شىڭجاڭداعى تۋىس-باۋىر، پەرزەنتىن ىزدەگەندەردىڭ الماتى قالاسىنداعى تانىمال كونتسەرت ءۇيىنىڭ ارتىندا ورنالاسقان قىتاي كونسۋلدىعى الدىندا نارازىلىق اكتسياسىن وتكىزىپ جۇرگەنىنە جارتى جىلدان استى. 221 كۇنگە سوزىلعان قازاقستاندىقتاردىڭ تالابىنا قىتاي بيلىگى جاۋاپ بەرەر ەمەس، قازاقستان ۇكىمەتى دە شاراسىزدىق تانىتىپ وتىر.
كەيىنگى ءۇش اپتادان اسا ۋاقىت ازاماتتار كونسۋلدىق عيماراتىنىڭ ماڭايىندا، باحادۇربەك بايتاسوۆ كوشەسىنىڭ بويىندا تۇنەپ ءجۇر. سەيسەنبى كۇنى پوليتسيا «كورشىلەردىڭ شاعىمىن» العا تارتىپ جەل-جاۋىن، سۋىقتان ىقتاسىن بولعان كۇركە-شاتىردى الدىرىپ تاستاعان. دەسە دە جاقىنىنان حابار كۇتكەندەر اعاش تاقتايدىڭ ۇستىنە الاشا-كىلەم توسەپ، نارازىلىق اكتسياسىن جالعاستىرىپ كەلەدى.
قىتاي كونسۋلدىعى الدىندا نارازىلىعىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا، سوڭعى امالى رەتىندە تۇنەپ جۇرگەن ءبىر توپ ادامنىڭ قاتارىندا حاليدا اقىتحان مەن نۇرزات ەرمەكبايقىزى بار. 16 قىركۇيەك 2021 جىل. الماتى قالاسى، مەدەۋ اۋدانى، بايتاسوۆ كوشەسى. فوتو: QT / كۇلتەگىن اسپانۇلى
16 تامىزدا رەداكتسيا ءتىلشىسى وقيعا ورنىنا بارىپ، تاراپتارمەن تىلدەسۋگە تىرىستى. قىتاي كونسۋلدىعى قابىلداۋ ءبولىمى جابىق تۇردى. ەلشىلىكتىڭ قاۋىپسىزدىگىن كۇزەتەتىن «گلوبۋس» جشس قىزمەتكەرلەرى «بۇگىن جۇمىس كۇنى ەكەنىن، بىراق كارانتين رەجيمىنە بايلانىستى ىشتەن ەشكىم شىقپايتىنىن» ايتادى. كونسۋلدىق وكىلىنەن جەتى ايدان بەرگى نارازىلىق اكتسياسى جونىندە پىكىر الۋ نيەتىمىز ىسكە اسپادى. كۇزەتشىلەر ەشكىممەن بايلانىستىرا المايتىنىن ايتىپ، بەينە-فوتو تاسپالاۋعا تىيىم سالىنعانىن ەسكەرتتى.
الماتى قالاسىندا ورنالاسقان قىتاي (قحر) كونسۋلدىعى. 16 قىركۇيەك 2021 جىل. الماتى قالاسى، مەدەۋ اۋدانى. فوتو: QT / كۇلتەگىن اسپانۇلى
ءتىلشى كوشە بويى قوعامدىق ورىن بولعاندىقتان اقپارات قۇرالىنا مۇنداي شەكتەۋ جاساۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتكەن سوڭ كۇزەتشى دۇڭگەرشەگىنە كىرىپ كەتتى. كونسۋلدىق عيماراتىنىڭ شەتكى تۇكپىر جاعىندا مەدەۋ اۋداندىق پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى وتىراتىن تار پۋنكت بار. سوندا جۇرگەن بىرنەشە پوليتسەي دە قانداي دا ءبىر اقپارات بەرۋدەن باس تارتتى. پوليتسيادا باسشىلىق لاۋازىمىندا قىزمەت ەتەتىن، ازاماتتىق كيىمدە جۇرگەن باۋىرجان ەسىمدى ادام تىلشىدەن جەكە دەرەگىن سۇراتپاقتاپ، ماڭايدى تورۋىلداپ ءجۇردى.
