اقوردا قىتايداعى قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا نەگە قۇلىقسىز؟!

تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى – جاڭا عاسىرعا تاۋەلسىز مەملەكەتى بار ۇلت رەتىندە قادام قويعان قازاقتىڭ ەڭ بيىك ابرويى. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءار رەتكى قۇرىلتايىندا، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى قازاقتىڭ ءبىر عانا تاريحي وتانى قازاق ەلى ەكەنىن سان رەت ايتتىق. الەمنىڭ ءار قايسى ەلىندە دە قازاق ۇلتى ءوزىنىڭ ۇلت رەتىندەگى بيىك ساپاسىن تانىتىپ كەلەدى. ەلباسىنىڭ ءوزى ايتقانداي «قاي ەلگە بارساق تا، قازاقتار تىنىشتىقتى ءبۇلدىرىپ جاتىر دەگەن ءسوز ەستىمەدىك». تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ ءار بالاسى قايسى ءبىر جات توپىراقتا جۇرسە دە، قازاقستانعا دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ بار ەكەنىنە كوز جۇمبايمىز. ونىڭ استارىندا «مەنىڭ قازاقستان دەپ اتالاتىن تاۋەلسىز ەلىم، تاريحي ءتۇپ قازىعىم بار» دەگەن ۇلى ماقتانىش جاتسا كەرەك. الەمدىگى قازاقتىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى وسى ءبىر ماقتانىشقا قازاق بيلىگى قانشالىقتى لايىق؟ تاۋەلسىز قازاق ەلى رەتىندە بيلىك شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنا قانشالىقتى سۇراۋشى، سۇيەۋشى بولدى؟

بۇگىندە قىتايدىڭ شىنجاڭىندا جاسايتىن ەكى ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ مۇددەسى مەن كىسىلىك قۇقىعى جەرگىلىكتى بيلىك جاعىنان تاپتاۋعا ۇشىراپ وتىر. اتالعان جايتتىڭ بىر ۇشى تەك قىتاي قازاقتارى عانا ەمەس، قازاقستان ازاماتتارىنا دا ءتيىپ جاتىر. بۇل تۋرالى سوڭعى كەزدە الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن قازاق ءتىلدى باق-تا ايتىلىپ كەلەدى. اڭگىمەنىڭ باسى شۇار-دا كوتەرىلىپ وتىرعان "شىنجاڭ ورنىقتىلىعى" جەلەۋىنەن باستالادى.

2009 تۋىلعان 5 شىلدە وقيعاسىنان كەيىن، شىنجاڭداعى قوعامدىق-ساياسي جاعداي مۇلدە وزگەردى. ال، وتكەن جىلى شىنجاڭ ولكەسىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ تاعايىندالعان چىن چۋانگو، شىنجاڭداعى ۇلتتىق ماسەلەنى ءتىپتى دە شيەلەنىستىرىپ جىبەردى. وسىعان دەيىن ۇيعىر ۇلتى شوعىرلى قونىستانعان وڭتۇستىك شىنجاڭداعى ساياساتتى ەندى تۇتاس شىنجاڭدى، سونىڭ ىشىندە قازاقتار قونىستانعان اۆتونوميالى وبلىس، اۋداندارعا دەيىن كەڭەيتتى. تۇرعىنداردىڭ ءدىني نەمەسە ءداستۇرلى سالت رامىزدەردى وتكىزۋىنەن تارتىپ، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا شەكتەۋگە ۇشىراپ، ءتىپتى الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە كۇشتى تسەنزۋرا قويىلىپ وتىر. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى قازاقستان، ءدىن، ۇلت تۋرالى ايتىلعان بىرەر اۋىز ءسوزدى دە «بولشەكتەۋشى»، «ءدىني ەكسترەميستىك» دەگەن جەلەۋمەن قاماۋعا الۋدا.

