Aydos Sarım: Bilik aqparat zamanında ne isterin bilmey otır

Bryussel' basqosuına baylanıstı "Jaña Qazaqstan" forumına qatısqan azamattardıñ forumğa baylanıstı pikirlerin jariyalauımızdı jalğastıramız. Bwğan deyin atalmış mäselege baylanıstı saytımızğa sayasatker Ämirjan Qosanovtıñ pikirin bergenbiz. Bügin "Jaña Qazaqstan" forumınıñ tağı bir müşesi sayasattanuşı Aydos Sarımnıñ pikirin jariyalaudı jön kördik. 

Aydos Sarım, sayasattanuşı: Tarihşı bolğandıqtan, sözimdi tarihtan bastayın. 1903 jılı däl osı jerde – Bryussel'de, RSDRP-nıñ II s'ezinde bol'şevikter men men'şevikter bölingen eken. Al bizdiñ bwl jerde bölinetin jönimiz joq, köteretin mäselemiz ortaq – memleketşildik äñgime. Jeke bastıñ baqıtı nemese qarjı üşin talasıp otırğan joqpız. Bizdiñ «bol'şeviktimiz» Qazaqstan degen memleket üşin, jeri – ülken, halqı – az el üşin bolsın dep otırmız.

Bizdiñ bwl forumğa keluimizdiñ bastı sebebi – memleket üşin. Jaqsı bilemiz, Äkejan Mağjanwlı aytqan, «Azattı» saqtap qala almağan sol kezdegi parlament 145 zañdı segiz jıl boyı qabıldadı. Sol kezde qazaqtıñ özi – öz jerinde azşılıqta boldı: äzirbayjan, gruzin nemese Baltıq elderi halqı siyaqtı keybir äñgimeni qattı aytqan kezde bizdiñ «donbasstar» sol kezde bastalıp keter me edi.

Sondıqtan osı forumğa jinalğan azamattardıñ bastı oyı – memleket üşin. Osı jaqqa jinalarda Mahatma Gandidiñ bir kitaptarın oqığan edim, sonda aytılğan oy bar edi: «Internacionalizm äñgimesi – wltşıldığı kemeldengen märesine jetken, twğırına qonğan jerde boladı, aldımen jeñu kerek», – deydi. Biz äli de bolsa, twğırın tappağan, äli de bolsa tranzitten ötpegen elmiz. Biz tipti otarlıq tranzitti ötken joqpız, postsovettik, totalitarlıq tranzitti ötpedik, biz ünemi tañdaudıñ aldında twrğan: qalay bolsa, dwrıs bolar eken, ananı aytamız dep, anadan ayırılıp qalmayıq, mınanı aytamız dep, mınadan ayırılıp qalmaymıq dep, äupirimdep jürgen halıqpız.

Qazaqstanğa şetelden kelip jatqan ğalımdar, diplomattar, käsipkerler, investorlardıñ bäriniñ swrap otırğanı –bes jıldan keyin bwl el ne boladı degen äñgime. Qazaq degen el qala ma, qalmay ma, oğan aqşa saluğa bola ma degen äñgimeni swraydı.Täuelsiz el bolıp qala ma, qalmay ma, bügingidey satqındıq därejesi asqınday beretin bolsa, erteñ biliktiñ özi satıp jibermey me degen äñgime bizdiñ aramızda da, qoğam işinde de aytıladı. Bwl qattı alañdatatın mäseleler. Sondıqtan el işinde qoğamnıñ sözsiz äñgimesin,wlttıñ äñgimesin at töbelindey azğantay toptıñ qolına berip qoyuğa bolmaytını – aydan anıq şarua. Bwğan osındağı azamattardıñ aytpağı da, aytatını da bir.

Ülken mäseleniñ biri – kontekst: qazaq degen qolına wstaytın şabadan emes, alıp Amerikanıñ ortasına qoya salatın. Eşkimge wnamadı dep, Avstraliyanıñ ortasına aparıp qoya salmaymız. Bizdiñ kontekst küşeyip, kürdelenip bara jatır. Bir emes, eki soğıstıñ arasında otırmız. Bwl – orıs pen Batıstıñ arasındağı, Amerika men Qıtaydıñ arasındağı soğıs. Qarap otırsaq, ekeuiniñ de bizge qatısı bar.

Eldiñ bolaşağı degen de, memlekettiñ geosayasi bolaşağı da talqılanatın äñgimeniñ biri. Bir adamnıñ ulanğanı– ülken bir memleket jer şarınıñ altıdan bir böligin ulap jatır. Bwl bizge qalay äser etedi?