جالاڭ اعاشتى تاپال تاپشانشانىڭ ۇستىنە جايعاسقان نارازىلار كۇن رايى اينىعان سوڭ تاراپتاستارىنىڭ كەيبىرى جۋىنىپ-شايىنۋعا، بالا-شاعاسىنان حابار الۋعا ۇيىنە كەتكەنىن ايتتى.
قىتاي بيلىگى تۋىس-جاقىندارىن جازىقسىز سوتتادى دەگەن قازاقستاندىقتار ولارعا بوستاندىق بەرىلۋىن سۇراپ، جەتى ايدان بەرى الماتى قالاسىنداعى قىتاي كونسۋلدىعىندا نارازىلىق اكتسياسىن وتكىزىپ كەلەدى. كەيىنگى ءۇش اپتادان اسا ۋاقىت ەلشىلىك عيماراتى ورنالاسقان كوشەدە تۇنەپ ءجۇر. پوليتسيا نارازىلار عيمارات ماڭىنا وتپەس ءۇشىن تەمىر قورشاۋ قويىپ قويعان. 16 قىركۇيەك 2021 جىل. الماتى قالاسى، مەدەۋ اۋدانى، بايتاسوۆ كوشەسى. فوتو: QT / كۇلتەگىن اسپانۇلى
«بىزگە جاناشىر ازاماتتار استىمىزعا اعاش تاقتاي، شاتىر اكەپ بەرىپ ەدى. جاۋىن جاۋعاندا كومەكتەسىپ ەدى. بۇل جاقسىلىعىمىزدىڭ شاراپاتىن كوپ كورگەنىمىز جوق. شاتىردى كورشىلەردىڭ شاعىمى دەپ پوليتسيا الدىرىپ تاستادى» دەيدى نارازىلاردىڭ ءبىرى حاليدا اجەي.
ءۇش ۇلىنان «تىرىدەي ايىرىلعان» كۇرەسكەر كەيۋانا كوشەدە تۇنەپ ءجۇر
قازاقستانعا 15 جىل بۇرىن كوشىپ كەلگەن 65 جاستاعى حاليدا اقىتحان ءۇش ۇلىنىڭ بوساتىلۋىن تالاپ ەتىپ جۇرگەنىنە ءتورت جىلعا جۋىقتاعان. ونىڭ ايتۋىنشا، اعايىندى ساتىبالدى، ورازجان جانە احمەتجان راحىمبەرگەندەردى «الداپ قاماعان، ارتىنشا زاڭسىز سوتتاعان».
«ۇشەۋىن دە 2017 جىلى ءتورت ايلىق وقۋدان ءوتىپ، ءۇي-جۇمىسىڭا ورالاسىڭ دەپ الداپ شاقىرتىپ الىپ تۇتقىنداعان. اباقتىدا ۇرىپ-سوعىپ، بەلگىسىز ءدارى سالىپ، اياق-قولىن بايلاپ ازاپتاعان. تۇڭعىشىم ساتىبالدى مەن ورتانشىم ورازجاندى جۇماعا باردى، نامازعا جىعىلدى دەگەن ايىپپەن تەرروريست ەسەبىندە 22 جىلعا سوتتادى. ورىنسىز جالا جاۋىپ، ناقاق كۇيەلەدى. كەيىنگى ۇلىم احمەتجاندى 10 جىلعا قامادى. بالالارىم بۇرىنعىداي ەمەس، قۋ سۇيەگى قالعان، دەنساۋلىعى ابدەن قۇرىعان»، – دەيدى كوزىنە جاس العان كەيۋانا.
65 جاستاعى حاليدا اقىتحان قىتاي بيلىگىنەن ءۇش ۇلى مەن كەلىن-نەمەرەلەرىن قازاقستانعا جىبەرۋىن سۇرايدى. وسى تالاپپەن قىسى-جازى كونسۋلدىق الدىندا. 16 قىركۇيەك 2021 جىل. الماتى قالاسى، مەدەۋ اۋدانى. فوتو: QT / كۇلتەگىن اسپانۇلى
ونىڭ ايتۋىنشا، شىڭجاڭدا قالعان ءۇش ۇلىنىڭ جۇبايلارى – ۇش كەلىنى ساياسي لاگەرگە قامالىپ، كەيىننەن كۇرەسىپ ءجۇرىپ ءۇي قاماققا اۋىستىرىلعان. اتا-اناسىنسىز جاۋتەڭدەگەن 14 نەمەرەسى قاراۋسىز قالعان. «الدى 18 جاسقا كەلدى. ولاردىڭ داۋىسىن 2017 جىلدان بەرى ەستىمەدىم» دەگەن كەيۋانانىڭ جولداسى راقىمبەرگەن بالالارىنىڭ قايعىسىنا شىداماي، ءۇش جىل بۇرىن جۇرەك تالماسى ۇستاپ كوز جۇمعان.
