قۇلبەك ەرگوبەك: سابىر ادايدىڭ كىتابىنان بەس-التى ولەڭى عانا ۇنادى

جالعاسى.

سۇحباتتىڭ ۇلتقا، تۇركىلىككە، تۇركىستان قالاسىنا قاتىستى ءبىرىنشى بولىگى سايتىمىزدا جاريالانعان بولاتىن. 

– ەندى، باسىندا قوزعالعان سۇراققا ءبىر ويىسساڭىز؟ تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما بەس جىلدىق كەزەڭىنە شىعىپ، ارتىڭىزعا ءبىر قايىرىلىپ قاراعاندا نە كورىنەدى؟ اسىرەسە، مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىزدىڭ جايى قالاي؟

– ال ەندى، قازاق رۋحانياتىنا كەلەيىك. جيىرما بەس جىل. بۇل جىلدارى ادەبيەت ءوسۋ كەرەك قوي. ءبىزدىڭ قىتاي جەرىندە جۇرگەن قانداس قالامگەرلەرىمىز دە، كوكتۋدىڭ جەلبىرەگەنىن ءوزىنىڭ ومىرىنەن ارتىق ساناپ، قانداي تاماشا ءان شىعارىپ جاتىر. قاجىعۇمار شابدانۇلى التى تومنان تۇراتىن «قىلمىس» رومانىن دۇنيەگە اكەلدى. ومارعازى ايتانۇلى، ءشامىس قۇمارۇلى قاتارلى قالامگەرلەردىڭ ەڭبەگىن ايتىڭىز. ولاردىڭ شىعارمالارى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىققا، بوستاندىققا ۇمتىلىسىن كورسەتەتىن كوركەم تۋىندى جانە ءبىزدىڭ رۋحاني ومىرىمىزدەگى ءبىر بەلەڭ بولىپ قالادى. ەسەسىنە، بۇگىنگى پروزاشىلارىمىز بار، باسقاسى بار، تاۋەلسىزدىككە دەيىن قازاق ادەبيەتى جەتكەن بيىككە جەتە العان جوق. قانشاما جاستار شىعىپ جاتىر. پروزادا ىرعاق جوق. جاڭا كەيىپكەر بولعانىمەن، جاڭا كوركەم وبراز جوق. كىمدى ايتا الاسىڭ؟ ەڭ بولماسا، «مىناۋ ادەبيەتىمىزدى ۇلتتىق دەڭگەيدە جاڭارتقان كوركەم وبراز اكەلدى» دەپ ايتا الاسىڭ با؟ ايتا المايسىڭ. بۇگىنگى جاستار كەشەگى مۇقاعاليدان، تۇمانبايدان، ساعيدان، فاريزادان، بەكەن ابدىرزاقوۆتان، قادىر، تەمىرحاننان اسىپ كەتە الدى ما؟ ولاردىڭ پوەزياسىنان اسىپ كەتە العان جوق. ەسەنعالي، ۇلىقبەك، بايبوتا، ادىلعازى، گۇلنار، سۆەتقالي، تىنىشتىقبەك، سابىر پوەزياسىنا جەتە العان جوق.  بۇل – جالعىز قازاق ادەبيەتىنە ءتان نارسە ەمەس. ماسەلەن، كەشەگى كەڭەتىك كەزەڭدە، قىرعىزداردا ايتماتوۆقا جەتە العان جازۋشى بولعان جوق. ال، بۇگىنگى ادەبيەتى دە تومەن. ايتماتوۆىڭ نە، تولەگەن قاسىمبەكوۆ دەگەن پروزايكتەرى بولدى، سوعان دا جەتە المايدى. تاتار ادەبيەتى تۋرالى دا وسىنى ايتامىن. تاتار ادەبيەتىندە بوستاندىق جوق، وتار ەلدىڭ ادەبيەتى عوي. بىراق، ولار ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىمىزدى قۋانىش كورىپ، سونى ايتۋ ارقىلى ءوز ادەبيەتتەرىندە قۇبىلىس جاساپ جاتىر. قازاق تاۋەلسىزدىك الدى دەپ، جان-جۇرەگىمەن، تۋىس جۇرەگىمەن قۋانادى، سول ارقىلى تاتار حالقىن وياتادى عوي. قازاق ماعجان جىرلارىن، وزبەك چۋلپون پوەزياسىن ءتارجىمالاپ ء(راديف گاتاش) جەكە-جەكە جيناق ەتىپ باستىرۋىن، ن.ورازالين، ع.جايلىباي ولەڭدەرىن اۋدارىپ كىتاپ ەتىپ باستىرۋىن مەن وسىلاي تۇسىنەمىن. دوسىم ركايل زايدۋللاعا تەمىرحان ولەڭدەرىن اۋدار دەپ ءوتىنىش ايتتىم.

