قاڭتار

قازاقستان كليماتىندا قاڭتار ەڭ سۋىق اي بولىپ سانالادى. قاڭتارداعى اۋانىڭ ورتاشا تەمپراتۋراسى -18 س˚. بۇل ايداعى ەڭ تومەن تەمپراتۋرا - 45س˚-قا جەتەدى. رەسپۋبليكانىڭ ءشولدى جانە شولەيت ايماقتارىندا بۇل اي نەگىزىنەن جەلدى، ايازدى بولادى. تاۋلى ءوڭىردىڭ كليماتى وڭتۇستىككە قاراي جۇمسارا تۇسەدى. ايتالىق، قاڭتاردىڭ ورتاشا تەمپراتۋراسى التايدا -13 س˚ بولسا، الاتاۋ ماڭى -4 س˚ بولادى.

قاڭتار – قازاقتىڭ بايىرعى كۇنتىزبەسىندە ازاماتتىق جىلدىڭ ون ءبىرىنشى ايى. جەلتوقساننان كەيىن، اقپاننان بۇرىن كەلەدى. ەسكى ساناق بويىنشا ءبىرىنشى ايدىڭ 3 كۇنىنەن ەكىنشى ايدىڭ 1 كۇنىنە دەيىنگى ارالىق (قازىرگى 16 قاڭتاردان 14 اقپان ارالىعى), ۇزاقتىعى 30 كۇن. ءبىر قىزىعى، ول ءحىح عاسىردا قاڭتارعا، ودان بۇرىن (ورتا عاسىرلاردا) جەلتوقسانعا تۋرا كەلگەن. جەلتوقساندا كۇن قىسقارىپ، ءتۇن ۇزارىپ بىتەدى. ياعني، كۇن توقىرايدى. قاڭتار اتاۋى سودان شىققان. توقىراۋعا جەتكەن كۇن باسىن كوتەرە المايتىن قاڭتارۋلى اتتاي ودان ارى قىسقارا المايدى. بۇل ايدىڭ سوڭىندا كۇن ۇزارادى. «قاڭتاردا كۇن قارعا ادىم ۇزارادى» دەگەن ءسوز بار. قاڭتار – قاۋىسقا سايكەس. قار تەبە المايتىن كارى قۇرتاڭ مال وسى تۇستا سويىلاتىن بولعان. «قاڭتار مەن قاۋىس – كارى-قۇرتاڭدى تاۋىس» دەگەن ءتامسىل قالعان.

بۇگىنگى تاڭدا ءبىز قاڭتاردى ەلىمىزدە قولدانىلىپ وتىرعان گريگوريان كالەندارىنداعى يانۆار ايىنىڭ بالاماسى رەتىندە پايدالانىپ ءجۇرمىز. جاڭا قاڭتاردا بۇرىنعىداي 30 ەمەس، 31 كۇن بار. ول رەسمي تۇردە جىلدىڭ باسى سانالادى. 1 يانۆار –  جاڭا جىل مەرەكەسى. ول جاڭالىقتىڭ نىشانى رەتىندە اتالىپ وتىلەتىن بولدى.

قاڭتار – شارۋا ايى. قاقاعان قىس قاھارىنا قارسى قايرات پەن كۇش-جىگەر قاتار جۇمسالار شاق. پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، بۇل ايدا ادامدار بولاشاققا نەعۇرلىم ءۇمىتتى، ارەكەتتى، سەرگەك كەلەدى.

ناۋرىز

ناۋرىز – وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان بۇرىنعى قولدانىلىپ كەلگەن قازاق كۇنتىزبەسىندەگى ازاماتتىق جىلدىڭ ءبىرىنشى ايى. بۇل اتاۋ بىزگە ەجەلگى پارسى تىلىنەن كەلگەن. الايدا، ول پارسىشا اي اتى ەمەس، ايدىڭ ءبىرىنشى كۇنى عانا. باياعى قازاق كالەندارى بويىنشا ناۋرىز كۇنى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى. ول جازعىتۇرعى تەڭەلۋ. وسى كەزدە باستالاتىن اي گريگوريان كالەندارىنداعى 22 مارت پەن 20 اپرەلگە تۋرا كەلەدى.

