Qañtar

Qazaqstan klimatında qañtar eñ suıq ay bolıp sanaladı. Qañtardağı auanıñ ortaşa tempraturası -18 S˚. Bwl aydağı eñ tömen tempratura - 45S˚-qa jetedi. Respublikanıñ şöldi jäne şöleyt aymaqtarında bwl ay negizinen jeldi, ayazdı boladı. Taulı öñirdiñ klimatı oñtüstikke qaray jwmsara tüsedi. Aytalıq, qañtardıñ ortaşa tempraturası Altayda -13 S˚ bolsa, Alatau mañı -4 S˚ boladı.

Qañtar – qazaqtıñ bayırğı küntizbesinde azamattıq jıldıñ on birinşi ayı. Jeltoqsannan keyin, aqpannan bwrın keledi. Eski sanaq boyınşa birinşi aydıñ 3 küninen ekinşi aydıñ 1 künine deyingi aralıq (qazirgi 16 qañtardan 14 aqpan aralığı), wzaqtığı 30 kün. Bir qızığı, ol HİH ğasırda qañtarğa, odan bwrın (orta ğasırlarda) jeltoqsanğa tura kelgen. Jeltoqsanda kün qısqarıp, tün wzarıp bitedi. YAğni, kün toqıraydı. Qañtar atauı sodan şıqqan. Toqırauğa jetken kün basın kötere almaytın qañtarulı attay odan arı qısqara almaydı. Bwl aydıñ soñında kün wzaradı. «Qañtarda kün qarğa adım wzaradı» degen söz bar. Qañtar – qauısqa säykes. Qar tebe almaytın käri qwrtañ mal osı twsta soyılatın bolğan. «Qañtar men qauıs – käri-qwrtañdı tauıs» degen tämsil qalğan.

Bügingi tañda biz qañtardı elimizde qoldanılıp otırğan Grigorian kalendarındağı yanvar ayınıñ balaması retinde paydalanıp jürmiz. Jaña qañtarda bwrınğıday 30 emes, 31 kün bar. Ol resmi türde jıldıñ bası sanaladı. 1 yanvar –  jaña jıl merekesi. Ol jañalıqtıñ nışanı retinde atalıp ötiletin boldı.

Qañtar – şarua ayı. Qaqağan qıs qaharına qarsı qayrat pen küş-jiger qatar jwmsalar şaq. Psihologtardıñ pikirine qarağanda, bwl ayda adamdar bolaşaqqa neğwrlım ümitti, äreketti, sergek keledi.

Naurız

Naurız – oktyabr' revolyucyasınan bwrınğı qoldanılıp kelgen qazaq küntizbesindegi azamattıq jıldıñ birinşi ayı. Bwl atau bizge ejelgi parsı tilinen kelgen. Alayda, ol parsışa ay atı emes, aydıñ birinşi küni ğana. Bayağı qazaq kalendarı boyınşa naurız küni kün men tün teñeledi. Ol jazğıtwrğı teñelu. Osı kezde bastalatın ay Grigorian kalendarındağı 22 mart pen 20 aprel'ge tura keledi.

Bayağı qazaq kalendarı boyınşa nauırız 30 kün bolğan. Onıñ alğaşqı künin jaña jıldıñ bası dep bilip, « Wlıstıñ wlı küni» dep atağan. Ol küni käri-jas qwşaqtasıp körisip, bir-birine aq nietpen aq tileuin, arman-peyilin bildirip nauırız jırın, taqpağın aytatın bolğan. Kezdesip qalğanda bir-birine «amanbız, armısız, wlıs oñ bolsın, aq mol bolsın, wlıs bereke bersin, bale-jala jerge ensin!» deydi eken.

Nauırız ayın bügingi qoldanıstağı kalendardağı mart ayınıñ balaması retinde paydalanıp jürmiz. Ejelgi rimşe mart (martis) jıl bası bolıp sanalatın. Bizdiñ zamanımızdan bwrınğı 46 jılı YUliy Cezar' jıl basın yanvarğa köşiruine baylanıstı, mart rettik sanı boyınşa üşinşi orınğa auıstı.

Qazaqstan aumağı boyınşa naurız ayı köktemniñ habarşısı. Kün jılına bastaydı. Oñtüstikten qaratorğay bastap, jıl qwstarı keledi. Köktemniñ qarbalas şağı tuadı. Köñilderde erekşe serpilis payda bolıp, köbesi sögilgen señdey ömirdiñ wlı zañdarı qozğalısqa tüsedi.

Kökek

Kökek – qazaqtıñ bayırğı küntizbesinde azamattıq jıldıñ ekinşi ayı. Onda 30 kün bar, eski sanaq boyınşa 8 aprel' men 7 may aralığı. Bwl ayda qar ketip, kün jılınıp, kökek şaqıra bastaydı. Ay atauı sirä osıdan tusa kerek.

Naurızda bastalğan köktem tınısı kökek ayında öz küşine kire tüsedi. Ağaştar tolıq bür jaradı. Alğaşqı japıraqtar da körine bastaydı. Tabiğatqa jan kirgendey boladı.

Ejelgi qazaq kalendarı zodiyaktik aylar, yağni jwldız ayları boyınşa bwl ay säuir ayı dep ataladı. Slavyan halıqtarında ol türlişe ataladı. Mäselen, polyakşa – kvitsin, uakrainşa – kviten, belorusşa – krasavik, al orısşa – ertede berezozol nemese «zaygray-ovrajki» dep atalğan. Hristan dinin 988 jılı qabıldağanına qaramastan rus' yulian kalendarın keş qoldana bastadı. Ol tek 1343 jıldan bastap ğana paydalanıldı. Sonıñ özinde jıl bası birinşi sentyabr'den bastalatın. Petr İ onı 1700 jılı birinşi yanvarğa özgertti.

Boston (AQŞ) universtieti ğalımdarınıñ aytuına qarağanda, köktem adamdardıñ köñil-küyine ülken äser etedi eken. Ömirge ilgerleuşilik, qwştarlıq sezimderi erekşe boy körsetedi. Sovet psihologtarı da adamdardıñ köktemde bir türli jeñildik sezinip, köñilder serpiliske tolı bolatının bayqağan.

Qazaqstan aumağında kökek ayınıñ belgileri barlıq jerde birdey emes. Oñtüstik öñirlerde ol öz boyauın barınşa qwlpırtsa, al soltüstik aymaqtarda keşeuildep jatadı. Dese de, ara-twra qıs mezgilindik boran men suıq ağıstar bolıp twradı.

«Zerde» Jurnalınan

1989 jılğı 1,3,4 sandarı

Jalğası bar