ءبىر قىزىق جايت بار. شىعارمالارىمىز شەتەل تىلىنە اۋدارىلىپ جاتىر. بىراق، جۇرت كەشەگى اۋەزوۆكە، مۇقانوۆقا سۇيسىنگەندەي سۇيسىنبەيدى. وسىنىڭ ءبارىن ويلاعاندا، مەن مىنانداي ءبىر پىكىرگە كەلەمىن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن سول تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتەمىز دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز شەكتەپ تاستادىق پا دەيمىن. «تىنىش جۇرەيىكشى، مەملەكەت قۇرىپ الايىقشى» دەپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تۇنشىقتىرىپ تاستاعان سەكىلدىمىز. ايتپەسە، باياعى تسەنزۋرا جوق قوي. الايدا، قازاقتىڭ كوركەم ءسوزى ءالى كۇن كوزىنە كورىنبەي  كەلە جاتىر. ەلباسىمىز «الدىمەن ەكونوميكا» دەدى. ءبىرسىپارا ۋاقىت وتكەننەن كەيىن «بىزگە ناقتى ءبىر يدەولوگيانىڭ كەرەگى جوق» دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلدى. وسىدان كەيىن، ءبىزدىڭ جازۋشى اعايىن ءوزىنىڭ يدەولوگيا قالىپتاستىرۋشى فۋنكتسياسىنان ايىرىلىپ قالدى. بۇل بيلىككە كەرەك نارسە ەدى. نەگە؟ ويتكەنى، كەشە سوۆەت وداعىن قۇلاتقان – يدەولوگيا بولاتىن. يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋشى كىم؟ سوۆەت وداعىنىڭ جازۋشىلارى ەدى. مىسالى، ايتماتوۆ شىعارمالارى سوۆەت وداعى كەزىندە ومىرگە كەلدى. وداقتىڭ بارلىق ماقتاۋ-ماراپاتتارىن الا وتىرىپ، سوۆەت وداعىنا قارسى جازىلعان دۇنيەلەر ەدى. دانيل گرانين، ۆلاديمير تەندرياكوۆ، يۋري تريفونوۆ، يۋري بوندارەۆ، ۆالەنتين راسپۋتيننىڭ شىعارمالارىن قاراساڭىز، قۇلاماي تۇرىپ-اق، ءوز تۋىندىلارىمەن سوۆەت وداعىنىڭ جانازاسىن شىعارىپ جىبەرگەن قالامگەرلەر دەۋگە بولادى. سودان قاۋىپ ويلاعان بيلىك كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادەبيەتكە جاعداي جاساعان جوق..

ادەبيەتكە جاعداي جاساۋ دەگەن نە؟ ول – اللا بەرگەن تالانتتى حالىقتىڭ قىزمەتىنە جۇمساتۋ ءۇشىن، مەملەكەت ونىڭ تۇرمىستىق پروبلەمالارىن شەشىپ، ەركىن ويلاۋعا، جازۋعا مۇمكىندىك جاراتۋ. ولار يدەولوگيا تۋدىرادى. يدەولوگيا دەگەن قورقىنىشتى نارسە ەمەس قوي. قانداي قوعام، سوعان ساي يدەولوگيا قالىپتاسادى. قانداي يدەولوگيا سوعان ساي قوعام بولادى. قازاق قوعامىن، ازات ەلدىڭ ازات ويلى جازۋشىلارى تەرىس يدەولوگياعا باستاماس ەدى. جانە ءبىر ماسەلە، كەز-كەلگەن جاڭا كەزەڭ، جاڭا قوعام، جازۋشىنىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر تارتادى. سەن ءوز قوعامىڭدى ءوزىڭ كورىپ، ويشا تالداپ وتىراسىڭ. بىراق، سونىڭ جەتىستىگىن قانداي تاقىرىپتا، قانداي كەيىپكەر ارقىلى كوتەرەسىڭ، كوركەم شىعارماڭمەن قانداي الەمگە تانىتاسىڭ؟! مىنە، وسىعان كەلگەندە ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز،  باعدار الا الماي قالدى-اۋ دەيمىن. ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، حح عاسىر باسىنداعى ورىس ادەبيەتىندە «كتو ۆينوۆات؟» (گەرتسەن، «بەدنايا ليزا» (كارامزين), «چتو دەلات؟» (چەرنىشەۆسكي) دەگەن سۇراۋلى تاقىرىپتار كوتەرىلدى. بۇل جازۋشىلاردىڭ جاڭا قوعامدى تالداۋى، قوعامنان يدەال ىزدەۋى. قوعامدى جاڭا يدەولوگياعا باستاۋى. سۇلتانماحۇمۇت تورايعىروۆتىڭ رومانىنىڭ اتى دا «كىم جازىقتى» عوي. عالىمجان يبراگيموۆ دەگەن تاتار جازۋشىنىڭ رومانىنىڭ اتى – «قازاق قىزى». ورىس تىلىنە «دالا قىزى» اتالىپ اۋدارىلدى.  ج.ايماۋىتۇلى «اقبىلەكتى»، م.اۋەزوۆ «قارالى سۇلۋدى»، «س.مۇقانوۆ «بوتاگوزدى»، ب.كەرباباەۆ «اينانى» جازدى. دەمەك، حح عاسىردىڭ باسىنداعى قوعامدا قازاق ءۇشىن جانە قازاق سەكىلدى «بۇراتانا» اتانعان ۇلتتار ءۇشىن باستى تاقىرىپتىڭ ءبىرى ايەل تەڭسىزدىگى بولعانى عوي.