«ازيا ازاتتىق راديوسىنىڭ» (http://www.rfa.org) حابارلاۋىنا قاراعاندا، 1 ماۋسىم كۇنى قحر شىنجاڭدا «شىنجاڭداعى كىسىلىك قۇقىقتىڭ دامۋى» اتتى جيناق باسپادان شىققان. بۇل كىتاپتا 1949 جىلدان بەرى قحر ۇكىمەتىنىڭ شىنجاڭداعى كىسىلىك قۇقىقتى جوعارى دارەجەدە دامىتقانى تۋرالى ايتىلعان. اتالعان كىتاپتىڭ العى سوزىندە: «1955 جىلى قىتاي ۇكىمەتى شىنجاڭدا ۇلتتىق تەرريتورياداعى اۆتونوميالى ولكە قۇرىپ، مۇنداعى ءار ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتتى»، – دەلىنگەن. وعان قوسا «شىنجاڭداعى كىسىلىك قۇقىقتىڭ دامۋى» اتتى كىتاپتا ساياسي قۇقىق، ءدىني سەنىم قۇقىعى، بۇقارالىق، مادەني ءومىر، ايەلدەر مەن بالالار قۇقىعى جانە تاعى باسقا سەگىز ۇلكەن مازمۇنعا ءبولىنىپ، وسى اتالعان كىسىلىك قۇقىق تالاپتارىنىڭ اسا جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن ءسوز ەتكەن.

الايدا، ءبىز شىنجاڭداعى از ۇلت حالىقتارىنىڭ الەۋمەتتىك، نانىم-سەنىم، ءتىپتى ساياسي قۇقىقتارىنىڭ دا اۋىر دارەجەدە تاپتالىپ وتىرعانىن انىق بايقاي الامىز. كىسىلىك قۇقىق پەن ازاماتتاردىڭ تەڭ قۇقىقتىلىعى ماسەلەسىندە ءبىر قحر ىشىندە ىشكى قىتاي مەن شىنجاڭنىڭ جاعدايى جەر مەن كوكتەي پارىق تۋدىرادى. بۇل ءۇشىن جالپى قىتاي بيلىگىن ايىپقا تارتۋدىڭ ءجونى جوقتاي كورىنەدى. سەبەبى، قىتايدىڭ وزگە پروۆينتسيالارىندا دەموكراتيالى، ازاماتتارىڭ تەڭ قۇقىقتى قوعامىنىڭ بەينەسى ءبىرشاما انىق بايقالادى. ال، شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى بيلىگى تۇرعىندارى كوپتەگەن شەكتەۋلەرگە ۇشىراپ وتىر. ايتالىق، نانىم-سەنىم قۇقىعىنا، ەركىن-ءجۇرىپ تۇرۋ سەكىلدى ازاماتتىق قۇقىقتارىنا قول سۇعۋدا.

كىسىلىك قۇقىقتى قورعاۋ ۇيىمىنىڭ قىتاي ىسىنە جاۋاپتى ديرەكتورى «ازيا ازاتتىق راديوسىنا» بەرەگەن سۇحباتىندا، جوعارى دا اتالعان كىتاپ تۋرالى ءوز پىكىرىن بىلدىرەدى: «بۇل كىتاپتى كورگەننەن كەيىن مەنىڭ ويىما قىتايدا ءبىز بىلمەيتىن باسقا ءبىر «شىنجاڭ» بار ما؟!» دەگەن سۇراق بولدى»، – دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا بۇل كىتاپ اقيقاتتان مۇلدە الشاقتاپ كەتكەن. دۇنيەجۇزىلىك كىسىلىك قۇقىقتى قورعاۋ ۇيىمى شىنجاڭداعى ءدىني سەنىم قۇقىعى جانە باسقا دا كىسىلىك قۇقىقتاردىڭ اۋىر دارەجەدە تاپتالىپ وتىرعانىن ايتادى.

