Aqorda Qıtaydağı qazaqtardıñ müddesin qorğauğa nege qwlıqsız?!

Täuelsiz Qazaqstan Respublikası – jaña ğasırğa täuelsiz memleketi bar wlt retinde qadam qoyğan qazaqtıñ eñ biik abroyı. Düniejüzi qazaqtarınıñ är retki qwrıltayında, älemniñ är tükpirindegi qazaqtıñ bir ğana tarihi otanı Qazaq eli ekenin san ret ayttıq. Älemniñ är qaysı elinde de qazaq wltı öziniñ wlt retindegi biik sapasın tanıtıp keledi. Elbasınıñ özi aytqanday «qay elge barsaq ta, qazaqtar tınıştıqtı büldirip jatır degen söz estimedik». Tarıday şaşılğan qazaqtıñ är balası qaysı bir jat topıraqta jürse de, Qazaqstanğa degen tereñ süyispenşiliginiñ bar ekenine köz jwmbaymız. Onıñ astarında «Meniñ Qazaqstan dep atalatın täuelsiz elim, tarihi tüp qazığım bar» degen wlı maqtanış jatsa kerek. Älemdigi qazaqtıñ jürek tükpirindegi osı bir maqtanışqa Qazaq biligi qanşalıqtı layıq? Täuelsiz Qazaq eli retinde bilik şeteldegi qazaq diasporasına qanşalıqtı swrauşı, süyeuşi boldı?

Büginde Qıtaydıñ Şınjañında jasaytın eki millionğa juıq qazaqtıñ müddesi men kisilik qwqığı jergilikti bilik jağınan taptauğa wşırap otır. Atalğan jayttıñ bir wşı tek Qıtay qazaqtarı ğana emes, Qazaqstan azamattarına da tiip jatır. Bwl turalı soñğı kezde äleumettik jeliler men qazaq tildi BAQ-ta aytılıp keledi. Äñgimeniñ bası ŞWAR-da köterilip otırğan "Şınjañ ornıqtılığı" jeleuinen bastaladı.

2009 tuılğan 5 şilde oqiğasınan keyin, Şınjañdağı qoğamdıq-sayasi jağday mülde özgerdi. Al, ötken jılı Şınjañ ölkesiniñ birinşi basşısı bolıp tağayındalğan Çın Çuango, Şınjañdağı wlttıq mäseleni tipti de şielenistirip jiberdi. Osığan deyin wyğır wltı şoğırlı qonıstanğan Oñtüstik Şınjañdağı sayasattı endi twtas Şınjañdı, sonıñ işinde qazaqtar qonıstanğan avtonomiyalı oblıs, audandarğa deyin keñeytti. Twrğındardıñ dini nemese dästürli salt rämizderdi ötkizuinen tartıp, erkin jürip-twruına şekteuge wşırap, tipti äleumettik jelilerde de küşti cenzura qoyılıp otır. Äleumettik jelilerdegi Qazaqstan, din, wlt turalı aytılğan birer auız sözdi de «bölşekteuşi», «dini ekstremistik» degen jeleumen qamauğa aluda.

«Aziya Azattıq Radiosınıñ» (http://www.rfa.org) habarlauına qarağanda, 1 mausım küni QHR Şınjañda «Şınjañdağı kisilik qwqıqtıñ damuı» attı jinaq baspadan şıqqan. Bwl kitapta 1949 jıldan beri QHR ükimetiniñ Şınjañdağı kisilik qwqıqtı joğarı därejede damıtqanı turalı aytılğan. Atalğan kitaptıñ alğı sözinde: «1955 jılı Qıtay ükimeti Şınjañda wlttıq territoriyadağı avtonomiyalı ölke qwrıp, mwndağı är wlttıñ özin özi bileu qwqığın qamtamasız etti», – delingen. Oğan qosa «Şınjañdağı kisilik qwqıqtıñ damuı» attı kitapta sayasi qwqıq, dini senim qwqığı, bwqaralıq, mädeni ömir, äyelder men balalar qwqığı jäne tağı basqa segiz ülken mazmwnğa bölinip, osı atalğan kisilik qwqıq talaptarınıñ asa joğarı deñgeyde ekenin söz etken.

