك، توتاليتارلىق ءترانزيتتى وتپەدىك، ءبىز ۇنەمى تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇرعان: قالاي بولسا، دۇرىس بولار ەكەن، انانى ايتامىز دەپ، انادان ايىرىلىپ قالمايىق، مىنانى ايتامىز دەپ، مىنادان ايىرىلىپ قالمايمىق دەپ، اۋپىرىمدەپ جۇرگەن حالىقپىز.

قازاقستانعا شەتەلدەن كەلىپ جاتقان عالىمدار، ديپلوماتتار، كاسىپكەرلەر، ينۆەستورلاردىڭ ءبارىنىڭ سۇراپ وتىرعانى –بەس جىلدان كەيىن بۇل ەل نە بولادى دەگەن اڭگىمە. قازاق دەگەن ەل قالا ما، قالماي ما، وعان اقشا سالۋعا بولا ما دەگەن اڭگىمەنى سۇرايدى.تاۋەلسىز ەل بولىپ قالا ما، قالماي ما، بۇگىنگىدەي ساتقىندىق دارەجەسى اسقىنداي بەرەتىن بولسا، ەرتەڭ بيلىكتىڭ ءوزى ساتىپ جىبەرمەي مە دەگەن اڭگىمە ءبىزدىڭ ارامىزدا دا، قوعام ىشىندە دە ايتىلادى. بۇل قاتتى الاڭداتاتىن ماسەلەلەر. سوندىقتان ەل ىشىندە قوعامنىڭ ءسوزسىز اڭگىمەسىن،ۇلتتىڭ اڭگىمەسىن ات توبەلىندەي ازعانتاي توپتىڭ قولىنا بەرىپ قويۋعا بولمايتىنى – ايدان انىق شارۋا. بۇعان وسىنداعى ازاماتتاردىڭ ايتپاعى دا، ايتاتىنى دا ءبىر.

ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – كونتەكست: قازاق دەگەن قولىنا ۇستايتىن شابادان ەمەس، الىپ امەريكانىڭ ورتاسىنا قويا سالاتىن. ەشكىمگە ۇنامادى دەپ، اۆستراليانىڭ ورتاسىنا اپارىپ قويا سالمايمىز. ءبىزدىڭ كونتەكست كۇشەيىپ، كۇردەلەنىپ بارا جاتىر. ءبىر ەمەس، ەكى سوعىستىڭ اراسىندا وتىرمىز. بۇل – ورىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى، امەريكا مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى سوعىس. قاراپ وتىرساق، ەكەۋىنىڭ دە بىزگە قاتىسى بار.

ەلدىڭ بولاشاعى دەگەن دە، مەملەكەتتىڭ گەوساياسي بولاشاعى دا تالقىلاناتىن اڭگىمەنىڭ ءبىرى. ءبىر ادامنىڭ ۋلانعانى– ۇلكەن ءبىر مەملەكەت جەر شارىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن ۋلاپ جاتىر. بۇل بىزگە قالاي اسەر ەتەدى؟

اينالىپ كەلگەندە، ءبىزدىڭ وسى كەزگە دەيىنگى بۇكىل حالىقارالىق قۇجاتتارىمىز، قاۋىپسىزدىك دوكتريناسى، قورعانىس دوكتريناسى، باسقا دا دوكترينالارىمىز، اكەجان اعامىز ايتقانداي، ءبىر عانا قۇجاتتىڭ اينالاسىندا دايىندالدى. ايتەۋىر بىردەڭە بولسا، «بۋداپەشت» دەگەن قاعازىمىز بار، ونى كورگەن ادامدار بولسا – بىلەدى، جارتى بەتكە جەتپەيتىن قۇجات، استىندا التى ادامنىڭ قولى بار. بۇگىنگى مىنا زامان، وزگەرگەن كونتەكست مۇنداي قۇجاتتى جوق قىلدى.

باياعىدا بيسماركتىڭ ايتقان ءسوزى بار ەدى عوي: «رەسەيمەن قول قويىلعان قاعازداردىڭ قۇنى جوق» دەگەن. ياعني، ويلاندىراتىن تاقىرىپ. كەسەك ەتىپ ايتتى دەمەڭىزدەر: تاعدىردى الداپ وتەتىن، ۋاقىتتى الداپ، كونتەكستى الداپ وتەتىن ءبىزدىڭ حالىقارالىق قاتىناستارىمىز مىقتى بولۋى كەرەك، ءىشىمىزدى بەكىتۋىمىز كەرەك ەڭ باستىسى. ءىشى مىقتى حالىقتى ەشكىم الا المايدى.