ءبىر قاراعاندا، ازاتتىق العان تاۋەلسىز ەلمىز. جازۋشىلار سول ازاتتىقتى، تاۋەلسىزدىكتى مىنا قوعامنان كورە الماي، سونى بەرەتىن تىڭ وبراز تابا الماي باعدارىنان اداسىپ قالدى. ابدەن قالىپتاسقان جازۋشىلار تاريح ارەناسىنان كەتتى. ولاردىڭ ءداستۇرىن، بىلايشا ايتقاندا  اۋەزوۆ ءداۋىرىنىڭ ادەبي ءداستۇرى (مەن حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىن تۇتاسىمەن اۋەزوۆ ادەبيەتى دەپ اتايمىن-ق.ە) ءبىزدىڭ قازىرگى جاستارىمىزعا جۇقپاي قالدى. جانە ءبىزدىڭ جاستارىمىز ءبىر ۇلتتىڭ ادەبيەتىمەن شەكتەلۋگە ءتيىستى  ەمەس، جاڭا زاماننىڭ  تەگەۋرىندى تىڭ بۋىنى بولۋى كەرەك قوي. مىسالى، گابريەل گارسيا ماركەس، قىرعىز ايتماتوۆ، بەلورۋس بىكوۆ، مولداۆان درۋتسە، ليتۆالىق يۋ.ماتسينكياۆيچيۋس، گرۋزين دۋمبادزە، ازەربايجان انار ... وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ءداستۇرىن يگەرۋگە ءتيىس جاستار. الايدا، ولار كۇندەلىكتى كۇن كورىستەن ارتپايدى. جازعانىنا قالاماقى المايدى. وندا قاي ۋاقىتتا ىزدەنەدى؟ تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىمەن، ادەبيەتىمىزدە بار، قالىپتاسقان، ورنىققان داستۇرلەردى تولىق يگەرىپ، ارى قاراي الىپ كەتۋگە بۇلاردىڭ مۇرشاسى جوق. ادەبيەتتەگى باعدارسىزدىق، ادەبيەتتەگى جاعدايسىزدىق، ادەبيەتتەگى مۇقتاجدىق، قىسقاسى، ءبىزدىڭ تالانتتى جاستارىمىزدىڭ قولىن دا، اياعىن دا بايلادى. بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى، كەشەگى كەڭەستىڭ كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ بيىك ورەسىنە شىعا الماي، توقىراپ تۇر دەپ ويلايمىن.

– ادەبيەت سىنشىسى رەتىندە ءبىر سۇراق قويسام دەيمىن. قازىر شىعارمالار بار دەلىنەدى. ەندى سولاردى ارى قاراي دامىتىپ، قالامگەرلەردى قاناتتاندىرۋدىڭ ءتاسىلى ءوزىڭىز ايتقان جاعداي جاساۋ مەن بىرگە، جاقسى سىن دا سەبەپشى بولماق. قازىر سىن جانرىنا دەن قويىپ ءجۇرسىز بە؟ بىزدە سىن نەگە جازىلمايدى، الە سىنعا ىلىنەتىن دۇنيە جوق پا؟

