قىتايدا XIX قۇرىلتايدان كەيىن ءبىرتۇتاس «قىتايلىق ۇلت» جاسالۋى مۇمكىن

قازاقستانعا كورشىلەس ەلدەردە اۋقىمدى ساياسي وزگەرىستەر رەت-رەتىمەن بولىپ جاتىر. جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن وزبەكستاندا جاڭا پرەزيدەنت بيلىككە كەلىپ، ەلدە بىرقاتار رەفورمالاردىڭ قادامدارىن جاسادى. كەشە عانا قىرعىز ەلىندە بەسىنشى پرەزيدەنتتەرىن سايلاۋ ناۋقانى بولىپ ءوتتى. كاسپيدىڭ وڭتۇستىگىندە جاتقان يران دا پرەزيدەنت سايلاۋى بولىپ ءوتتى. ءبىرشاما ديپلوماتيالىق كەلىسىمگە جاقىن سانالاتىن حاسان رۋحاني بيلىگىن ساقتاپ قالعانىمەن اقش-پەن بولعان قارىم-قاتىناسى قايتالاي شيەلەنىستەرگە ۇلاسىپ بارادى. سونىمەن بىرگە سولتۇستىك ىرگەمىزدەگى ورىستار دا اقش جانە ناتو ەلدەرىمەن ارازدىعى بارعان سايىن كۇشەيىپ كەلەدى.

مىنە، وسى وزگەرىستەرگە قوسىمشا رەتىندە، ەندى شىعىس كورشىمىز قىتايدا دا اۋقىمدى ساياسي وزگەرىس بولعالى وتىر. ەكى كۇننەن كەيىن قىتايدىڭ بيلىكتەگى پارتياسى قكپ-نىڭ (قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى) XIX كەزەكتى قۇرىلتايى وتەدى. بۇل قۇرىلتاي تۋرالى الەم اقپارات قۇرالدارىنان جەتكەن  حابارعا جانە ساراپشىلار بولجامىنا سۇيەنەر بولساق، قازىرگى قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ (سي تسزينپين/Xi Jinping) وسى جولى پارتيا جارعىسىنا وزگەرىستەر ەنگىزبەك. بۇل دەگەنىمىز شي جينپيڭ قكپ تاريحىنداعى ىقپالدى تۇلعا رەتىندە، تاريحي ورنى بەكەمدەلەدى دەگەندى بىلدىرەدى. ال، ول پارتيا جارعىسىنا وزگەرىس ەنگىزسە، وندا ول جەتەكشىلىك ەتكەن قكپ قىتايدىڭ الداعى ساياسي باعىتىندا از بولماعان وزگەرىستەرگە باستايتىنى داۋسىز.

اقش باسىلىمدارى جاريالاعان ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا, شي جينپيڭ الداعى قۇرىلتاي كەزىندە پارتيا جەتەكشىسىنىڭ وكىلەتتى مەرزىمىن 10 جىلدان دا كوبىرەك ەتىپ وزگەرتۋى مۇمكىن ەكەن. ياعني، 2022 جىلعا دەيىنگى وكىلەتتى مەرزىمىن تاعى بەس جىلعا ۇزارتۋى مۇمكىن. دەمەك، قىتايدىڭ قازىرگى باسشىسى تاعى ون جىل تاقتا وتىرۋعا كۇش سالادى.

وسىعان دەيىن ءشيدىڭ جاساعان قادامدارىن سارالاي قارايتىن بولساق، ول قىتاي بيلىگىنە ۇلكەن تازارتۋ جۇرگىزگەنى شىن. بىراق ول قىتايدىڭ ساياساتىن تۇبەگەيلى جاڭالاعان جوق. ول بيلىككە كەلۋدەن بۇرىن دا شەتەلدىك ساراپشىلار ونىڭ بيلىكتە ۇلكەن رەفورما جاسايتىنىن ايتقان ەدى. بىراق، قازىرگە دەيىن شي جينپيڭ پارتيا مەن ۇكىمەتتەگى جەمقورلىققا قارسى كۇرەسپەن عانا شەكتەلىپ كەلدى. سىرتقى ساياساتتا باتىل بىرنەشە قادامداردى جاسادى. ال، ونىڭ جاقىنداعى قادامدارىنا قارايتىن بولساق، تۇبەگەيلى ساياسي رەفورماعا ەندى عانا تولىقتاي دايىندالىپ بولعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ەل ءىشى-سىرتىنداعى بەدەلى قالىپتاسىپ بولعان شي ەندىگى جەردە ەل ىشىندەگى رەفورماعا باسىمدىق بەرۋگە تولىق قابىلەتتى. ولاي بولسا شي جينپيڭ قۇرىلتايدان كەيىن قانداي ساياسي وزگەرىستەر جاساۋى مۇمكىن؟