Alayda, biz Şınjañdağı az wlt halıqtarınıñ äleumettik, nanım-senim, tipti sayasi qwqıqtarınıñ da auır därejede taptalıp otırğanın anıq bayqay alamız. Kisilik qwqıq pen azamattardıñ teñ qwqıqtılığı mäselesinde bir QHR işinde işki Qıtay men Şınjañnıñ jağdayı jer men köktey parıq tudıradı. Bwl üşin jalpı Qıtay biligin ayıpqa tartudıñ jöni joqtay körinedi. Sebebi, Qıtaydıñ özge provinciyalarında demokratiyalı, azamattarıñ teñ qwqıqtı qoğamınıñ beynesi birşama anıq bayqaladı. Al, Şınjañnıñ jergilikti biligi twrğındarı köptegen şekteulerge wşırap otır. Aytalıq, nanım-senim qwqığına, erkin-jürip twru sekildi azamattıq qwqıqtarına qol swğuda.

Kisilik qwqıqtı qorğau wyımınıñ Qıtay isine jauaptı direktorı «Aziya Azattıq Radiosına» beregen swhbatında, joğarı da atalğan kitap turalı öz pikirin bildiredi: «Bwl kitaptı körgennen keyin meniñ oyıma Qıtayda biz bilmeytin basqa bir «Şınjañ» bar ma?!» degen swraq boldı», – deydi. Onıñ aytuınşa bwl kitap aqiqattan mülde alşaqtap ketken. Düniejüzilik kisilik qwqıqtı qorğau wyımı Şınjañdağı dini senim qwqığı jäne basqa da kisilik qwqıqtardıñ auır därejede taptalıp otırğanın aytadı.

1 mausım küni ötken Europalıq parlament otırısında, Social-Demokrattar partiyası, Jasıldar partiyası jäne Europa Halıq partiyası qatarlılardıñ parlamenttegi müşelerinen 14 adam aşıq hat joldap, Qıtaydıñ kisilik qwqıq mäselesindegi mämilesi jaqsı bolğanımen, olar kütken oñ nätijeni bermey otırğanın alğa tarttı. Sonımen birge Europalıq komissiyanıñ QHR-ğa kisilik qwqığı mäselesi jöninde dialogtar ötkizuin talap etken.

Soñğı uaqıttarı Qıtay men Qazaqstan qarım-qatınası äriptestiktiñ jaña bir deñgeyine köterildi dep joğarı lauazımdı atqaminerlerden bastap, memlekettik BAQ ökilderine deyin jarısa aytıp jatır. Biraq bwl şın mäninde osılay ma? Qazaqstan osı uaqıtqa deyin Qıtaymen teñ därejedegi ekonomikalıq äriptestik ornata aldı ma? Qazaqstan teñ twrğıdağı äriptes retinde Qıtaydağı qazaq diasporasınıñ müddesin qorğay ala ma?

Keñester odağı qwlağalı beri Qıtay Ortalıq Aziyağa, onıñ işinde Qazaqstanğa öz ıqpalın küşeytu üşin türli qadamdar jasap kele jatqanı belgili. Soñğı üş, tört jıldı alıp qaraytın bolsaq resmi Beyjiñ Qazaqstanğa ekonomikalıq twrğıdan öz ıqpalın küşeytu maqsatında asa belsendi jwmıs isteude. Bwlay deytin sebebimiz 2013 jılmen salıstırğanda Qazaqstandağı Qıtay kompaniyalarınıñ sanı 35 payızğa artqan. Qazirgi tañda Qazaqstanda Qıtay qarjısı salınğan 2783 käsip orın men 600 astam kompaniya jwmıs jasauda.

Osınşama Qıtay kompaniyalarına esigimizdi aşıp beru elimizge ekonomikalıq twrğıdan tiimdi şığar. Biraq sayasi twrğıdan tönip twrğan qauipti eskerdik pe? Egerde el biligi aytıp jürgendey teñ därejedegi äriptes bolsaq, onda nege resmi Beyjiñ biligi Qıtaydağı qazaq mektepterin jauıp, qazaq tiliniñ tınısın tarıltıp jatır? Eger biz şın mäninde äriptes bolsaq, Qıtay biligine sözimiz jüretin bolsa, onda nege Qıtaydağı qazaqtardıñ jürip-twruına tosqauıl qoyıp jatqan Qıtay biligine resmi hat, tipti kerek bolsa nota joldamaymız?