– جالپى قوعام الماسقاندا، عاسىر الماسقاندا، قوس عاسىردىڭ توعىسىندا زامان جاڭارادى، زامانمەن بىرگە قوعام جاڭارادى. قوعام جاڭارعاندا ادەبيەتتىڭ وزگە جانرلارى اڭىسىن اڭدىپ، الدىڭعى پلانعا پۋبليتسيستيكا تۇسەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما بەس جىلىنىڭ العاشقى ون بەس جىلىندا پۋبليتسيستيكا ءبىرىنشى پلاندا بولدى. كوسەمسوز! ماسەلەن، اعا بۋىن جازۋشىلاردان ءابىش كەكىلباەۆتىڭ پۋبليتسيستيكاسى ونىڭ كوركەم شىعارمالارىنا قاراعاندا  ۇلتتىق بولمىسى مىقتى دۇنيەلەر. ابەكەڭ كەتەر-كەتكەنشە توم-توم روماندارىن توقتاتىپ قويىپ، پۋبليتسيستيكا جازدى. جاقسى جازدى. بولماسا، بۇدان ون بەس جىل بۇرىنعى ماعاۋيننىڭ پۋبليتسيستيكاسىن الايىق. «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» قانداي جاقسى دۇنيە. مەرەكە قۇلكەنوۆتىڭ «ءبىزدىڭ قوعام» دەگەن توپتاما جيناعى بولدى. قويشىعارا سالعاريننىڭ تۇرىكتىڭ تەگىمىزدى ىزدەپ جازاتىن شىعارمالار شوعىرى («ۇلى قاعاناتقا» دەيىن), ج.بەيسەنبايۇلىنىڭ «ارعى تۇركتەر اقيقاتىنىڭ ىزىمەن»، ءا.احمەتوۆتىڭ «ءتۇبى تۇركى وركەنيەتى» اتالاتىن ەڭبەكتەرى، «قازاق ادەبيەتىن» شەرحان مۇرتازا باسقارىپ وتىرعان كەزدە ديداحمەت ءاشىمحان، باقىت ساربالا جازعان پۋليتسيستيكا  بۇل – ءبىر ءداۋىر. كوركەم ادەبيەت ول كەزدە قالىپ قويدى. سىنشىلاردىڭ ءبىر كەمشىلىگى وسى پۋبليتسيستيكالاردى دەر كەزىندە كورىپ، دەمەپ وتىرا المادى. سىننىڭ ءبىر فۋنكتسياسى سىناۋ بولسا، تاعى ءبىر جاعى دەمەۋ عوي. كەيىن ولار دا توقتادى.

وتپەلى كەزەڭدە ادەبيەتتە بۋىن الماسىپ جاتتى. اعا بۋىن جاڭا قوعام جايلى پىكىر ايتىپ، ءتىپتى، كوركەم شىعارما، روماندار جازىپ جاتۋىنا قاراماستان، ولار قوعامنان قالىپ قويعان ەدى. ول كەزدە قوعامعا ىلەسە العان، وندا دا سىنشىل كوزقاراسىمەن ەرە العان ادام شەرحان مۇرتازا دەپ ويلايمىن. شەراعاڭ سول كەزدە قازاق پۋبليتسيستەرىنە مەكتەپ بولا الدى. بىراق، ولار جاساعان پۋبليتسيستيكاعا سىنشىلار پىكىر ايتىپ ۇلگەرگەن جوق. ءسويتىپ جۇرگەندە، ولار دا ارەنادان كەتتى. الايدا، ول كەزەڭدەگى كوركەم شىعارما جاراتۋ  ساپاسىز بولدى. سىننىڭ مىندەتى سول جارامسىز نارسەنى جارامسىز دەپ ايتۋ عوي.  ونى ايتايىن دەسەڭ، ءبىر جالاقىعا نەمەسە زەينەتاقىعا قاراپ كۇنىن كورىپ وتىرعان جازۋشىعا، جوقتان بار جاساپ وتىرعان ادامعا ارىق اتقا قامشى ۇرعانمەن بىردەي ەدى. سوندىقتان، بۇل كەزدە ناقتى، ساۋاتتى، ءبىلىمدى، ەستەتيكالىق مۇراتى بار ادەبي سىن توقتادى، توقىرادى. جازعان دۇنيەنى ماقتايىن دەسە كوركەمدىگى كوتەرمەيدى. سىنايىن دەسە، ەسكى قوعامنىڭ داستۇرىندە قالىپتاسقان، جاڭا قوعامدى تاني الماي داعدارعان شىعارما يەلەرىن وبالسىندى. حالىق باسىنداعى ءحالدى كورىپ، قوعامعا نارازى بولىپ وتىرعان جازۋشىلاردى سىناۋعا ارى بارمادى. شىن مانىندەگى ادەبي سىنشىلار «بۇل كۇندەردەن دە ءوتىپ كەتەمىز، ەندىگى ءسوزدى كەيىن كەلەتىن جاڭا بۋىن جازۋشىلار ايتادى عوي» دەپ موينىن سوزۋمەن ءوتىپ كەلە جاتىر. بىراق، ول جاڭا جازۋشىلار ءالى كەلگەن جوق. جاستار ول دەڭگەيگە جەتكەن جوق.

