پەكيندەگى كەزدەسۋ. فوتو: گازەتا.

شىعىس ەۋروپادا گەوساياسي شيەلەنىس كۇشەيىپ تۇرعان كەزدە، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين اقپان ايىنىڭ باس شەنىندە قىتايعا ساپارلاي بارعانى بەلگىلى. بۇل ساپارىندا ول قىتاي باسشىسى شي جىنپىڭمەن (سي تسزينپين) كەلىسسوز وتكىزدى. پۋتين مەن سي اراسىنداعى كەزدەسۋدى جانە ونداعى كەلىسسوز كەلىسىمدەرىنە وتاندىق باق جەتەرلىك دەڭگەيدە نازار اۋدارمادى. ماسكەۋ مەن بەيجىڭنىڭ باتىسپەن قارسىلاسۋى كەزىندەگى بۇل كەزدەسۋدىڭ ماڭىزى ايرىقشا بولدى دەسەك ارتىق ەمەس. كەي ساراپشىلار بۇل كەلىسىمدەر ەكى ەل قاتىناسىن جاڭا كەزەڭگەي اياق باستىردى دەپ باعالاندى.

باسىم كوپ ساراپشىلار ايتقانداي، رەسەي  مەن قىتاي ليدەرلەرى ورتاسىنداعى كەلىسىم تاراپتاردىڭ اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن جاڭا شەپ قۇرىپ، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا ءتۇرىن بىرلەسىپ قۇرۋعا بەت العانىن كورسەتكەندەي بولدى. دەگەنمەن، بۇعان دەيىن دە ايتىلىپ كەلگەندەي، كورشىلەس وسى ەكى دەرجاۆا ورتاسىندا ورتاقتاسا المايتىن مۇدەللىك قايشىلىقتار دا كوپ. سوندىقتان دا ءبىز تومەندە وسى «جاڭا كەزەڭ» جانە ونىڭ كەدەرگىلەرى جايىندا وي قاۋزاپ كورەلىك.

پۋتين مەن سي كەلىسسوزىنەن كەيىن تاراپتار «جاڭا داۋىردەگى حالىقارالىق قاتىناستار جانە تۇراقتى دامۋ تۋرالى» بىرلەسكەن مالىمدەمەنى جاريالادى. رەسەي مەن قىتاي ورتاسىنداعى بۇل بىرلەسكەن كەلىسىمنىڭ ءماتىنى تىم ۇزاق، ۇلكەن جاعىنان كەلىسىمدە قوس تاراپ «دەموكراتيا»، «دامۋ»، «قاۋىپسىزدىك» جانە «تۇراقتىلىق» دەگەن ءتورت نەگىزگى مازمۇنعا قۇرىلعان. بۇل بىرلەسكەن مالىمدەمەدە تاراپتاردىڭ كەيبىر ماڭىزدى ۇستانىمدارى ۇيلەستىرىلگەن. ايتالىق، پەكين مەن ماسكەۋ ناتو-نىڭ شىعىسقا كەڭەيۋىنە جانە اقش-تىڭ «ءۇندى-تىنىق مۇحيت ستراتەگياسىن» جۇزەگە اسىرۋىنا ورتاق قارسىمىز دەپ كورسەتتى. بۇعان قوسا اقش، بريتانيا جانە اۋستراليا ورتاسىنداعى «ءۇش جاقتى قاۋىپسىزدىك سەرىكتەستىگىن (AUKUS)» قۇرۋداعى قادامدارىنا ورتاق الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.

كەزدەسۋدەن كەيىن كرەمل تارابى ەكى ەل باسشىسى «ەكى جاقتى اسكەري-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق» ماسەلەسىن ارنايى تالقىلاعانىن حابارلاعان. سوعان قاراماستان بىرلەسكەن مالىمدەمەدە رەسەي مەن قىتاي ورتاسىندا اسكەري ىنتىماقتاستىق ورناتقانى تۋرالى شەشىم جوق. الايدا، تاراپتاردىڭ اسكەري-تەنحنيكالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى ارنايى تالقىلاعانىنىڭ ءوزى بولاشاقتا ەكى ەلدىڭ ستراتەگيالىق وداقتاستىق قادامىنا قاراي جاقىنداي تۇسكەنىن كورسەتكەندەي بولدى. وسى ەكى ەلمەن دە كورشىلەس وتىرعان ءبىز ءۇشىن بۇل باسا نازار اۋداراتىن تۇستارى. ۇيتكەنى، «اسكەري-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق» دەپ وتىرعانى كادىمگى قارۋ-جاراق ساتۋ مەن ساتىپ الۋدان مۇلدە بولەك اڭگىمە. بۇل اسكەري تەحنيكالاردىڭ ءبىر رەتكى ساۋدا كەلىسىمى ەمەس، تاراپتاردىڭ اسكەري وندىرىستىك جەلىلەرىنىڭ ۇزاق مەرزىمدىك ۇشتاستىرۋىنا باعىتتالعان قادام.

