قىتاي ارمياسى. فوتو: Sky New.

لوندونداعى حالىقارالىق ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى (IISS) ساراپشىلارىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، قىتاي بىرتىندەپ رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنە قاراتقان اسكەري قۋاتىن ەندىگى جەردە اقش-قا پارا-پار ەتۋگە تىرىسىپ جاتىر. اسىرەسە، قىتايدىڭ زاماناۋي اسكەري اۋە كۇشتەرى مەن اسكەري تەڭىز كۇشتەرىنىڭ جاڭارتىلۋى تىم تەز ەكەنىن مالىمدەدى. ساراپشىلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا ەۋروپا مەن امەريكا ءالى كۇنگە دەيىن رەسەيدىڭ اسكەري قۋاتىنا قارسى دايىندالىپ، قىتايدىڭ جەدەل دامىپ كەلە جاتقان اسكەري قۋاتىن تۋرا باعامداماي وتىر دەپ قارايدى.

IISS 1959 جىلدان بەرى جىل سايىن الەم ەلدەرىندەگى اسكەري قۋاتىن باعالاۋ قورىتىندىسى – «اسكەري بالانس» اتتى قۇجاتتى جاريالاپ كەلەدى. بۇل الەم ەلدەرىنىڭ اسكەري قۋاتىن جانە ۇلتتىق قورعانىس شىعىندارىن كورسەتەتىن قۇجات.

بارىنە ءمالىم، قىتاي حالىقتىق ازاتتىق ارمياسى رەفورما ءداۋىرىن باستان وتكەرگەن. بىراق قىتاي ارمياسى قۇراما شتاتتىڭ نەمەسە باسقا ەلدەرمەن باسەكەلەسۋدە بولسىن اسا ماڭىزدى ءبىر كەزەڭگە جەتتى نەمەسە جەتۋ الدىندا تۇر. حالىقارالىق ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتى وسى اپتادا «اسكەري بالانس» ءتىزىمىنىڭ ەڭ جاڭا قورىتىندىسىن جاريالايدى. سول مالىمەت ارقىلى بۇعان ناقتى كوز جەتكىزۋگە بولادى.

قىتاي باتىسپەن باسەكەلەسۋدى كوزدەپ كەلدى

ارينە قىتايدىڭ دامۋى مەن تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرى ايتارلىقتاي دەڭگەيدە. BBC-ءدىڭ بۇل تۋرالى حابارىندا، قىتايدىڭ "بەسىنشى ۇرپاق جاۋىنگەرى" باعدارلاماسى ارقىلى الىس ارالىقتاعى باسقارىلمالى زىمىراندارىن دامىتقانىن، ال بىلتىر عانا العاشقى ەڭ كەمەلدى ۇشاق جانە زىمىران تاسۋشى اۆيوماتكاسىن تەڭىزگە شىعارعانىن ايتادى. بۇل جەتىستىكتەرى ونىڭ ناتو-عا توتەپ بەرۋ مۇمكىندىگىن جوعارلاتادى دەيدى BBC ساراپشىسى جوناتان ماركۋس (Jonathan Marcus).

قىتاي بۇعان قوسا ەكىنشى ۇرپاق اۆيوماتكا (ۇشاق تاسىمالداۋشى اسكەري كەمە) ءوندىرىپ، ونىڭ اسكەري قۇرامىن جەتىلدىرە تۇسۋدە. كەيبىر حالىقارالىق ساراپشىلار قىتايدىڭ ارتيللەريالىق شابۋىل، اۋە شابۋىلىنا قارسى تۇرۋ جانە جەر ءۇستى وپەراتسيالارىنا قاتىستى كەيبىر قارۋلارى مەن اسكەري مۇمكىندىكتەرى اقش-تىڭ وسى سالالارداعى مۇمكىندىكتەرىنەن دە اسىپ تۇسەدى دەپ قارايدى.

كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن، ناقتىراق ايتقاندا 1990 جىلداردان بەرى قاراي قىتاي رەسەيدەن ءتۇرلى اسكەري تەحنيكالاردى ساتىپ الا باستادى. بۇل قىتايدىڭ تەڭىز اسكەري كۇشتەرىنىڭ كەمەلەرى مەن سۋ استى سوعىس كەمەلەرىنىڭ تەحنيكالىق دامۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتتى. بۇعان دەيىن قىتايدىڭ اسكەري تەڭىز كۇشتەرى تىم ءالسىز بولعان ەدى.