مىنانداي ءبىردى-ەكىلى قۇبىلىستار بار. مىسالعا مەن ءوزىمدى الايىن. مەنىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان عىلىمي ەڭبەگىم – ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءمولدىر ماحاببات» رومانى. بۇگىن ول شىعارمانى ەشكىم وقي قويمايدى. دەمەك، مەنىڭ عىلىمي ەڭبەگىمدى كىم وقيدى!؟ ول كەزدە ادەبيەتتەگى جاڭا كورىنىپ كەلە جاتقان جاستاردى زەرتتەۋگە جاك رۇقسات ەتپەيدى. بەلگىلى ادامداردى، ولاردىڭ ادەبي قۇبىلىسقا اينالعان شىعارمالارى جايىندا  قورعايسىڭ. جازۋشى دا، ونىڭ ادەبي تۋىندىسى دا  تاريح قويناۋىنا كەتىپ بارا جاتىر. كوردىڭ بە، ءبىزدىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىمىز قالاي تەز قۇنسىزدانادى؟

مەن سابىر ادايدىڭ ءبىر تومدىعىن وقىپ شىقتىم. ءابىش كەكىلباەۆ ول تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە تەبىرەنىپ، توگىلىپ تۇرىپ جازعان ەدى.  سابىردان ماعان ۇناعانى بەس-التى ولەڭ بولدى. سونىڭ ىشىندە «بار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن ولەڭ جولى. قانداي ادەمى ايتىلعان! بۇل ۇلتتىق تۇتاسۋىمىزعا قىزمەت ەتەتىن ءسوز. مەن «سابىر ادايدىڭ ءبىر تومدىعى نەگە تۇتاسىمەن مولدىرەگەن پوەزيادان تۇرمايدى» دەپ تالاپ قويسام ۇيات بولار ەدى. ورىستا نيكولاي رۋبتسوۆ دەگەن ماسكۇنەم اقىن بولعان. بار جازعانى ءبىر-اق كىتاپ بولاتىن شىعار. بىراق، ءۇش-ءتورت ولەڭىمەن عانا تاريحتا قالدى. ول قازىر پۋشكيننەن باستاپ، تاريحي تۇلعالارعا اينالعان بۋىن-بۋىن اقىنداردىڭ قاتارىندا تۇر. «بەرەگيتە روسسيۋ» دەگەن ولەڭى بار. سول سەكىلدى، سابىر ادايدىڭ «بار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەگەنى ادەمى ايتىلىم. بولماسا، سۆەتقالي نۇرجانوۆتىڭ پوەمالارى، الاي-تۇلەي بۇرقاسىن ولەڭدەرى قانداي. قازاق پوەزياسىنداعى قۇبىلىس. سونى اشا الماي، اشىپ، تالداپ ايتا الماي  وتىرمىز. سۆەتقاليدىڭ ولەڭدەرى جىراۋلاردىڭ داستۇرىندە تۋعان.  وسىنداي ماقتانىشتى دۇنيەلەر بار بىزدە. سىنشىلارىمىزدىڭ كەمشىلىگى – وسىنى كورسەتە الماۋى. كورسەتەيىن دەسەڭ، ادەبيەتتى وقشاۋ تالانتتار جاساپ جاتقان جوق. ادەبيەتتە ورتا شارىقتىلار، ءتىپتى حالتۋرششيكتەردىڭ ەڭبەگى الدىمەن باعالانىپ، ايرىقشا ماقتالىپ، ادەبي پروتسەستى جالعاندىقپەن  سولار جاساپ جاتىر. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ ءوزى سولارعا بەرىلەدى. جالپى، تاۋەلسىزدىك كەزىندە مەملەكەتتىك سىيلىقتى ءتاۋ ەتەتىندەي دەڭگەيگە كوتەرە المادىق.  سوۆەت وداعىندا ادەبيەتتى تاپقا قۇرىپ جاساعان، ورىستان گەروي «تۇلعالاعان» شىعارمالارعا جول اشتىق.  ول كەزدىڭ گەرويلارى  «سوۆەتتىك ءبىرتۇتاس ۇلتتى» كوممۋنيزمگە قاراي باستاپ بارا جاتادى. مەمسىيلىقتى وسىنداي شىعارمالارعا بەرىپ ەدىك قوي. ويلاپ وتىرسام، قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن اۋەزوۆكە دە بەرمەگەن سياقتىمىز. ول لەنيندىك، ستاليندىك سىيلىقتاردى الدى. ونى مۇقاعاليعا، جۇمەكەنگە بەرگەن جوقپىز. قازىر دە شىن ادەبيەت دۇنيەسىنە، ادەبيەتتى ونەرگە اينالدىرعان شىن تالانت يەسىنە بەرىپ جاتقان جوقپىز. كىمدى ايتىپ وتىرعانىمدى وقىرمان ءوزى سەزىنە جاتار. ءولى شىعارما جازعان جازۋشىعا بەرىپ وتىرمىز سىيلىقتى. ونەرگە ەمەس، ونەرگە قاتىسى جوق، سوعان اقشا بولگەن باسشىعا بەرەمىز. سوندا نە بولدى؟ بۇنداي جاعدايدا ادەبيەت، ونەر، ونەردىڭ سان-سالاسى داميدى دەپ ويلايسىڭ با؟ وسىنداي جاعدايدا «شىن ونەر دۇنيەسىن نەگە تانىماي جاتىرسىزدار، نەگە سولاردى جارقىراتىپ كورسەتپەيسىزدەر» دەپ، ادەبيەت سىنشىسىنا ءيا ونەر تانۋشىعا تەپسىنىپ تالاپ قويا الامىز با؟ بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى قازىر توپانعا اينالعان. مۇشكىل حالدەگى، تۇرمىستىڭ اۋىرتپالىعىن كوتەرە الماي جۇرگەن تالانتتاردىڭ ادەبي جانە ونەر قۇبىلىسىن جاساۋىنا جاعدايى جوق. مەنىڭ پىكىرىم وسى.