بۇل ارادا رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى قارۋ-جاراق ساۋداسىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا دا نازاراۋ اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى كەزەڭدەردە رەسەي قىتايعا جىلىنا 2,5 ملرد اقش دوللارىنا دەيىن قارۋ-جاراق ساتقان. بىراق، 2006 جىلداردان باستاپ ەكى ەل ورتاسىنداعى قارۋ-جاراق ساۋداسىنىڭ كولەمى جىل سايىن قىسقاردى. بۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار، ەڭ اۋەلى قىتايدىڭ ءوزىنىڭ دە قارۋ-جاراق ءوندىرىسى دامىپ ەداۋىر جەرگە جەتتى، ەكىنشىدەن رەسەي قىتايدىڭ قارۋ-جاراق وندىرىسىندەگى زاڭ بۇزۋشىلىق پەن پلاگياتىنان الاڭدايدى. وعان قوسا، رەسەيدە قازىر ىشكى نارىقتاعى سۇرانىس تا جوعارى دەڭگەيدە تۇر. سوعان قاراماستان بەيجىڭ مەن ماسكەۋ ورتاسىندا اسكەري تەحنيكالاردى الماسۋدى ساياسي جۇرىستەردىڭ ءبىرى رەتىندە قولدانۋعا بولاتىنىن ابدەن بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە 2014 جىلدان بەرگى باتىستىڭ سانكتسيا سوققىلارى رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى قارۋ-جاراق ساۋداسىنا قايتا سەرپىن بەرىپ كەلەدى.

رەسەيدىڭ قىتايعا ساتىپ بەرگەن اسكەري تەحنيكالارى اراسىندا S-400 زىمىران قورعانىس جۇيەسى جانە سۋ-35 جويعىش ۇشاقتارى دا بار. بۇل اسكەري تەحنيكالار تاراپتار ورتاسىندا اسا ماڭىزدى تەحنيكالىق الماسۋعا جاتادى. بىراق، قىتايدىڭ اسكەري ونەركاسىبى قارقىندى دامىعان سايىن رەسەيدىڭ اسكەري تەحنيكالارىنا دەگەن سۇرانىستىڭ تالعامى جوعارلاي ءتۇستى. قازىر قىتاي تەك ەڭ وزىق دەگەن ساناۋلى تەحنيكالارعا عانا تاپسىرىس بەرەدى. قىتايدىڭ اسكەري ونەكاسىبى مەن عىلىم-تەحنولوگيالاردى دامىتۋى قارقىندى بولعانىمەن، زىمىران قوزعالتقىشى، سۋاستى كەمەسىننە قاتىستى كەيبىر ماڭىزدى اسكەري تەحنولوگيالاردا رەسەي كوش ىلگەرى تۇرادى. ال ەكى ەل ورتاسىنداعى «اسكەري-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق» ماسەلەسىنىڭ ءوزى تۇپتەپ كەلگەندە رەسەيدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ءۇشىن ۇلكەن قىسىمدار تۇسىرەدى. ايتالىق، تەحنولوگيا ترانسفەرتى قىتايعا شىنايى كوشىرمە نەمەسە سىزبا الۋعا مۇمكىندىك بەرسە، رەسەيدىڭ قىتاي ءۇشىن اسكەري تەحنولوگيا سالاسىنداعى كوشباسشىلىق ورىنى ءتىپتى دە السىرەۋى مۇمكىن.

قالاي بولماسىن، تاراپتاردىڭ اسكەري تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىعى نەگىزىنەن  جوعارى دەڭگەيلى وزىق جوبالاردى قامتي وتىرىپ، گيپەر دىبىستىق قارۋلار، عارىشتىق جۇيەلەر جانە جاساندى ينتەللەكت سياقتى تەرەڭ اسكەري ىنتىماقتاستىق كەزەڭىنە كىرگەنى بايقالادى. رەسەي مەن قىتاي بىرلەسكەن اسكەري ءوندىرىستى كەڭەيتەتىن بولسا، بۇل ناتو نەمەسە اقش ءۇشىن ۇلكەن قيىندىقتار الىپ كەلۋى دە بەك مۇمكىن.

ايتسە دە، رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى بۇل ىنتىماقتاستىقتىڭ بولاشاعى تۋرالى ناقتى بولجام ايتۋ قيىن. ءبىر كەزدەگى كسرو مەن قحر سەكىلدى كۇتپەگەن جەردەن ورتاسىنا ىرىتكى ءتۇسۋى دە عاجاپ ەمەس. «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى» دەگەندەي، ەكى دەرجاۆا ورتاسىندا بىرقاتار سەزىمتال ماسەلەلەر بار. ونىڭ قاتارىندا قىتايدىڭ وزىق شابۋىل قۇرالدارىنا يە بولۋى رەسەيدىڭ ءوزى ءۇشىن دە قاۋىپ تۋدىراتىنى دا بار. سوعان قوسا جىل سايىن يەن قالىپ بارا جاتقان قيىر-شىعىس ايماقتارى مەن ورتالىق ازياداعى تاراپتاردىڭ مۇددەسى دە ورتاقتىققا كەلۋى قيىنعا سوعادى.

The Qazaq Times