Biraq bizdiñ Qıtayğa 13 mlrd dollardan astam (2015 jılı) qarız ekenimizdi eskersek, bwl swraqtardıñ jauabı öz-özinen köz aldımızğa keleri haq. Öytkeni qarız aluşı, qarız beruşiden qaşanda bir bas tömen twradı. Qorıta kelgende bwnıñ barlığın aytu oñay ärine. Biraq, öz wltıñnıñ müddesin qorğay almasañ ekonomikalıq äriptestiktiñ jaña deñgeyine köterildik dep keude qağudıñ özi artıq şığar.

BAQ-ta köpten beri söz bolıp kele jatqan – Şınjañındağı qazaqtardıñ pasporttarın jinap alu; şekaradan şığarmau; QHR-dan köşip kelgen QR azamattarın qayta şaqırtıp alıp, Şınjañdağı tirkeuinen şığuın talap etu; Qazaqstan Respublikasınan alğan ıqtiyar hattı tartıp alu; Qazaqstanda ıqtiyar hatpen twrıp jatqan QHR zeynetkerlerin zeynetaqısın toqtatu qatarlı QHR-nıñ öz zañına säykes kelmeytin äreketterdiñ köbi derlik Şınjañnıñ jergilikti biliginiñ «Şınjañ ornıqtılığı» jeleuimen jasap otırğan qadamdarı.  Äsirese, beybit twrğındardıñ dini, ğwrıp ädetterine qatıstı keybir joralğılardan şekteu şaraları şekten şığuda. Qazaqtar arasında eki elde twratın tuıs-tuğandardıñ bir-birimen äleumettik jelilerde habar-baylanıs ornatuına deyin salınğan tıyım, jergilikti biliktiñ wlttarğa qaratqan, tipti tatu ıntımaqtağı körşiles Qazaqstanğa qaratqan közqarasın ayqın añğartsa kerek. Bwl jönge simaytın jergilikti erejeler, soñğı kezderi, Şınjañ köleminen alqıp şığıp elaralıq qarım-qatınasqa, eki el arasındağı qalıptı baylanısqa keri äserin tigizetin deñgeyge deyin jetti.

Qıtayda bir ömir türli salada qızmet atqarıp, zeynetke şıqqannan keyin Qazaqstanda twrıp jatqan adamdardıñ zeynetaqısın toqtatu nemese Qıtayda ğana twruın talap etu, sol eldiñ zañdarına da qayşı kelip otır. Bwl mäseleni elimizde bolsa «Halıqtıñ köşi-qonı turalı» zañnıñ 54-babında körsetilgendey, şeteldegi Qazaqstan azamatı sanatına jatatın twlğalarğa, "Qazaqstan Respublikasında zeynetaqımen qamsızdandıru"  turalı zañnıñ 31 jäne 32-şi baptarına säykes tölenedi. Aytalıq, 32-şi baptıñ 4-şi tarmağında bılay dep körsetken:

"Qazaqstan Respublikasınıñ şeginen tıs jerlerge twraqtı twruğa ketken, Qazaqstan Respublikasınıñ zañnamasında ayqındalğan, ketu faktisin rastaytın qwjattardı wsınğan şeteldikter men azamattığı joq adamdardıñ mindetti zeynetaqı jarnaları esebinen zeynetaqı tölemderin aluğa qwqığı bar", – dep belgilengen. Sonday-aq, BJZQ-nıñ resmi saytında jariyalanğan aqparat boyınşa da Qazaqstan Respublikasınıñ şeginen tısqarı jerlerge twraqtı twruğa ketuge baylanıstı BJZQ-dan zeynetaqı tölemderine  qwqıq  joğarıda atalğan baptar boyınşa beriledi.

Al, Reseydiñ zeynetaqı qorınıñ saytında jazılğan aqparatqa süyensek, twrğılıqtı jeri boyınşa tirkelgen nemese Resey aumağında kelip jürgen şetelde twratın reseylik azamattar, zeynetaqını tağayındau nemese onı jetkizu turalı qwjattardı bwrınğı twrğılıqtı jeri boyınşa Reseydiñ zeynetaqı qorınıñ (RZQ) aymaqtıq organdarına ötkizedi. Eger, Resey aumağında tirkelmegen şetelde twratın azamattar zeynetaqını tağayındau boyınşa RZQ-ğa ötiniş jiberedi. Al Reseyden tıs twratın azamattarğa zeynetaqı zeynetker tiri bolğan jağdayda nemese zeynetkerdiñ jıldıq jeke paydası bar ekenin rastaytın qwjat bolğan kezde tölenedi.