Aynalıp kelgende, bizdiñ osı kezge deyingi bükil halıqaralıq qwjattarımız, qauipsizdik doktrinası, qorğanıs doktrinası, basqa da doktrinalarımız, Äkejan ağamız aytqanday, bir ğana qwjattıñ aynalasında dayındaldı. Äyteuir birdeñe bolsa, «Budapeşt» degen qağazımız bar, onı körgen adamdar bolsa – biledi, jartı betke jetpeytin qwjat, astında altı adamnıñ qolı bar. Bügingi mına zaman, özgergen kontekst mwnday qwjattı joq qıldı.

Bayağıda Bismarktıñ aytqan sözi bar edi ğoy: «Reseymen qol qoyılğan qağazdardıñ qwnı joq» degen. YAğni, oylandıratın taqırıp. Kesek etip ayttı demeñizder: tağdırdı aldap ötetin, uaqıttı aldap, konteksti aldap ötetin bizdiñ halıqaralıq qatınastarımız mıqtı boluı kerek, işimizdi bekituimiz kerek eñ bastısı. İşi mıqtı halıqtı eşkim ala almaydı.

Ärtürli jağdaylar boladı. Jaulanbağan el joq şığar, solardıñ işki mıqtılığı, birligi, ruhani, basqa da qatınastarınıñ mıqtılığı – erkindigine, bostandığına alıp kelgen siyaqtı. Sondıqtan eldegi jağdaydı osı kontekspen baylanıstırsaq.

Äkejan, Dos ağalarım jaqsı aytıp ötti: keybir mäselelerdiñ elimizge ziyanı timesin, aytılıp jatqan qattı sınımız, pikirimiz eldiñ poziciyasınıñ älsireuine, eldiñ tığırıqta qaluına, izoliciyada qaluına äser etpeui tiis. Eldiñ Soltüstik Koreyağa wqsamağanın qalağandıqtan,özimizdi-özimiz tıyatın jağdayımız bar.

Biz şın mänindegi, qoldan jasalğan emes, licenziyalı emes, şın mänindegi memleketşil azamattarmız. Memlekettiñ bastı qwndılığı – wlttıñ qadir-qasieti asa biik qwndılıqtarmen ömir sürgendikten, bizdiñ oyımız osında bir jerden şığıp jatqan siyaqtı.

Tağı bir äñgime – bügingi qoğamda, bizge wnasın-wnamasın, eskiden, 80–90-jıldardan, 2000 jıldardan arpalısıp kele jatqan azamattardıñ birneşe buın ökilderi otırmız. Biraq bügingi qoğam da özgerip jatır. Bügingi biliktiñ özi wqpay, bügingi aqparat zamanında ne isterin bilmey otır. Partiya dep, Konstituciya dep, basqa zañdı, dästürli, konservativti mehanizmdermen qwral-jabdıqtardıñ qadirin biledi. Partiyanı eşkimge bermey, tirkemey otırğanı da sol. Tipti wyım etip, qozğalıs, NPO retinde tirkemey otır. Endi internetpen, blokpen ne isterin bilmeude.

Ekinşisi – jas buın, jaña kelgen buınmen bilikti biriktiretin sözdik joq, qwndılıqtar joq. Osı twrğıda bilik jastarmen eksperiment jasap, jastardı qızmetke qoyuınıñ bastı sebebi – tağı da bir til izdeu: jastardıñ qaysısı ortaq til alıp keledi eken degen. Osı twrğıda Moyzes Naym degen äygili sayasattanuşı azamattıñ «Biliktiñ aqırı» degen kitabı bar, sonda soñğı zamanda bolğan üş revolyuciya turalı aytadı: birinşisi – köpşilik revolyuciyası.Osı küni äkimder restoranğa barudan qorqadı, migalkamen jüruden qorqadı, öytkeni internette otırğan adam şulasa, kez kelgen äkim ornınan ketedi.

Ekinşisi – mığımdıq revolyuciyası. Eger Jañaözen oqiğası osıdan 40 jıl bwrın bolğanda, bügingi bizben otırğan adamdardıñ birazı onday oqiğanıñ bolğanın bilmeytin de edi. Tikeley efirde kördik. Biliktiñ şeşim qabıldauı qiındap ketti. Osını paydalandı.

Üşinşisi – azamattardıñ belsendilik revolyuciyası. Qoğam özgerip jatır, internet şın mäninde de qoğamdı özgertip jatır. Osını dwrıs paydalana bilsek. Osında otırğan azamattar keşendi bir äñgime boyınşa til tabısıp,ağa-ini bolıp ketpespiz, biraq tüsinigimiz bir jaqta ekeni köp mäseleni añğartadı. Öytkeni mwratşıldıq, til tabısu wzaq joldı qajet etedi.

Ermwrat, Ämirjan ağalarım otır: sizderdiñ tüsinistikpen qaraytındarıñızğa kümänim joq – jol wzaq, qauip-qateri boladı degendey. Keybir azamattarmen soñğı 10–15 jılda aralasıp kele jatqan jağdayımız bar. Eñ bastısı –aramızdağı senim ğoy. Erte zamannan beri Aristotel',Platon, Äl-Farabidiñ aytqan äñgimesi–senim. Biliktiñ bastı öndiretin talabı,qwralı,tauarı – senim.