ال اسكەري اۋە كۇشتەرىنە كەلەر بولساق، قازىر قىتايدىڭ بۇل اسكەري سالاسىنىڭ قۋاتىن كورسەتىپ تۇرعان J-20 جويعىش ۇشاقتارى. قىتايدىڭ «بەسىنشى بۋىن جاۋىنگەرى» رەتىندە ساتىلاتىن بۇل تەحنيكاسى ەڭ جوعارى ۇشۋ جىلدامدىعى جانە جوعارى ينتەگراتسيالانعان ەلەكترونيكاعا يە. الەمنىڭ ەڭ جىلداپ ءارى الەۋەتتى جويعىش ۇشاقتارىنىڭ ۇزدىكتەر قاتارىندا. دەگەنمەن، IISS ماماندارىنىڭ ساراپتاۋىنشا قىتاي ااك-نىڭ ءتورتىنشى جانە بەسىنشى ۇرپاق اسكەري تەحنيكالارىن بىرلەسە پايدالانۋىندا بىرقاتار قيىنشىلىقتار بار جانە  بۇل ماسەلەلەردى شەشە الماي جاتقان كورىنەدى.

اقش پەن وعان وداقتاس ەلدەردىڭ «قىرعي-قاباق سوعىس جىلدارىنان» كەيىنگى اۋە شابۋىلدارىندا جوعالتقان اسكەرلەرىنىڭ سانى ونعا جەتپەيدى. سوعان ساي اۋە كۇشتەرىندەگى كەيبىر وسال تۇستاردى جەتىلدىرۋ ىستەرى كەشەۋىلدەي ءتۇستى. ال، قىتاي بولسا وسى السىزدىكتەردى پايدالانىپ، الىس ارالىقتاعى زىمىرانداردى، سوعىس ۇشاقتارىنا جانارماي جەتكىزۋشى ۇشاقتاردى دامىتۋدا.

«اسكەري بالانس» قۇجاتىنىڭ اۆتورلارى 2020 جىلعا قاراي قىتايدىڭ كەڭىستىكتەن اتىلاتىن راكەتالىق زىمىران تەحنولوگياسى اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنا اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنا ءوز تاكتيكاسىن، تەحنولوگيالارىن جانە پروتسەدۋرالارىن قايتا جاڭارتۋعا يتەرمەلەيدى. سونداي-اق، اۋە كۇشتەرىنىڭ قۋاتىن، تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرىن قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەيدى دەپ وتىر.

حالىقارالىق ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، قىتاي ارمياسىنىڭ قازىرگى كەزدە ەڭ كەنجەلەپ قالعان سالاسى قۇرلىق اسكەري كۇشتەرى. مالىمەتكە سايكەس قىتاي قۇرلىق اسكەري كۇشتەرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى جاڭا تەحنولوگيالارمەن جابدىقتالىپ ۇلگەرمەگەن. دەگەنمەن بۇل سالادا دا بەلگىلى ءبىر پروگرەستەر بار. ايتالىق قىتاي 2020 جىلعا دەيىن قۇرلىق اسكەري كۇشتەرىن «مەحانيزاتسيالاۋ» جانە «اقپاراتتاندىرۋعا» قول جەتكىزۋدى العا قويىپ وتىر. مۇنداعى «اقپاراتتاندىرۋ» دەگەن ءسوزدىڭ قانداي ماعىنادا قولدانىلىپ تۇرعانىن، حالىقارالىق ساراپشىلار ءالى كۇنگە دەيىن انىق ايتا الماي كەلەدى. دەگەنمەن، سوعىس كەزىندە اقپارات جەتكىزۋ مەن قابىلداۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنى انىق. سوعان قاراپ قىتاي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ بايلانىس قۇرىلعىلارىن تۇبىرىنەن جاڭارتۋعا تىرىسىپ جاتقانىن باعامداۋعا بولادى.

قىتايدىڭ كوپتەگەن جاڭا اسكەري تەحنيكالارى ناقتى ستراتەگيالىق ماقساتتارعا جەتۋگە باعىتتالعان. وسىدان-اق قىتايدىڭ قۇراما شتاتتى ءوزىنىڭ باستى اسكەري قارسىلاسى سانايتىنىن بىلۋگە بولادى. سەبەبى، ەكى ەل اراسىندا اسكەري قاقتىعىس بولا قالعان جاعدايدا بۇل سوعىس قىتاي قارۋلى كۇشتەرىن تىنىق مۇحيتقا الىپ شىعادى. ال، قىتايدىڭ دامىتىپ جاتقانى دا تەڭىز جانە اۋە اسكەري كۇشتەرى بولىپ وتىر. بۇل اسكەري ستراتەگيا «قولجەتىمدى ايماقتى بلوكتاۋ» دەپ اتالادى. سوندىقتان قىتايدىڭ تەڭىز جانە اۋە اسكەري كۇشتەرىن ۇزاق مەرزىمدى دامىتۋ ستراتەگياسى اقش-تىڭ اۋە-تەڭىز اسكەري كۇشتەرىنىڭ باستى قاۋىپى بولۋى بەك مۇمكىن.

"The Qazaq Times"