ىستامبۇلدا عۇلاما حاليفا التاي تۋرالى كىتاپ جارىق كوردى

التايدان شىققان، گيمالايدى اسىپ، تيبەتتەن ءوتىپ، ءۇندىستان مەن پاكىستان ارقىلى 1953 جىلى تۇركياعا بارعان قازاقتاردان، حاليفا التايدىڭ ءومىرى مەن يدەيالارى زەرتتەلىپ، تۇرىك تىلىندە كىتاپ رەتىندە جاريالاندى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، 1992 جىلى قازاقستانعا ءبىر جولاتا كوشىپ بارعان حاليفا التاي، كەڭەستىك كەزەڭدە تامىرىنا بالتا شابىلعان رۋحاني ءومىردىڭ قايتا قالپىنا كەلۋى بارىسىندا، اتامەكەنىندە تالماي قىزمەت ىستەدى. 2017 جىلى حاليفا التايدىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى جاريالانىپ وتىرعان كىتاپتا، عۇلامانىڭ ءومىرى جان-جاقتى باياندالعاننان كەيىن، ونىڭ قازاقستاندا ءداستۇرلى قازاق مۇسىلمانشىلىعىنىڭ تەرەڭ تامىر جايۋى بارىسىندا اتقارعان ءىس-قيمىلدارى مەن پىكىرلەرى دە دەرەكتەر نەگىزىندە كەلتىرىلگەن.

“اناتوليادان اتاجۇرتقا رۋحاني جەتەكشى حاليفا التاي” دەپ اتالعان ەڭبەكتىڭ اۆتورى قازىبەك يسلامبەك. وسى تاقىرىپتا 1999 جىلى ىستامبۇلداعى مارمارا ۋنيۆەرسيتەتىندە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور احمەت قانلىدەرەنىڭ جەتەكشىلىگىندە ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا قورعاعان. الايدا، ديسسەرتاتسيادا 1999 جىلدان حاليفا التاي دۇنيە سالعان 2003 جىلعا دەيىنگى ۋاقيعالار كورسەتىلمەگەن. اۆتوردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، كىتاپتىڭ سوڭعى تاراۋى بولعان وسى ۋاقيعالاردى ءبىز جازىپ ەڭبەكتى تولىقتىردىق.

حاليفا التاي قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا

كىتاپتىڭ ارتقى مۇقابا بەتىندە مىناداي مالىمەتتەر بەرىلگەن: “قازاقتاردىڭ التاي تاۋىنان باستاۋ العان جانە تۇركياعا بارىپ اياقتالعان، ەلىسحان باتىر جەتەكشىلىگىندەگى 7 مىڭ شاقىرىمدىق ۇلى كوشتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەندەردىڭ ءبىرى - حاليفا التاي ەدى. ول، قازاق كوشىنىڭ پاكىستاننان تۇركياعا جەتۋىندە الدىڭعى قاتاردا ءرول اتقارعان. سوندىقتان ونىڭ ءومىرى وسى ۇلى كوشتىڭ ەڭ ماڭىزدى بولەگىنىڭ ءبىرى سانالادى. ول سونىمەن قاتار رۋحاني ءومىردىڭ دە جەتەكشىلەرىنەن. تاريحقا كوز جۇگىرتكەنىمىزدە، مۇنداي ادام، ياعني ءارى قوعامدىق، ءارى رۋحاني جەتەكشىلىكتى ءوز بويىندا جيناستىرعان تۇلعالار نەكەن ساياق كەزدەسەدى. بۇلاردان باسقا حاليفا التاي تۇركى ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ جالعاستىرۋشىسى بولىپ تابىلادى.

تۇركيادا 1981 جىلى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ باسىلىمدارى اراسىندا جارىق كورگەن، قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىن تانىستىرعان “اتاجۇرتتان اناتولياعا” اتتى ەڭبەگىمەن تانىمال بولعان حاليفا التاي، قازاقستاندا دا بەدەل-ابىرويعا يە. 1988 جىلى يسلامنىڭ قاسيەتتى كىتابى قۇراندى تاريحتا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندەگى تۇسىنىگىن جارىققا شىعارۋمەن دارالانعان التاي، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەش كىدىرمەستەن اناتوليادان اتاجۇرتىنا ءبىر جولاتا قونىس اۋدارىپ، 2003 جىلى الماتىدا پاانيدەن باقيعا وتكەنگە دەيىن ءدىني سالادا اعارتۋشىلىق جۇمىستارمەن بولدى. كەڭەس وداعىنىڭ قۇلدىرۋىنان سوڭ ءدىني دەربەستىككە قول جەتكىزگەن قازاقستاندا ءبىر جاقتان ءدىني مالىمەتتەردىڭ قالپىنا كەلۋىنە قىزمەت ەتتى، ەكىنشى جاقتان دىندە نەگىزسىز نانىم-سەنىمدەر مەن اسىرەشىلدىكتەردىڭ ورىن الۋىنا قارسى كۇرەستى.

حاليفا التاي تۇركياعا كەلگەننەن كەيىن وزىنە نە ءۇشىن التاي دەگەن فاميليا اتىن العانىن مىنا ولەن جولدارىمەن بىلاي دەپ تۇسىندىرۋدە:

“التاي” دەپ لاكاپ اتىم كويىلعانى،
ءبىر ارمان ورىندالدى ويىمداعى.
ەستەلىك تۋگان جەردىن اتىن ساكتاۋ
انشەيىن كەزدەيسوكتان كويىلمادى!”

ءيا حاليفا التاي تۇركيا مەن قازاقستانعا ورتاق تۇلعا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ حاليفا التاي دۇنيە سالعاننان ءبىر كۇننەن كەيىن، ياعني 2003 جىلى، 16 تامىز كۇنى وتماسىنا جىبەرگەن كوڭىل ايتۋ حاتىندا بىلاي دەگەن:

“حاليفا التاي اقساقالدىڭ ومىردەن وزۋىنا بايلانىستى كوڭىل ايتۋىمدى قابىل الىڭىزدار. ول، ەلىمىز جاڭادان تاۋەلسىزدىك الىپ قيىن كەزەڭدى باستان وتكەرىپ جاتقان تۇستا، حالقىمىزدىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىنىڭ تازارا تۇسۋىنە، جۇرەكتەرىنە يماندىلىق ۇيىتۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ەلىمەن حالكىن اڭساپ، اتامەكەنىنە ورالىپ، تاۋەلسىز وتانىنىڭ كوركەيۋ قادامدارىن كوزىمەن كورىپ بارىپ كوزىن جۇمۋى دا تەبىرەنتبەي قويمايدى. ول، جان جۇرەگى ەرەكشە تازا، اسا تاقۋا جان ەدى. مارقۇمنىڭ توپراعى تورقا، يمانى سالامات بولسىن! جاراتۋشىمىز ارتىنداعى ۇرپاعىنا اماندىقپەن بەرەكە بەرسىن!”

تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى 2017 جىلى قازاقستان جانە تۇركيادا حاليفا التاي تۋرالى ءبىر قاتار ءىس-شارالار وتكىزىلمەك. عۇلاما اتامىزدىڭ قىزمەتىن حالقى ەشقاشان ۇمىتپاق ەمەس. جاتقان جەرى ۇجماق بولعاي!

ابدىۋاقاپ قارا
ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى

abdulvahapkara.com