QHR zañında da şeteldegi zeynetkerlerge zeynetaqı tolıqtay tölenetindigi turalı anıq körsetilgen. Zeynetkerlerdiñ zeynetaqı ala almay  otıruı osı atalğan mäsele arasındağı bir tarmağı ğana. Mamır ayınıñ soñğı künderi, Almatıdağı Qıtaydıñ bas konsuldığınıñ wyımdastıruımen, joğarıda atalğan mäseleler töñereginde Qıtaydan arnaulı delegaciya keldi. Qıtayğa barıp, pasporttarı jinap alınğan, Qazaqstandağı otbasınan ajırap qalğan adamdardıñ tuıstarı jäne «Jebeu» respublikalıq qoğamdıq birlestiginiñ ökilderi Qıtaydan kelgen jwmıs tobına kezdesti. Kezdesude bolğan «Jebeu» RQB-nıñ töralqa müşesiniñ biri Rahım Ayıp bılay dedi:

–       Kezdesu barısında Qıtaydan kelgen arnayı komissiya ökilderi barlıq qatısuşılardı mwqiyat tıñdap, jazbaşa şağımdardı tapsırıp aldı. Biz olardan bwl mäselege jauap swradıq. Alayda olar, istiñ şeşimi QHR zañı boyınşa oñ şeşim tabuı mümkin ekendikterin, tapsırıp alınğan arızdar men auızşa ötinişterdiñ tolıqtay mwqiyat tekserilip, anıqtalatındığın ğana jetkizdi.

Qazaqstan biligi tolıqtay bolmasa da bwl isten habardar. Bizdegi müddeli azamattar Prezident äkimşiligine jäne Sırtqı ister ministrligine hat jazğanınan habardarmız. Alayda, bilik tarapınan bel şeşip aralasıp ketti dep ayta almaymın. Sebebi, keybir mäsele Qıtaydıñ işki mäselesine sayadı. SİM öz narazılığın aytu nemese nota jariyalau üşin mäsele şınında bizdiñ azamattardıñ qwqıqtarı Qıtaydıñ resmi biligi jağınan taptalğanı däleldengen jağdayda ğana orındaladı.

Al, bwl arnaulı jwmıs tobınıñ kelui QHR-nıñ QR-dağı bas elşisi Jan Hanhuy men Almatıdağı bas konsul Jan Uey mırzalardıñ wyımdastıruımen bolıp otır. Ärine, odan bwrın «Jebeu» birlestigi basşılıq qwramı orın alğan mäsele turalı eki elşimen birneşe ret kezdesken bolatın. Mäseleniñ şeşimine keletin bolsaq, «Jebeu»-diñ aralasuında jäne Jan Uey mırza özi qabılap, tikeley özi kirisuimen toqtatılğan zeynetaqını qamtığan jäne bwdan keyin ol jaqtan alatın zeynetaqı tolıq beriletin bolıp şeşildi. Şınjañnan kelgen jwmıs tobımen kezdesuden soñ İle Qazaq avtonomiyalı oblısınıñ äkimşiligi QR azamattığın aluına baylanıstı Zeynetaqısı toqtağan barlıq jeke twlğalardıñ zeynetaqısı tolıq jäne jalğastı töleytindigin jariyaladı. Al, endi biz ıqtiyar hat alğan zeynetkerlerdiñ mäselesiniñ şeşim tabuın kütip otırmız.

Jwmıs tobınıñ keluimen jäne müddeli azamattar men qoğamdıq birlestikterdiñ aralasuımen zeynetaqı mäselesi jartılay şeşim tapqanı belgili boldı. Alayda, ülken mäsele ondağı qazaq bauırlardıñ taptalıp jatqan kisilik qwqığı. Şınjañda tuılıp jatqan keleñsizdikter turalı jekelegen adamdardan pikir alğan edik, keybireui ol jaqtağı tuıstarına salqını times üşin atı-jönin bildirgisi kelmeytinin ayttı. Pikir beruşilerdiñ bäri de pasporttardı sebepsiz jinap alınıp, qaytarılmay otırğan jäne zañmen qorqıtu arqılı jazıqsız qamauğa alınğan tuıstarınıñ bar ekenin aytadı.