1 ماۋسىم كۇنى وتكەن ەۋروپالىق پارلامەنت وتىرىسىندا، سوتسيال-دەموكراتتار پارتياسى، جاسىلدار پارتياسى جانە ەۋروپا حالىق پارتياسى قاتارلىلاردىڭ پارلامەنتتەگى مۇشەلەرىنەن 14 ادام اشىق حات جولداپ، قىتايدىڭ كىسىلىك قۇقىق ماسەلەسىندەگى مامىلەسى جاقسى بولعانىمەن، ولار كۇتكەن وڭ ناتيجەنى بەرمەي وتىرعانىن العا تارتتى. سونىمەن بىرگە ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ قحر-عا كىسىلىك قۇقىعى ماسەلەسى جونىندە ديالوگتار وتكىزۋىن تالاپ ەتكەن.

سوڭعى ۋاقىتتارى قىتاي مەن قازاقستان قارىم-قاتىناسى ارىپتەستىكتىڭ جاڭا ءبىر دەڭگەيىنە كوتەرىلدى دەپ جوعارى لاۋازىمدى اتقامىنەرلەردەن باستاپ، مەملەكەتتىك باق وكىلدەرىنە دەيىن جارىسا ايتىپ جاتىر. بىراق بۇل شىن مانىندە وسىلاي ما؟ قازاقستان وسى ۋاقىتقا دەيىن قىتايمەن تەڭ دارەجەدەگى ەكونوميكالىق ارىپتەستىك ورناتا الدى ما؟ قازاقستان تەڭ تۇرعىداعى ارىپتەس رەتىندە قىتايداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ مۇددەسىن قورعاي الا ما؟

كەڭەستەر وداعى قۇلاعالى بەرى قىتاي ورتالىق ازياعا، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ءتۇرلى قادامدار جاساپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. سوڭعى ءۇش، ءتورت جىلدى الىپ قارايتىن بولساق رەسمي بەيجىڭ قازاقستانعا ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا اسا بەلسەندى جۇمىس ىستەۋدە. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز 2013 جىلمەن سالىستىرعاندا قازاقستانداعى قىتاي كومپانيالارىنىڭ سانى 35 پايىزعا ارتقان. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا قىتاي قارجىسى سالىنعان 2783 كاسىپ ورىن مەن 600 استام كومپانيا جۇمىس جاساۋدا.

وسىنشاما قىتاي كومپانيالارىنا ەسىگىمىزدى اشىپ بەرۋ ەلىمىزگە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى شىعار. بىراق ساياسي تۇرعىدان ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى ەسكەردىك پە؟ ەگەردە ەل بيلىگى ايتىپ جۇرگەندەي تەڭ دارەجەدەگى ارىپتەس بولساق، وندا نەگە رەسمي بەيجىڭ بيلىگى قىتايداعى قازاق مەكتەپتەرىن جاۋىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ جاتىر؟ ەگەر ءبىز شىن مانىندە ارىپتەس بولساق، قىتاي بيلىگىنە ءسوزىمىز جۇرەتىن بولسا، وندا نەگە قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا توسقاۋىل قويىپ جاتقان قىتاي بيلىگىنە رەسمي حات، ءتىپتى كەرەك بولسا نوتا جولدامايمىز؟

بىراق ءبىزدىڭ قىتايعا 13 ملرد دوللاردان استام (2015 جىلى) قارىز ەكەنىمىزدى ەسكەرسەك، بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى ءوز-وزىنەن كوز الدىمىزعا كەلەرى حاق. ويتكەنى قارىز الۋشى، قارىز بەرۋشىدەن قاشاندا ءبىر باس تومەن تۇرادى. قورىتا كەلگەندە بۇنىڭ بارلىعىن ايتۋ وڭاي ارينە. بىراق، ءوز ۇلتىڭنىڭ مۇددەسىن قورعاي الماساڭ ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلدىك دەپ كەۋدە قاعۋدىڭ ءوزى ارتىق شىعار.