ءارتۇرلى جاعدايلار بولادى. جاۋلانباعان ەل جوق شىعار، سولاردىڭ ىشكى مىقتىلىعى، بىرلىگى، رۋحاني، باسقا دا قاتىناستارىنىڭ مىقتىلىعى – ەركىندىگىنە، بوستاندىعىنا الىپ كەلگەن سياقتى. سوندىقتان ەلدەگى جاعدايدى وسى كونتەكسپەن بايلانىستىرساق.

اكەجان، دوس اعالارىم جاقسى ايتىپ ءوتتى: كەيبىر ماسەلەلەردىڭ ەلىمىزگە زيانى تيمەسىن، ايتىلىپ جاتقان قاتتى سىنىمىز، پىكىرىمىز ەلدىڭ پوزيتسياسىنىڭ السىرەۋىنە، ەلدىڭ تىعىرىقتا قالۋىنا، يزوليتسيادا قالۋىنا اسەر ەتپەۋى ءتيىس. ەلدىڭ سولتۇستىك كورەياعا ۇقساماعانىن قالاعاندىقتان،ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تىياتىن جاعدايىمىز بار.

ءبىز شىن مانىندەگى، قولدان جاسالعان ەمەس، ليتسەنزيالى ەمەس، شىن مانىندەگى مەملەكەتشىل ازاماتتارمىز. مەملەكەتتىڭ باستى قۇندىلىعى – ۇلتتىڭ قادىر-قاسيەتى اسا بيىك قۇندىلىقتارمەن ءومىر سۇرگەندىكتەن، ءبىزدىڭ ويىمىز وسىندا ءبىر جەردەن شىعىپ جاتقان سياقتى.

تاعى ءبىر اڭگىمە – بۇگىنگى قوعامدا، بىزگە ۇناسىن-ۇناماسىن، ەسكىدەن، 80–90-جىلداردان، 2000 جىلداردان ارپالىسىپ كەلە جاتقان ازاماتتاردىڭ بىرنەشە بۋىن وكىلدەرى وتىرمىز. بىراق بۇگىنگى قوعام دا وزگەرىپ جاتىر. بۇگىنگى بيلىكتىڭ ءوزى ۇقپاي، بۇگىنگى اقپارات زامانىندا نە ىستەرىن بىلمەي وتىر. پارتيا دەپ، كونستيتۋتسيا دەپ، باسقا زاڭدى، ءداستۇرلى، كونسەرۆاتيۆتى مەحانيزمدەرمەن قۇرال-جابدىقتاردىڭ قادىرىن بىلەدى. پارتيانى ەشكىمگە بەرمەي، تىركەمەي وتىرعانى دا سول. ءتىپتى ۇيىم ەتىپ، قوزعالىس، نپو رەتىندە تىركەمەي وتىر. ەندى ينتەرنەتپەن، بلوكپەن نە ىستەرىن بىلمەۋدە.

ەكىنشىسى – جاس بۋىن، جاڭا كەلگەن بۋىنمەن بيلىكتى بىرىكتىرەتىن سوزدىك جوق، قۇندىلىقتار جوق. وسى تۇرعىدا بيلىك جاستارمەن ەكسپەريمەنت جاساپ، جاستاردى قىزمەتكە قويۋىنىڭ باستى سەبەبى – تاعى دا ءبىر ءتىل ىزدەۋ: جاستاردىڭ قايسىسى ورتاق ءتىل الىپ كەلەدى ەكەن دەگەن. وسى تۇرعىدا مويزەس نايم دەگەن ايگىلى ساياساتتانۋشى ازاماتتىڭ «بيلىكتىڭ اقىرى» دەگەن كىتابى بار، سوندا سوڭعى زاماندا بولعان ءۇش رەۆوليۋتسيا تۋرالى ايتادى: ءبىرىنشىسى – كوپشىلىك رەۆوليۋتسياسى.وسى كۇنى اكىمدەر رەستورانعا بارۋدان قورقادى، ميگالكامەن جۇرۋدەن قورقادى، ويتكەنى ينتەرنەتتە وتىرعان ادام شۋلاسا، كەز كەلگەن اكىم ورنىنان كەتەدى.