– ءسابيت مۇقانوۆتى زەرتتەدىڭىز. بۇگىندە بۇل كىسى تۋرالى قايشىلىقتى پىكىر كوپ. كىنالايتىندار دا بار. ءسىزدىڭ ويىڭىز قالاي؟

– ماسەلە مىنادا. ءسابيت مۇقانوۆتى كىنالاۋدىڭ كەرەگى جوق. ول – ءوز ۋاقىتىنىڭ پەرزەنتى. «ول ءوز ۋاقىتىنا ساي شىعارما جاسادى عوي، سول شىعارمالارىمەن حالىقتى، ۇلتتى باقىتقا باستاپ ءجۇردى عوي» دەپ سىناماي قويا سالۋعا تاعى بولمايدى. ويتكەنى، كەز-كەلگەن قوعام وزىنە دەيىنگى قوعامدى، ۋاقىتتى تالداۋ ارقىلى وسەدى. ونىڭ جەتىستىگىن قابىلداپ، كەمشىلىگىنەن باس تارتۋ – ساباق  الۋى كەرەك. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ دە وزىق جاعى بولسا الۋىمىز ءتيىس. سونىمەن بىرگە، كەمشىلىگىن ايتىپ، تاريحتىڭ قويناۋىنا تاستاپ كەتۋىمىز قاجەت. ۇرپاق ودان ساباق الىپ وسەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، ءبىر قۇبىلىستى سىناۋ، كىنالاۋ، كۇناعا بالاۋ ول – تەرىس نارسە. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ كوزدى جۇمىپ، ىمىراشىلدىققا بارۋ كەرەك پە؟ جوق، ولاي ەمەس. تالداۋ كەرەك. كەز-كەلگەن تۇلعانىڭ دۇنيەتانىمى قايشىلىقتى بولادى. قايشىلىقسىز تۇلعا بار دەپ ايتۋ قيىن. مىسالى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» جاقسى كورگەنىمىز ءۇشىن، ونىڭ «وسكەن وركەنىن» سىناماي، كوزدى جۇمىپ قويىپ ماقتاۋمەن  كەلەمىز. دۇرىس پا؟ «وسكەن وركەن» شىعارما ەمەس قوي، اينالايىن-اۋ. نەمەسە، «قيلى زامان» «اباي جولىنان» كەم بە؟ بۇگىنگى وقىرماننىڭ ءتورت كىتاپتان تۇراتىن ەپوپەيانى وقۋعا ۋاقىتى بار ما. بولماسا «قيلى زامان» نە «اباي جولى» وقىرمانعا رۋحاني بايلىق سىيلاي الماي ما؟ سىيلايدى. «قارالى سۇلۋىنىڭ» ءوزى قانداي. ارقايسىسى ءوز جانرىندا تۋعان باستالۋى، اياقتالۋى بار ءبۇتىن ءبىتىم، تولىققاندى شىعارما. اۋەزوۆتىڭ ءوزى ايتقان، «لەنيندىك سىيلىقتى شىعارماسى شاعىن ەكەن دەپ، مۇسا جالەلگە قيماي وتىرمىز با، بولماسا شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ اڭگىمە سياقتى پوۆەستتەرىنە بەرگىمىز كەلمەي وتىر ما. بۇل قاتە. م.شولوحوۆتىڭ «تىنىق دونىنا» ەمەس، «ادام تاعدىرى» دەپ اتالاتىن اڭگىمەسىنىڭ وزىنە لەنيندىك سىيلىق بەرۋگە بولادى» دەگەن. ول «تىنىق دوننان» كەم ەمەس دەگەن ءسوز. ونىڭ جانرىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. وسى سەكىلدى، ءسابيت مۇقانوۆ ءومىر بويى تىنباي ەڭبەكتەنگەن، تالانتىن تانىتقان، قازاق حالقىنىڭ كوسەم جازۋشىسىنا اينالعان ءىرى تۇلعا. قانداي ءىرى تۇلعا بولماسىن، ونىڭ قاتە-كەمشىلىگى دە ءىرى بولادى. جالپى، شىعارماشىلىقتىڭ يەسى جازۋشىنىڭ ءوزى ەمەس، ونىڭ دۇنيەتانىمى. قازاق ادەبيەتىنىڭ دوسى بولعان، ءوزى كوپ جازعان، بىراق ادەبيەت تاريحىندا ءىز قالدىرا الماعان نيكولاي تيحونوۆتىڭ «دۇنيەتانىم شىعارماشىلىق قوجاسى» (ميروۆوززرەنيە - حوزياين تۆورچەستۆا) دەگەن ءسوزى بار. س.مۇقانوۆتىڭ بار قاتە، كەمشىلىگى ونىڭ دۇنيەتانىمىندا جاتىر. ونىڭ دۇنيەتانىمى سوۆەتتىك دۇنيەتانىم.  