Ökinişke qaray,bügingi biliktiñ senim öndiretin eşqanday qadir-qasieti qalmadı. Tek intrigamen, aydap salumen, qulıqpen, terrormen bilep otır. Tipti 90 mıñ memlekettik qızmetşilerdiñ özin bağıttay almaydı.

Jastardı bügin eşkim alday almaydı. Bwrın bankir boluı üşin, joğarı oqu ornına tüsken jüz adamnıñ 80-i bankir, zañger bolatın edi, endi 100 adam prokuror, memlekettik qızmetker boladı. Ne üşin?

Qoğamnıñ işinde özgerister bar, qazaq qoğamı ornında twrğan joq. Öz basım qazaq bireuden kem, qadir-qasieti basqa wlttarmen, eldermen salıstırğanda tömen degenge senbeymin. Bärimiz älemdi körip, şetel aralap jürmiz, qazaqtı kemsitetin anekdottıñ bäri nemiste de, evreyde de bar,Europada twrıp jatqan azamattardıñ bäri ötirik demes: basqadan kemşiligimiz joq, qwdayğa şükir. Biraq osını tüsinu, alıp jüru, körsete bilu, qoğamnıñ işine tolğaqtı äñgimelerdi alıp kelu – Forum därejesinde talqılanatın taqırıp. Ol tek qana el işinde, auıl-audanğa barıp talqılanatın, jurnalister men ziyalı qauım ökilderi aşıq ta, jabıq ta formada«qalay el bolamız?», «elimizdiñ erteñgi mäselesi tuındağan kezde elimizdi qalay qwtqaramız?» degen äñgimeni batıl aytatın kez keldi. Ol üşin mindetti türde, keybir ağayındar aytpaqşı, «şal, ket», «şal, ketpe» dep, «şardı ürle», «şardı jar» degen emes, odan da tıñ äñgimeler bar. Eldiñ wsaq-tüyek äñgimesi joq.

Üşinşi äñgime bılay bolsa: bügingi otırıstan ärtürli formatta jaqsı forum, diskussiyalıq alañ payda bolsa, onı biliktiñ öz zañımen de ötkizuge boladı. Biliktiñ är qadamın qadağalap, toptar qwru arqılı – ol mindetti türde partiya boladı nemese basqa boladı dep ayta almaymız. Dästürli, konservativti sayasi instrumentterdiñ bärin, onıñ işinde BAQ bar – bilik onıñ qadirin biledi. Keybir mäseleni uaqıtınan bwrın bilikke aytıp tastağanbız, sondıqtan jaña formatqa köşetin jaña sayttarda jariya bolatın osındağı jaqsı äñgimeler, şınayı dünieler qoğam üşin auaday qajet.

Meniñ wsınısım – Almatıda ülken jiın jasap, eldiñ äñgimesi el işinen şığuı kerek, el işinde qozğalıs qwru kerek. Sırttan kelip, eşkim jwmaq ornatıp bermeydi. Eşkim jaqsı bilik jasap bere almaydı. Ol eldiñ tañdauınan tuındaytın mäsele. Bügingi uaqıtta osındağı azamattardıñ da kinäsi bar. Altekeñ marqwm: «Qojanasır aytıptı, jwrtqa nanğa qar jağıp jeudi üyretken edim, endi özimniñ işim auırdı» degen edi. Bizdiki de sol. Sonı eskersek.

Qoğam aldında, bügingi küni şarşağan azamattarğa, biliktiñ işinde de eldiñ tağdırı oylandırıp jürgen azamattar bar, bizdiñ aytqanımızğa qarsı şığatın şeneunik joq siyaqtı. Ülkendi-kişili jiında kezdesip qalsaq, aytqandarıñ dwrıs, qoldaymız deydi. Biraq eldegi jağday özgerer emes. Jiındarımızdıñ bası osı bolsın. Bizdiñ «bol'şeviktigimiz» eldi oylau, köpti oylau. Wlttı, memleketti oylau – ülken kategoriyalar. Endigi zamanda biliktiñ är aytqanın sınau emes, ülken talaptar qoyu, jaqsı zañ jobasın wsınu – taqırıp wsınu. Biliktiñ artınan biz emes, endi bilik bizdiñ artımızdan jügiretindey bolsa.

Qoğamnıñ talabı qaşan da biik boluı tiis: konteksin dayındap, qoğamdı jaña özgeristerge beyimdeu. Çukovskiy aytqanday, «bizde qoğam mıñdağan jıldar boyı özgermeui mümkin, biraq jağday bir künde özgerip ketui mümkin». Bir küni bolatın özgeriske talay jıldıq jwmıs kerek şığar.

"DAT gazeti"

“The Qazaq Times”