باق-تا كوپتەن بەرى ءسوز بولىپ كەلە جاتقان – شىنجاڭىنداعى قازاقتاردىڭ پاسپورتتارىن جيناپ الۋ; شەكارادان شىعارماۋ; قحر-دان كوشىپ كەلگەن قر ازاماتتارىن قايتا شاقىرتىپ الىپ، شىنجاڭداعى تىركەۋىنەن شىعۋىن تالاپ ەتۋ; قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان العان ىقتيار حاتتى تارتىپ الۋ; قازاقستاندا ىقتيار حاتپەن تۇرىپ جاتقان قحر زەينەتكەرلەرىن زەينەتاقىسىن توقتاتۋ قاتارلى قحر-نىڭ ءوز زاڭىنا سايكەس كەلمەيتىن ارەكەتتەردىڭ كوبى دەرلىك شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى بيلىگىنىڭ «شىنجاڭ ورنىقتىلىعى» جەلەۋىمەن جاساپ وتىرعان قادامدارى.  اسىرەسە، بەيبىت تۇرعىنداردىڭ ءدىني، عۇرىپ ادەتتەرىنە قاتىستى كەيبىر جورالعىلاردان شەكتەۋ شارالارى شەكتەن شىعۋدا. قازاقتار اراسىندا ەكى ەلدە تۇراتىن تۋىس-تۋعانداردىڭ ءبىر-بىرىمەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە حابار-بايلانىس ورناتۋىنا دەيىن سالىنعان تىيىم، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇلتتارعا قاراتقان، ءتىپتى تاتۋ ىنتىماقتاعى كورشىلەس قازاقستانعا قاراتقان كوزقاراسىن ايقىن اڭعارتسا كەرەك. بۇل جونگە سيمايتىن جەرگىلىكتى ەرەجەلەر، سوڭعى كەزدەرى، شىنجاڭ كولەمىنەن القىپ شىعىپ ەلارالىق قارىم-قاتىناسقا، ەكى ەل اراسىنداعى قالىپتى بايلانىسقا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن دەڭگەيگە دەيىن جەتتى.

قىتايدا ءبىر ءومىر ءتۇرلى سالادا قىزمەت اتقارىپ، زەينەتكە شىققاننان كەيىن قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ زەينەتاقىسىن توقتاتۋ نەمەسە قىتايدا عانا تۇرۋىن تالاپ ەتۋ، سول ەلدىڭ زاڭدارىنا دا قايشى كەلىپ وتىر. بۇل ماسەلەنى ەلىمىزدە بولسا «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ 54-بابىندا كورسەتىلگەندەي، شەتەلدەگى قازاقستان ازاماتى ساناتىنا جاتاتىن تۇلعالارعا، "قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ"  تۋرالى زاڭنىڭ 31 جانە 32-ءشى باپتارىنا سايكەس تولەنەدى. ايتالىق، 32-ءشى باپتىڭ 4-ءشى تارماعىندا بىلاي دەپ كورسەتكەن:

"قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىنەن تىس جەرلەرگە تۇراقتى تۇرۋعا كەتكەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا ايقىندالعان، كەتۋ فاكتiسiن راستايتىن قۇجاتتاردى ۇسىنعان شەتەلدiكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ مiندەتتi زەينەتاقى جارنالارى ەسەبiنەن زەينەتاقى تولەمدەرiن الۋعا قۇقىعى بار", – دەپ بەلگىلەنگەن. سونداي-اق، بجزق-نىڭ رەسمي سايتىندا جاريالانعان اقپارات بويىنشا دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىنەن تىسقارى جەرلەرگە تۇراقتى تۇرۋعا كەتۋگە بايلانىستى بجزق-دان زەينەتاقى تولەمدەرىنە  قۇقىق  جوعارىدا اتالعان باپتار بويىنشا بەرىلەدى.