«Er Jänibek» halıqaralıq qoğamdıq qorınıñ prezidenti Jeñis Türkiyadan şeteldegi qazaq diasporaları men Qazaqstan biligi arasındağı baylanıs turalı pikirin  swrağanımızda:

–       Älem qazaqtarı – kerek bolsa, bwl ülken wlttıq ideologiya. Şeteldegi bes million qazaq älemdegi bar qazaqtıñ üşten bir bölegin wstaydı. Şeteldegi qazaqtar arasında nebir ülken ğalımdar, iri twlğalar bar. Olardıñ keybireui elge kelip, eñbek etip jatır. Jalpı olarmen mädeni-ruhani baylanıstardı tığız saqtap otıru kerek. Wlttıñ bolaşağınan alıp qarağanda, tipti, Qazaqstannıñ wzaq bolaşağınan alıp qarağanda da şeteldegi qazaqtarmen tığız baylanıs ornatu, olardıñ müddelerin qorğau Qazaqstannıñ memlekettik strategiyasınıñ bir bölegi boluı kerek. Bilik deñgeyinde şetel qazaqtarınıñ müddelerin qorğauğa tiispiz. Mädeni is şaralardı ortaq wyımdastıratın halıqaralıq wyımdardı köptep qwru kerek. Bir eldiñ işki isine tikeley aralasıp ketpesek te osı halıqaralıq wyımdardıñ kömeginde, ondağı qazaqtardıñ müddeleriniñ taptaluına jol bermeuge tırısu kerek.

Jalpı ekonomikalıq selbestik ornatıp otırğan Qıtaymen bolsın, Resey nemese Türkiya, Moñğoliya, Özbekstanmen bolsın diplomatiyalıq qarım qatınastarımızdıñ bir parasın ondağı qazaq diasporalarımen baylanıs ornatuğa arnauımız kerek. Bwl Qazaqstannıñ şeteldegi abroyın biiktetpese tömendetpeydi, – degen pikirin bildirdi.

EKSPO qarsañında QHR basşısı Şi Jinpiñ Astanağa kelmek. Eki eldiñ tatu ıntımaqtı, özara qwrmeti joğarı, senimdi dos jäne teñ därejeli äriptestik ornatqan ekonomikalıq odaqtas ekenin eki el basşıları da atap ötetini anıq. Qıtaydıñ tınıştığı Qazaqstanğa qanşalıqtı mañızdı bolsa, Qazaqstannıñ ornıqtı tınıştığı da Qıtayğa sonşalıqtı mañızdı. Al eki eldi twtastırıp twrğan Şınjañ tınıştığı eki el müddesine birdey mañızdı. Şınjañdağı qazaqtar öñir tınıştığınıñ eñ negizgi kepili. Sebebi, Şınjañ qazaqtarına Qazaq eli degen tarihi otanınıñ boluı, ondağı halıqtıñ köñiline ülken medeu äri qanağat pen sabırdı silağan. Jergilikti bilik Şınjañ qazaqtarın Qazaqstandağı bauırlas, qandastarımen mädeni-ruhani baylanısın üzuge tırıssa onıñ saldarı qazirgiden de auır bolatını anıq. Bwl eki el arasındağı dostıq dälizin küyretuge aparıp soğadı.

Qazaqstan Qıtaydıñ «Bir beldeu, bir jol», «Batıs Qıtay, Batıs Europa» tasımal dälizi, «Batıstıñ gazın şığısqa jetkizu» qatarlı köptegen işki-sırtqı bağdarlamalarına ekonomikalıq odaqtas, senimdi dos el retinde qoldau körsetip kelemiz. Tabiği gaz ben mwnaydan da Qıtayğa basım ülesti berip otırmız. «Şanhay ıntımaqtastıq wyımı» qatarlı halıqaralıq wyımdarğa birdey müşe ekenimiz jäne bar. Elimizdegi Qıtay käsiporındarına bergen mümkindikterdi aytpağan künniñ özinde territoriyamızdı basıp Resey, Baltıq jağalauı, arı qaray Europağa ketip jatqan tasımal dälizdiñ özi Qıtay ekonomikasınıñ küre tamırına tiedi. Mine osı twrğıdan Qazaqstan biliginiñ Qıtaydağı qazaq diasporasınıñ müddesine araşa swrauına tolıqtay qaqısı bar edi. Aqorda mwnday mümkindikti nege paydalanbay otır?!

“The Qazaq Times”