«قىتاي، لاگەرلەردى جاپ، جازىقسىزداردى بوسات، قازاقتاردى قاماما! پەرزەنتتەرىم مەن كەلىندەرىمدى، نەمەرەلەرىمدى قازاقستانعا جىبەرسىن! قىتايدان قانىن، بايلىعىن، قۇنىن سۇراعانىم جوق، بالالارىمدى بوساتسا، مىنا كونسۋلدىقتىڭ الدىندا ءبىر ساتكە دە تۇرماس ەدىم! قايتسەم دە بالالارىمدى قىتايدىڭ قولىنان قۇتقارامىن!»
قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتتەرى نازارباەۆ پەن توقاەۆ، نۇر وتان پارتياسى، ۇكىمەت باسشىسى، مينيسترلەردەن التى جىلدان بەرى كوز جازىپ قالعان جاقىندارىنا اراشا بولىپ، بوساتىلۋىنا اتسالىسۋىن سۇرايدى. ءتورت جىلدان بەرى اتتاماعان تابالدىرىعى قالمادى دەگەن حاليدا اجەي بيىل قازاقستان بيلىگى مەن لوندون تريبۋنالىنا (ۇلىبريتانيادا ءوتىپ جاتقان قىتاي گەنوتسيدى تۋرالى قوعامدىق-سوت تىڭداۋى – QT) ءۇمىت ارتىپ وتىر.
باۋىرىن ىزدەگەن نۇرزاتتىڭ ۇكىلەگەن ءۇمىتى
نۇرزات ەرمەكبايقىزى ءوزىنىڭ 50 جاستاعى اعاسى بىرلەسبەك ەرمەكبايۇلىن ىزدەيدى. ىلە وبلىسى قورعاس اۋدانىندا تۇراتىن باۋىرى «زاڭدى يمام بولا تۇرا جازىقسىز 12 جىلعا سوتتاعانىن» ايتادى. ونى دا العاشىندا 2018 جىلعى قازان ايىندا ءتورت اي وقۋ لاگەرىنە دەپ الىپ كەتتى دەيدى.
وزىنەن ەكى جاس ۇلكەن اعاسىنان بىرنەشە جىلدان بەرى حابارسىز قالعان نۇرزات ەرمەكبايقىزى باۋىرىنىڭ سۋرەتىن ۇستاپ تۇر. 16 قىركۇيەك 2021 جىل. الماتى قالاسى، مەدەۋ اۋدانى. فوتو: QT / كۇلتەگىن اسپانۇلى
«قىتاي ءوزى اشقان زاڭدى ءدىن وقۋىندا ءبىلىم العانى ءۇشىن اعامدى ءدىني سەنىمىنە بولا 2019 جىلى شىلدەدە 12 جىلعا زاڭسىز سوتتاپ جىبەرگەن. قىتاي تۋىستىق بايلانىسىمىزدى ءۇزىپ وتىر. مىنا سۋرەتتەگىلەردىڭ ءبارى جازىقسىز قامالعاندار. 221 كۇندە الدىمىزعا ەشكىم شىقپادى»، – دەدى.
ونىڭ سوزىنشە، يمامدىق قىزمەتتە بولعانداردىڭ الدى 30, كەمى 10 جىلعا سوتتالعان. نۇرزات قىتايعا بارعان سوڭعى ساپارىندا بيلىكتىڭ تۋعان-تۋىسى، اتا-اناسىمەن كەزىكتىرمەگەنىنە قاپالى. ول وسى كۇنگە دەيىن باۋىرىنان حابار-وشارسىز وتىر. نۇرزات 7 ايدان اسقان نارازىلىق شاراسىنا ەكى بالاسىن ۇيىنە تاستاپ كەلىپ-قاتىسۋعا ءماجبۇر ەكەنىن جانارى بۇلدىراي قىنجىلا جەتكىزدى.