ال، رەسەيدىڭ زەينەتاقى قورىنىڭ سايتىندا جازىلعان اقپاراتقا سۇيەنسەك، تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا تىركەلگەن نەمەسە رەسەي اۋماعىندا كەلىپ جۇرگەن شەتەلدە تۇراتىن رەسەيلىك ازاماتتار، زەينەتاقىنى تاعايىنداۋ نەمەسە ونى جەتكىزۋ تۋرالى قۇجاتتاردى بۇرىنعى تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا رەسەيدىڭ زەينەتاقى قورىنىڭ (رزق) ايماقتىق ورگاندارىنا وتكىزەدى. ەگەر، رەسەي اۋماعىندا تىركەلمەگەن شەتەلدە تۇراتىن ازاماتتار زەينەتاقىنى تاعايىنداۋ بويىنشا رزق-عا ءوتىنىش جىبەرەدى. ال رەسەيدەن تىس تۇراتىن ازاماتتارعا زەينەتاقى زەينەتكەر تىرى بولعان جاعدايدا نەمەسە زەينەتكەردىڭ جىلدىق جەكە پايداسى بار ەكەنىن راستايتىن قۇجات بولعان كەزدە تولەنەدى.

قحر زاڭىندا دا شەتەلدەگى زەينەتكەرلەرگە زەينەتاقى تولىقتاي تولەنەتىندىگى تۋرالى انىق كورسەتىلگەن. زەينەتكەرلەردىڭ زەينەتاقى الا الماي  وتىرۋى وسى اتالعان ماسەلە اراسىنداعى ءبىر تارماعى عانا. مامىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى، الماتىداعى قىتايدىڭ باس كونسۋلدىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر توڭەرەگىندە قىتايدان ارناۋلى دەلەگاتسيا كەلدى. قىتايعا بارىپ، پاسپورتتارى جيناپ الىنعان، قازاقستانداعى وتباسىنان اجىراپ قالعان ادامداردىڭ تۋىستارى جانە «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ وكىلدەرى قىتايدان كەلگەن جۇمىس توبىنا كەزدەستى. كەزدەسۋدە بولعان «جەبەۋ» رقب-نىڭ تورالقا مۇشەسىنىڭ ءبىرى راحىم ايىپ بىلاي دەدى:

–       كەزدەسۋ بارىسىندا قىتايدان كەلگەن ارنايى كوميسسيا وكىلدەرى بارلىق قاتىسۋشىلاردى مۇقيات تىڭداپ، جازباشا شاعىمداردى تاپسىرىپ الدى. ءبىز ولاردان بۇل ماسەلەگە جاۋاپ سۇرادىق. الايدا ولار، ءىستىڭ شەشىمى قحر زاڭى بويىنشا وڭ شەشىم تابۋى مۇمكىن ەكەندىكتەرىن، تاپسىرىپ الىنعان ارىزدار مەن اۋىزشا وتىنىشتەردىڭ تولىقتاي مۇقيات تەكسەرىلىپ، انىقتالاتىندىعىن عانا جەتكىزدى.

قازاقستان بيلىگى تولىقتاي بولماسا دا بۇل ىستەن حاباردار. بىزدەگى مۇددەلى ازاماتتار پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە جانە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە حات جازعانىنان حاباردارمىز. الايدا، بيلىك تاراپىنان بەل شەشىپ ارالاسىپ كەتتى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى، كەيبىر ماسەلە قىتايدىڭ ىشكى ماسەلەسىنە سايادى. ءسىم ءوز نارازىلىعىن ايتۋ نەمەسە نوتا جاريالاۋ ءۇشىن ماسەلە شىنىندا ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى قىتايدىڭ رەسمي بيلىگى جاعىنان تاپتالعانى دالەلدەنگەن جاعدايدا عانا ورىندالادى.