ەكىنشىسى – مىعىمدىق رەۆوليۋتسياسى. ەگەر جاڭاوزەن وقيعاسى وسىدان 40 جىل بۇرىن بولعاندا، بۇگىنگى بىزبەن وتىرعان ادامداردىڭ ءبىرازى ونداي وقيعانىڭ بولعانىن بىلمەيتىن دە ەدى. تىكەلەي ەفيردە كوردىك. بيلىكتىڭ شەشىم قابىلداۋى قيىنداپ كەتتى. وسىنى پايدالاندى.

ءۇشىنشىسى – ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىك رەۆوليۋتسياسى. قوعام وزگەرىپ جاتىر، ينتەرنەت شىن مانىندە دە قوعامدى وزگەرتىپ جاتىر. وسىنى دۇرىس پايدالانا بىلسەك. وسىندا وتىرعان ازاماتتار كەشەندى ءبىر اڭگىمە بويىنشا ءتىل تابىسىپ،اعا-ءىنى بولىپ كەتپەسپىز، بىراق تۇسىنىگىمىز ءبىر جاقتا ەكەنى كوپ ماسەلەنى اڭعارتادى. ويتكەنى مۇراتشىلدىق، ءتىل تابىسۋ ۇزاق جولدى قاجەت ەتەدى.

ەرمۇرات، ءامىرجان اعالارىم وتىر: سىزدەردىڭ تۇسىنىستىكپەن قارايتىندارىڭىزعا كۇمانىم جوق – جول ۇزاق، قاۋىپ-قاتەرى بولادى دەگەندەي. كەيبىر ازاماتتارمەن سوڭعى 10–15 جىلدا ارالاسىپ كەلە جاتقان جاعدايىمىز بار. ەڭ باستىسى –ارامىزداعى سەنىم عوي. ەرتە زاماننان بەرى اريستوتەل،پلاتون، ءال-ءفارابيدىڭ ايتقان اڭگىمەسى–سەنىم. بيلىكتىڭ باستى وندىرەتىن تالابى،قۇرالى،تاۋارى – سەنىم.

وكىنىشكە قاراي،بۇگىنگى بيلىكتىڭ سەنىم وندىرەتىن ەشقانداي قادىر-قاسيەتى قالمادى. تەك ينتريگامەن، ايداپ سالۋمەن، قۋلىقپەن، تەررورمەن بيلەپ وتىر. ءتىپتى 90 مىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءوزىن باعىتتاي المايدى.

جاستاردى بۇگىن ەشكىم الداي المايدى. بۇرىن بانكير بولۋى ءۇشىن، جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەن ءجۇز ادامنىڭ 80-ءى بانكير، زاڭگەر بولاتىن ەدى، ەندى 100 ادام پروكۋرور، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولادى. نە ءۇشىن؟

قوعامنىڭ ىشىندە وزگەرىستەر بار، قازاق قوعامى ورنىندا تۇرعان جوق. ءوز باسىم قازاق بىرەۋدەن كەم، قادىر-قاسيەتى باسقا ۇلتتارمەن، ەلدەرمەن سالىستىرعاندا تومەن دەگەنگە سەنبەيمىن. ءبارىمىز الەمدى كورىپ، شەتەل ارالاپ ءجۇرمىز، قازاقتى كەمسىتەتىن انەكدوتتىڭ ءبارى نەمىستە دە، ەۆرەيدە دە بار،ەۋروپادا تۇرىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ ءبارى وتىرىك دەمەس: باسقادان كەمشىلىگىمىز جوق، قۇدايعا شۇكىر. بىراق وسىنى ءتۇسىنۋ، الىپ ءجۇرۋ، كورسەتە ءبىلۋ، قوعامنىڭ ىشىنە تولعاقتى اڭگىمەلەردى الىپ كەلۋ – فورۋم دارەجەسىندە تالقىلاناتىن تاقىرىپ. ول تەك قانا ەل ىشىندە، اۋىل-اۋدانعا بارىپ تالقىلاناتىن، جۋرناليستەر مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى اشىق تا، جابىق تا فورمادا«قالاي ەل بولامىز؟»، «ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى ماسەلەسى تۋىنداعان كەزدە ەلىمىزدى قالاي قۇتقارامىز؟» دەگەن اڭگىمەنى باتىل ايتاتىن كەز كەلدى. ول ءۇشىن مىندەتتى تۇردە، كەيبىر اعايىندار ايتپاقشى، «شال، كەت»، «شال، كەتپە» دەپ، «شاردى ۇرلە»، «شاردى جار» دەگەن ەمەس، ودان دا تىڭ اڭگىمەلەر بار. ەلدىڭ ۇساق-تۇيەك اڭگىمەسى جوق.