ول سوۆەتتىك دۇنيەتانىممەن جازىپ تا، قازاق حالقىنىڭ ارمان-مۇراتىن، ازاتتىققا دەگەن ۇمتىلىسىن، ءبار-ءبارىن ايتىپ بەرە بىلگەن جازۋشى. ونىڭ ۇستىنە، ادەبيەتتە كولەم، وقيعا قالماۋى مۇمكىن، ال، كوركەم وبراز قالادى. ءسابيت مۇقانوۆ بۇركىت، باتەس، يتباي، بوتاكوز، اسقار، سىرباي، شايكوز اماندىقوۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ سەكىلدى كوركەم وبرازدار جاساپ بەرگەن جازۋشى. اسا كورنەكتى جازۋشى. ال، وسى كوركەم وبرازدى جاساۋ جولىندا ول ادىلەتتى بولدى ما، بولا المادى ما؟ «بوتاكوز» رومانىنىڭ بۇرىنعى اتى «جۇمباق جالاۋ». 1938 جىلى ءنوۆوسىبىر قالاسىندا باسىلعان. ول كەزدە قازاق دالاسىندا كىتاپ باساتىن باسپا بولماعان. ءنازىر تورەقۇلوۆ قازاق باسپاسىن العاش نوۆوسىبىردەن اشقان. سەبەبى، ءنوۆوسىبىر قازاقتىڭ جەرى عوي. ومبىدا ءالى كۇنگە قازاقتار وتىر. ول دا قازاقتىڭ جەرلەرى. سولاردى ساقتاۋ ويىندا بولدى ما، باسپانى سول ارادان اشىپتى. سول س.مۇقانوۆ رومانىنداعى يتبايدىڭ تۇپتۇلعاسى – سايىم قىدىروۆ. ول كىسى روماندا دۇنيەقور، نادان باي رەتىندە سۋرەتتەلەدى. كوركەم وبراز رەتىندە جامان ەمەس. جازۋشى بۇل جەردە يتبايدىڭ كوركەم وبرازىنا قيانات جاساپ وتىرعان جوق، ونىڭ ءتۇپ تۇلعاسى سايىم قىدىروۆقا قيانات جاساپ وتىر. اكەسى باي بولعانىمەن، پاراساتى تومەن ادام ارى قاراي سول بايلىقتى ۇستاپ تۇرا المايدى. ال، سايىم قىدىروۆ رومانوۆتار پاتشالىعىنىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىعىنا قازاق دالاسىنان دەلەگات بولىپ بارعان ادام. ونى حالىق جاقسى كورگەن. بولماسا، شەرحان مۇرتازا جازعان «قىزىل جەبەدەگى» رىسقۇل اتىپ ولتىرەتىن سايماساي بولىس ون التى جاسىندا حالىق قالاپ، بولىس قويعان ادام. ونىڭ ۇرپاقتارى قازىر قىرعىزستاندا تۇرادى. ال، روماندا ول حالىقتىڭ بوستاندىعىنا قارسى بولىپ سۋرەتتەلگەن. بۇل جازۋشىلاردىڭ كەمشىلىگى دەۋدەن اۋلاقپىن. بۇلاردىڭ ءبارى جازۋشىلاردىڭ سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كانونىندا تاربيەلەنۋدەن. ايتپەسە، شولوحوۆتىڭ «تىنىق دونى» سوۆەت ۇكىمەتى جايلى شىعارما ەمەس قوي. سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى گريگوري مەلەحوۆ تۋرالى شىعارما ەمەس پە. وسى شىعارمادان ۇيرەنە بىلگەن حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «اقجايىعىندا» جاقسى نوتالار بار. اقان نۇرمانوۆ دەگەن جازۋشى بولعان. ءوزىم كورمەگەم. جاستاي قايتىس بولىپتى. اقاننىڭ «قۇلاننىڭ اجالىن» قاراڭىز. قۇداي-اۋ، سونداعى قۇلان گريگوري مەلەحوۆتان كەم ەمەس قوي. قۇلان سۆوەت ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتارعا بەرگەن بوستاندىعىن تۇسىنبەدى دەگەن بەتپەردە جاساپ قويعان دا، ونىڭ ارجاعىندا حالقىن سۇيەتىن، حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن قاي جاۋمەن كۇرەسۋدى بىلمەيتىن، بىراق ۇلتىنا ادال، حالقىنا بەرىلگەن قۇلاننىڭ كوركەم وبرازى جاسالعان.