«شىڭجاڭداعى گەنوتسيد» قازاقستان كونتەكسىندە
بۇعان دەيىن، 2018 جىلدان بەرى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا قىتاي بيلىگىنىڭ تۇركىتىلدەس مۇسىلمان ۇلتتاردىڭ ازاماتتارىن قۋدالاپ، قىسىم كورەستىپ جاتقانى جايلى داۋ تۋىپ، بەيجىڭ سىنعا ىلىككەن. تۋىس-جاقىنى قىتايدا قالعان قازاقستاندىقتار سول كەزدەگى قازاقستان پرەزيدەنتى نازارباەۆتان اراشا بولۋعا كومەك تە سۇراعان. بۇۇ ادام قۇقىعى كوميتەتى سول جىلى تامىزدا قىتاي بيلىگىنىڭ ۇيعىر، قازاق سياقتى بايىرعى ۇلتتار اراسىندا ءبىر ميلليون ادامدى «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرىنە جىبەرگەنىن مالىمدەدى. رەسمي بەيجىڭ بۇل ايىپتاردى مويىنداماي، ول لاگەرلەردى «ەكسترەميزممەن كۇرەس اياسىندا قۇرىلعان كاسىپ ۇيرەنۋ ورتالىقتارى» دەپ اتاعان.
مۇسىلمان حالىقتاردى ءدىنى مەن ۇلتىنا بولا ديسكريميناتسيالاۋدى سىناعان ەلدەر قاتارى كوبەيىپ، اقش-ەۋرووداق سانكتسيا تەتىگىن قولعا الىپ، كانادا، ۇلىبريتانيا ۇكىمەتتەرىمەن بىرگە شىڭجاڭداعى قىسىمدى «گەنوتسيد» دەپ تانىدى. دەگەنمەن وسىنشالىق حالىقارالىق قىسىمعا قاراماي قىتاي قۋدالاۋدى توقتاتپاعان.
ماڭايىنا ادام جۋىتپايتىن، بايلانىسۋ وتە قيىن قىتاي كونسۋلدىعى. 16 قىركۇيەك 2021 جىل. الماتى قالاسى، مەدەۋ اۋدانى. فوتو: QT / كۇلتەگىن اسپانۇلى
بىلتىر كۇزدە اۆستراليا ستراتەگيالىق ساياسات ينستيتۋتى (ASPI) قىتايدا مۇسىلمانداردى ۇستايتىن لاگەرلەردىڭ 40%-عا ارتىپ، 380-گە جەتكەنىن مالىمدەگەن. قىتاي اقتاۋ ارەكەتىندە بەس جىلدا (2014-2019 ج.ج.) وقۋ لاگەرلەرىندە 7,7 ملن شىڭجاڭدىق ءبىلىم العانىن حابارلاعان.
قازاقستان بيلىگى قىسىم-قۋدالاۋعا تۇسكەن قانداستاردىڭ جاعدايى تۋرالى تۋىستارىنىڭ (قازاقستان ازاماتى سانالاتىن – QT) جۇزدەگەن ارىزىنا قاراماستان مۇنى «قىتايدىڭ ىشكى شارۋاسى» دەپ سانايدى. تاۋەلسىز ساراپشىلار مۇنى «ەستيتىن ۇكىمەتتىڭ» (قازاقستاننىڭ – QT) ەكونوميكالىق-ينۆەستيتسيالىق مۇددەنى قانداستار ءومىر-قۇقىعىنان جوعارى قويعانىن اڭعارتادى دەپ توپشىلايدى.
شەرزاتتىڭ ءولىمى ىسىنە قاتىستى قۇپيا ۆيدەونى جاريالاۋ كىمگە كەرەك بولدى؟ – ساراپشىلار مەديا سىنى
24 قازان – كىتاپحاناشىلار مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
«ۋچاسكەدەن ارۋاققا كوك حات»: الماتىدا مارقۇمعا كەلگەن شاقىرتۋ
كوميسسيا مەن باقىلاۋشى ەسەبىندەگى ايىرماشىلىق: الماتىدا رەفەرەندۋم قالاي ءوتىپ جاتىر؟
ء"ادىل قازاقستان، ەستيتىن مەملەكەت" ەندى ادۆوكاتتارعا قىسىم جاساي باستادى ما؟
«پسەۆدو-بايقاۋشى» الدە كاسىبي باقىلاۋشى: رەفەرەندۋمدى كىم باقىلايدى؟