ەڭ الدىمەن قىتاي تەرريتوريالىق تۇتاستىق پەن بەكەمدىكتى نىعايتادى. بۇل جاعىندا الداعى ۋاقىتتا تايۋان (تايۆان), گونكونگ، تيبەت، شىنجاڭ سەكىلدى اۆتونوميالارعا قاراتقان ساياساتى ءبىرشاما قاتاڭداي ءتۇسۋى بەك مۇمكىن. سەبەبى، قىتاي قازىر اقش، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سىندى وداقتاستاردىڭ قىسىمىنا بەلگىلى دارەجەدە ۇشىراپ وتىر. سولتۇستىك كورەيا ماسەلەسىندە نەمەسە وڭتۇستىك تەڭىزدەگى يەلىك قۇقىق ماسەلەسىندە ، اقش-پەن وداقتاسقان جاپونيا جانە وڭتۇستىك كورەيا قاتارلى ەلدەر بۇل الاڭداردا قىتايعا وڭاي ءباس بەرمەي كەلەدى. وعان قوسا قىتاي مەن ءۇندىستان اراسىنداعى شەكارالىق داۋلار دا سوڭعى جىلدارى تىڭ دەڭگەيگە كوتەرىلدى. بۇل «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىن ورتاعا قويىپ الەمگە قانات قاققالى وتىرعان قىتاي ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ. ال، وسى قاۋىپتەردە ۇپايى تۇگەل بولۋ ءۇشىن ول ىشكى تۇتاستىقتى بارىنشا بەكەمدەي تۇسەدى.

بۇدان وزگە جەتەكشى پارتيا جارعىسىنىڭ وزگەرۋىنە ساي، پارتيا قۇرىلىمى دا جاڭارۋى مۇمكىن. شي جينپيڭ بىرىڭعاي سەنىمدى ءبىرشاما جاس بۋىندى بيلىككە تارتا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى رەفورماسىن ىشكى كلان ارالىق تارتىستان قورعاۋعا تىرىسادى. ىشكە قاتاڭ، سىرتقا سالقىن پوزيتسيا ۇستانۋى دا عاجاپ ەمەس. وسى ايتىلعانداردان تىس سىرتقى ساياساتتا دا قانداي دا بولماسىن جاڭالىقتار الىپ كەلەتىنى شىن. دەگەنمەن، ونى ناقتى بولجاپ ايتۋ قيىن. دەسە دە ءبىز ونىڭ ىشكى تۇتاستىقتى بەكەمدەۋ ءۇشىن جاسايتىن قادامدارىنىڭ ونداعى ۇلتتاردىڭ تەڭدىگىنە ۇلكەن قاتەر توندىرەتىنىن بايقاي الامىز. ىشكى تۇتاستىقتى جەلەۋ ەتە وتىرىپ، ەندىگى جەردە قىتاي بيلىگى «قىتايلىق ۇلت» جاساۋعا تابانداپ تۇرىپ كىرىسەدى. بۇنىسى كوپ جىلعى ستراتەگيالىق ساياساتىندا دا بەلگىلى بولىپ كەلە جاتقان ەدى.

بۇل «قىتايلىق ۇلت» نەمەسە «قىتايلاستىرۋ» ساياساتى ىشكى قىتايدا وڭاي جۇرگىزىلەدى. سەبەبى، وندا كوپ ساندى حان ۇلتىمەن ارالاسقان از ۇلتتار ونسىزدا بۇل پروتسەستىڭ جۇرۋىنە ءازىر تۇر دەۋگە بولادى. الايدا، تيبەت، موڭعول جانە شىنجاڭ سىندى اۆتونوميالى ۇلتتىق ايماقتاردا بۇل قايشىلىقتارعا ۇلاسادى. ونسىزدا قازىر قىتاي ۇكىمەتىنىڭ شىنجاڭ جەرىندە جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى دەموكراتيا مەن حالىق تەڭدىگىن جاقتاۋشى ەلدەردى قاتتى الاڭداتۋدا. ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس جەلەۋىمەن اسىرا جۇرگىزىلگەن جانىشتاۋ ساياساتى، الداعى قۇرىلتايدان كەيىن جالپى سيپات الىپ، بارلىق ۇلتتارعا باعىتتالۋى دا ابدەن مۇمكىن.

بەيرەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا قازىر قىتايدا از ساندى ۇلتتاردىڭ تىلىندەگى مەكتەپ وقۋلىقتارىن باسىپ شىعارۋ ءبىرتۇتاس توقتاتىلعان. بارىنە ءبىرتۇتاس ءبىر تىلدە ءبىلىم بەرۋ ءىسى قولعا الىنعالى وتىر.  بۇل اسىرەسە شىنجاڭعا باعىتتالعان ساياساتتىڭ سالقىن رايى. «قىتايلىق ۇلت» جاساۋدىڭ باستى قادامى. ەندىگى جەردە ازاماتتىق جەكە كۋالىكتەر دە «قىتاي ازاماتى» دەپ تىركەلىپ، ۇلتتارعا ءبولىپ قاراۋ دا تولىعىمەن جويىلۋى كۇتىپ تۇر.

باعامداي قاراساق، بۇل قادامعا بارۋ قىتاي ءۇشىن ءالى دە ەرتە. دەگەنمەن، قىتاي بيلىگى كۇن سايىن كۇشەيىپ كەلە جاتقان ىشكى-سىرتقى قايشىلىقتار مەن شيەلەنىستەردەن الاڭداپ وتىر. سوندىقتان، «قاۋىپتى»، «كۇماندى» تيبەت، ۇيعىر اۆتونوميالارىنا بارىنشا جەدەلدەتىلگەن جانىشتاۋ قادامىن جاساۋعا نيەتتى.

XIX قۇرىلتايدان كەيىن بيلىكتى تولىقتاي وزىنە شوعىرلاندىرعان شي ىشكى-سىرتقى ساياساتتىڭ بارلىق باعىتتارىندا ورتالىق ۇكىمەتتىڭ پارمەنىمەن رەفورما جاسايتىن بولسا، قىتاي توپىراعىندا «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» بولارىندا داۋ جوق. اسكەري، اكىمشىلىك، ساياسي بيلىكتەرى نىعايعان ءشيدىڭ قاھارى ونداعى ۇلتتارعا ءتۇسىپ جاتسا، الەمدەگى از قازاقتىڭ 2 ميلليونعا جۋىعى كوز الدىمىزدا قۇردىمعا كەتپەك. قازىردە نانىم-سەنىم بوستاندىعى مەن كىسى قۇقىقتارى تاپتالىپ وتىرعان ولار، الداعى قۇرىلتايدان كەيىن رەسمي بەيجىڭنىڭ تۇبەگەيلى رەفورمالاۋىنا ۇشىرايتىنى انىق.

ال سىرتقى ساياساتتا ناقتى قانداي جاڭالىقتار بولاتىنى تۋرالى انىق بولجام ايتۋ قيىن. قىتاي ديپلوماتيالىق قاتىناستارىنىڭ ءتۇرى كوپ بولعاندىقتان دا، ونىڭ ورتالىق ازياعا قاراتقان سىرتقى ساياساتىن ءبولىپ تالداۋعا تۋرا كەلەدى. مەيلى قالاي بولسا دا قازىرگى جاعدايدان الىپ قاراعاندا قىتاي ءۇشىن ورتالىق ازيا ەلدەرى ماڭىزدى ستراتەگيالىق ايماق رەتىندە قاراستىرىلادى. بىراق، مۇددەلىگى ارتقان سايىن قۋاتتى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ايبارىمەن، ەكونوميكاسىنىڭ سالماعىمەن قورقىتىپ، تىرناعىن باتىرماسىنا دا كىم كەپىل؟! ۇلت پەن ەل تۇرعىسىنان شىعىس ىرگەدەگى بۇل وزگەرىستەردىڭ لەبىنە دە ءسال قاراماي، ساق قۇلاقتى تىگە جۇرگەنىمىز وڭ بولماق.

“The Qazaq Times”