باياعى قازاق كالەندارى بويىنشا ناۋىرىز 30 كۇن بولعان. ونىڭ العاشقى كۇنىن جاڭا جىلدىڭ باسى دەپ ءبىلىپ، « ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ اتاعان. ول كۇنى كارى-جاس قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، ءبىر-بىرىنە اق نيەتپەن اق تىلەۋىن، ارمان-پەيىلىن ءبىلدىرىپ ناۋىرىز جىرىن، تاقپاعىن ايتاتىن بولعان. كەزدەسىپ قالعاندا ءبىر-بىرىنە «امانبىز، ارمىسىز، ۇلىس وڭ بولسىن، اق مول بولسىن، ۇلىس بەرەكە بەرسىن، بالە-جالا جەرگە ەنسىن!» دەيدى ەكەن.

ناۋىرىز ايىن بۇگىنگى قولدانىستاعى كالەندارداعى مارت ايىنىڭ بالاماسى رەتىندە پايدالانىپ ءجۇرمىز. ەجەلگى ريمشە مارت (مارتيس) جىل باسى بولىپ سانالاتىن. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 46 جىلى يۋلي تسەزار جىل باسىن يانۆارعا كوشىرۋىنە بايلانىستى، مارت رەتتىك سانى بويىنشا ءۇشىنشى ورىنعا اۋىستى.

قازاقستان اۋماعى بويىنشا ناۋرىز ايى كوكتەمنىڭ حابارشىسى. كۇن جىلىنا باستايدى. وڭتۇستىكتەن قاراتورعاي باستاپ، جىل قۇستارى كەلەدى. كوكتەمنىڭ قاربالاس شاعى تۋادى. كوڭىلدەردە ەرەكشە سەرپىلىس پايدا بولىپ، كوبەسى سوگىلگەن سەڭدەي ءومىردىڭ ۇلى زاڭدارى قوزعالىسقا تۇسەدى.

كوكەك

كوكەك – قازاقتىڭ بايىرعى كۇنتىزبەسىندە ازاماتتىق جىلدىڭ ەكىنشى ايى. وندا 30 كۇن بار، ەسكى ساناق بويىنشا 8 اپرەل مەن 7 ماي ارالىعى. بۇل ايدا قار كەتىپ، كۇن جىلىنىپ، كوكەك شاقىرا باستايدى. اي اتاۋى ءسىرا وسىدان تۋسا كەرەك.

ناۋرىزدا باستالعان كوكتەم تىنىسى كوكەك ايىندا ءوز كۇشىنە كىرە تۇسەدى. اعاشتار تولىق ءبۇر جارادى. العاشقى جاپىراقتار دا كورىنە باستايدى. تابيعاتقا جان كىرگەندەي بولادى.

ەجەلگى قازاق كالەندارى زودياكتىك ايلار، ياعني جۇلدىز ايلارى بويىنشا بۇل اي ءساۋىر ايى دەپ اتالادى. سلاۆيان حالىقتارىندا ول تۇرلىشە اتالادى. ماسەلەن، پولياكشا – كۆيتسين، ۋاكراينشا – كۆيتەن، بەلورۋسشا – كراساۆيك، ال ورىسشا – ەرتەدە بەرەزوزول نەمەسە «زايگراي-وۆراجكي» دەپ اتالعان. حريستان ءدىنىن 988 جىلى قابىلداعانىنا قاراماستان رۋس يۋليان كالەندارىن كەش قولدانا باستادى. ول تەك 1343 جىلدان باستاپ عانا پايدالانىلدى. سونىڭ وزىندە جىل باسى ءبىرىنشى سەنتيابردەن باستالاتىن. پەتر ءى ونى 1700 جىلى ءبىرىنشى يانۆارعا وزگەرتتى.

بوستون (اقش) ۋنيۆەرستيەتى عالىمدارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كوكتەم ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيىنە ۇلكەن اسەر ەتەدى ەكەن. ومىرگە ىلگەرلەۋشىلىك، قۇشتارلىق سەزىمدەرى ەرەكشە بوي كورسەتەدى. سوۆەت پسيحولوگتارى دا ادامداردىڭ كوكتەمدە ءبىر ءتۇرلى جەڭىلدىك سەزىنىپ، كوڭىلدەر سەرپىلىسكە تولى بولاتىنىن بايقاعان.

قازاقستان اۋماعىندا كوكەك ايىنىڭ بەلگىلەرى بارلىق جەردە بىردەي ەمەس. وڭتۇستىك وڭىرلەردە ول ءوز بوياۋىن بارىنشا قۇلپىرتسا، ال سولتۇستىك ايماقتاردا كەشەۋىلدەپ جاتادى. دەسە دە، ارا-تۇرا قىس مەزگىلىندىك بوران مەن سۋىق اعىستار بولىپ تۇرادى.

«زەردە» جۋرنالىنان

1989 جىلعى 1,3,4 ساندارى

جالعاسى بار