ال، بۇل ارناۋلى جۇمىس توبىنىڭ كەلۋى قحر-نىڭ قر-داعى باس ەلشىسى جان حانحۋي مەن الماتىداعى باس كونسۋل جان ۋەي مىرزالاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بولىپ وتىر. ارينە، ودان بۇرىن «جەبەۋ» بىرلەستىگى باسشىلىق قۇرامى ورىن العان ماسەلە تۋرالى ەكى ەلشىمەن بىرنەشە رەت كەزدەسكەن بولاتىن. ماسەلەنىڭ شەشىمىنە كەلەتىن بولساق، «جەبەۋ»-ءدىڭ ارالاسۋىندا جانە جان ۋەي مىرزا ءوزى قابىلاپ، تىكەلەي ءوزى كىرىسۋىمەن توقتاتىلعان زەينەتاقىنى قامتىعان جانە بۇدان كەيىن ول جاقتان الاتىن زەينەتاقى تولىق بەرىلەتىن بولىپ شەشىلدى. شىنجاڭنان كەلگەن جۇمىس توبىمەن كەزدەسۋدەن سوڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى قر ازاماتتىعىن الۋىنا بايلانىستى زەينەتاقىسى توقتاعان بارلىق جەكە تۇلعالاردىڭ زەينەتاقىسى تولىق جانە جالعاستى تولەيتىندىگىن جاريالادى. ال، ەندى ءبىز ىقتيار حات العان زەينەتكەرلەردىڭ ماسەلەسىنىڭ شەشىم تابۋىن كۇتىپ وتىرمىز.

جۇمىس توبىنىڭ كەلۋىمەن جانە مۇددەلى ازاماتتار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ ارالاسۋىمەن زەينەتاقى ماسەلەسى جارتىلاي شەشىم تاپقانى بەلگىلى بولدى. الايدا، ۇلكەن ماسەلە ونداعى قازاق باۋىرلاردىڭ تاپتالىپ جاتقان كىسىلىك قۇقىعى. شىنجاڭدا تۋىلىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەر تۋرالى جەكەلەگەن ادامداردان پىكىر العان ەدىك، كەيبىرەۋى ول جاقتاعى تۋىستارىنا سالقىنى تيمەس ءۇشىن اتى-ءجونىن بىلدىرگىسى كەلمەيتىنىن ايتتى. پىكىر بەرۋشىلەردىڭ ءبارى دە پاسپورتتاردى سەبەپسىز جيناپ الىنىپ، قايتارىلماي وتىرعان جانە زاڭمەن قورقىتۋ ارقىلى جازىقسىز قاماۋعا الىنعان تۋىستارىنىڭ بار ەكەنىن ايتادى.

«ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى جەڭىس تۇركيادان شەتەلدەگى قازاق دياسپورالارى مەن قازاقستان بيلىگى اراسىنداعى بايلانىس تۋرالى پىكىرىن  سۇراعانىمىزدا:

–       الەم قازاقتارى – كەرەك بولسا، بۇل ۇلكەن ۇلتتىق يدەولوگيا. شەتەلدەگى بەس ميلليون قازاق الەمدەگى بار قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىر بولەگىن ۇستايدى. شەتەلدەگى قازاقتار اراسىندا نەبىر ۇلكەن عالىمدار، ءىرى تۇلعالار بار. ولاردىڭ كەيبىرەۋى ەلگە كەلىپ، ەڭبەك ەتىپ جاتىر. جالپى ولارمەن مادەني-رۋحاني بايلانىستاردى تىعىز ساقتاپ وتىرۋ كەرەك. ۇلتتىڭ بولاشاعىنان الىپ قاراعاندا، ءتىپتى، قازاقستاننىڭ ۇزاق بولاشاعىنان الىپ قاراعاندا دا شەتەلدەگى قازاقتارمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ، ولاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ستراتەگياسىنىڭ ءبىر بولەگى بولۋى كەرەك. بيلىك دەڭگەيىندە شەتەل قازاقتارىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋعا ءتيىسپىز. مادەني ءىس شارالاردى ورتاق ۇيىمداستىراتىن حالىقارالىق ۇيىمداردى كوپتەپ قۇرۋ كەرەك. ءبىر ەلدىڭ ىشكى ىسىنە تىكەلەي ارالاسىپ كەتپەسەك تە وسى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كومەگىندە، ونداعى قازاقتاردىڭ مۇددەلەرىنىڭ تاپتالۋىنا جول بەرمەۋگە تىرىسۋ كەرەك.