ءۇشىنشى اڭگىمە بىلاي بولسا: بۇگىنگى وتىرىستان ءارتۇرلى فورماتتا جاقسى فورۋم، ديسكۋسسيالىق الاڭ پايدا بولسا، ونى بيلىكتىڭ ءوز زاڭىمەن دە وتكىزۋگە بولادى. بيلىكتىڭ ءار قادامىن قاداعالاپ، توپتار قۇرۋ ارقىلى – ول مىندەتتى تۇردە پارتيا بولادى نەمەسە باسقا بولادى دەپ ايتا المايمىز. ءداستۇرلى، كونسەرۆاتيۆتى ساياسي ينسترۋمەنتتەردىڭ ءبارىن، ونىڭ ىشىندە باق بار – بيلىك ونىڭ قادىرىن بىلەدى. كەيبىر ماسەلەنى ۋاقىتىنان بۇرىن بيلىككە ايتىپ تاستاعانبىز، سوندىقتان جاڭا فورماتقا كوشەتىن جاڭا سايتتاردا جاريا بولاتىن وسىنداعى جاقسى اڭگىمەلەر، شىنايى دۇنيەلەر قوعام ءۇشىن اۋاداي قاجەت.

مەنىڭ ۇسىنىسىم – الماتىدا ۇلكەن جيىن جاساپ، ەلدىڭ اڭگىمەسى ەل ىشىنەن شىعۋى كەرەك، ەل ىشىندە قوزعالىس قۇرۋ كەرەك. سىرتتان كەلىپ، ەشكىم جۇماق ورناتىپ بەرمەيدى. ەشكىم جاقسى بيلىك جاساپ بەرە المايدى. ول ەلدىڭ تاڭداۋىنان تۋىندايتىن ماسەلە. بۇگىنگى ۋاقىتتا وسىنداعى ازاماتتاردىڭ دا كىناسى بار. التەكەڭ مارقۇم: «قوجاناسىر ايتىپتى، جۇرتقا نانعا قار جاعىپ جەۋدى ۇيرەتكەن ەدىم، ەندى ءوزىمنىڭ ءىشىم اۋىردى» دەگەن ەدى. بىزدىكى دە سول. سونى ەسكەرسەك.

قوعام الدىندا، بۇگىنگى كۇنى شارشاعان ازاماتتارعا، بيلىكتىڭ ىشىندە دە ەلدىڭ تاعدىرى ويلاندىرىپ جۇرگەن ازاماتتار بار، ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا قارسى شىعاتىن شەنەۋنىك جوق سياقتى. ۇلكەندى-كىشىلى جيىندا كەزدەسىپ قالساق، ايتقاندارىڭ دۇرىس، قولدايمىز دەيدى. بىراق ەلدەگى جاعداي وزگەرەر ەمەس. جيىندارىمىزدىڭ باسى وسى بولسىن. ءبىزدىڭ «بولشەۆيكتىگىمىز» ەلدى ويلاۋ، كوپتى ويلاۋ. ۇلتتى، مەملەكەتتى ويلاۋ – ۇلكەن كاتەگوريالار. ەندىگى زاماندا بيلىكتىڭ ءار ايتقانىن سىناۋ ەمەس، ۇلكەن تالاپتار قويۋ، جاقسى زاڭ جوباسىن ۇسىنۋ – تاقىرىپ ۇسىنۋ. بيلىكتىڭ ارتىنان ءبىز ەمەس، ەندى بيلىك ءبىزدىڭ ارتىمىزدان جۇگىرەتىندەي بولسا.

قوعامنىڭ تالابى قاشان دا بيىك بولۋى ءتيىس: كونتەكسىن دايىنداپ، قوعامدى جاڭا وزگەرىستەرگە بەيىمدەۋ. چۋكوۆسكي ايتقانداي، «بىزدە قوعام مىڭداعان جىلدار بويى وزگەرمەۋى مۇمكىن، بىراق جاعداي ءبىر كۇندە وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن». ءبىر كۇنى بولاتىن وزگەرىسكە تالاي جىلدىق جۇمىس كەرەك شىعار.

"DAT گازەتى"

“The Qazaq Times”