جالپى ەكونوميكالىق سەلبەستىك ورناتىپ وتىرعان قىتايمەن بولسىن، رەسەي نەمەسە تۇركيا، موڭعوليا، وزبەكستانمەن بولسىن ديپلوماتيالىق قارىم قاتىناستارىمىزدىڭ ءبىر پاراسىن ونداعى قازاق دياسپورالارىمەن بايلانىس ورناتۋعا ارناۋىمىز كەرەك. بۇل قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى ابرويىن بيىكتەتپەسە تومەندەتپەيدى، – دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى.

ەكسپو قارساڭىندا قحر باسشىسى شي جينپيڭ استاناعا كەلمەك. ەكى ەلدىڭ تاتۋ ىنتىماقتى، ءوزارا قۇرمەتى جوعارى، سەنىمدى دوس جانە تەڭ دارەجەلى ارىپتەستىك ورناتقان ەكونوميكالىق وداقتاس ەكەنىن ەكى ەل باسشىلارى دا اتاپ وتەتىنى انىق. قىتايدىڭ تىنىشتىعى قازاقستانعا قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا، قازاقستاننىڭ ورنىقتى تىنىشتىعى دا قىتايعا سونشالىقتى ماڭىزدى. ال ەكى ەلدى تۇتاستىرىپ تۇرعان شىنجاڭ تىنىشتىعى ەكى ەل مۇددەسىنە بىردەي ماڭىزدى. شىنجاڭداعى قازاقتار ءوڭىر تىنىشتىعىنىڭ ەڭ نەگىزگى كەپىلى. سەبەبى، شىنجاڭ قازاقتارىنا قازاق ەلى دەگەن تاريحي وتانىنىڭ بولۋى، ونداعى حالىقتىڭ كوڭىلىنە ۇلكەن مەدەۋ ءارى قاناعات پەن سابىردى سيلاعان. جەرگىلىكتى بيلىك شىنجاڭ قازاقتارىن قازاقستانداعى باۋىرلاس، قانداستارىمەن مادەني-رۋحاني بايلانىسىن ۇزۋگە تىرىسسا ونىڭ سالدارى قازىرگىدەن دە اۋىر بولاتىنى انىق. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق ءدالىزىن كۇيرەتۋگە اپارىپ سوعادى.

قازاقستان قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول»، «باتىس قىتاي، باتىس ەۋروپا» تاسىمال ءدالىزى، «باتىستىڭ گازىن شىعىسقا جەتكىزۋ» قاتارلى كوپتەگەن ىشكى-سىرتقى باعدارلامالارىنا ەكونوميكالىق وداقتاس، سەنىمدى دوس ەل رەتىندە قولداۋ كورسەتىپ كەلەمىز. تابيعي گاز بەن مۇنايدان دا قىتايعا باسىم ۇلەستى بەرىپ وتىرمىز. «شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى» قاتارلى حالىقارالىق ۇيىمدارعا بىردەي مۇشە ەكەنىمىز جانە بار. ەلىمىزدەگى قىتاي كاسىپورىندارىنا بەرگەن مۇمكىندىكتەردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە تەرريتوريامىزدى باسىپ رەسەي، بالتىق جاعالاۋى، ارى قاراي ەۋروپاعا كەتىپ جاتقان تاسىمال ءدالىزدىڭ ءوزى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كۇرە تامىرىنا تيەدى. مىنە وسى تۇرعىدان قازاقستان بيلىگىنىڭ قىتايداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ مۇددەسىنە اراشا سۇراۋىنا تولىقتاي قاقىسى بار ەدى. اقوردا مۇنداي مۇمكىندىكتى نەگە پايدالانباي وتىر؟!

“The Qazaq Times”