ەرتەڭ ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان سوۆەتتىك يدەولوگيانى دۇنيەتانىم رەتىندە ۇستانعان جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى تاريحتىڭ قويناۋىنا كەتە بەرەدى. شەرحان مۇرتازانىڭ «قىزىل جەبەسى»، «قارا مارجانى»، زەينوللا قابدولۆتىڭ  «ۇشقىن»، «جالىن»... كوپ-اق. قايسىبىرىن ايتارسىڭ، قاراعىم؟!، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شىعارمالارى تۋرالى دا وسىنى ايتار ەدىم. ەسەسىنە، اقان نۇرمانوۆتىڭ «قۇلاننىڭ اجالى» تاريح پەردەسىن اشىپ، ساحناعا شىعا كەلەتىن بولادى. ەندىگى ۇرپاققا جاڭاشا قىزمەت ەتەدى. مەيلى ءسوز ونەرى، ساز ونەرى بولسىن، ولار جاسالعان ۋاقىتىمەن باعالاناتىنى راس. بىراق، مەملەكەتتىك كوميسسيا، سىنشىلار ونى باعالاۋدا سول ۋاقىتتىڭ بيلىگىنە سەنىپ، جاڭىلىسىپ، سىيلىقتى ۋاقىتشا شىعارماعا ەمەس، ۇلتقا ماڭگىلىك قىزمەت ەتەتىن شىعارماعا بەرۋگە ءتيىستى. ويتكەنى، بەلىگى ءبىر كەزەڭگە قىزمەت ەتەتىن شىعارما، ول – شارقى شىعارما. ال، ادەبيەت پەن ونەردىڭ ولشەمى ۇلتتىڭ ماڭگىلىك قۇندىلىقتارى. سىنشىلار وسىنى اجىراتا الماي كەلە جاتىرمىز. ءبىز ۋاقىتشا ابىروي سىيلاعىش حالىقپىز. ءوزىنىڭ ۇپاي جيعىش قىزمەتىمەن، پىسىقتىعىمەن كورىنىپ قالعان ادامدى كوسەم تۇتا بەرەمىز. ونى ماقتاي بەرىپ، جەكە باسقا تابىناتىن تۇلعاعا اينالدىرىپ الا قويامىز. ونى تۇلعانىڭ ازا اۋرۋىنا ۇشىراتامىز. سويتەمىز دە، ادەبي ەستەتيكالىق ولشەمىمىزدەن ايىرىلىپ قالامىز. سونىڭ كەسىرىنەن، وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا پايدا بولعان مەملەكەتتىك سىيلىق شىن تالانتقا، ۇلتقا ماڭگىلىك قىزمەت ەتەتىن شىعارمالارعا ەمەس، كەزەڭ تالانتتارىنا، كەزەڭ جاعىمپازدارىنا، ادەبيەت پەن ونەردەگى كەزدەيسوق دەمەيىن، كەزەڭدىك يدەولوگياعا جۇمىس ىستەگەن تۋىندىلارعا بەرىلۋمەن كەلە جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ تراگەديامىز.

– راحىمجان وتارباەۆتىڭ ادەبيەتكە بايلانىستى ايتقان پىكىرى تۋرالى نە ايتاسىز؟

– سونى، كوزىم شالمادى. وعان پىكىر ايتا المايمىن. بىراق، راحىمجان وتارباەۆپەن كوڭىلىمىز جاقىن، دوس-جار جىگىت. ادەبيەتىمىزدەگى ءبىر جاڭا ءسوز بولسا، وسى راحىمجان ايتا الىپ ءجۇر-اۋ دەپ ويلايمىن. ول وزىنە-ءوزى سىن كوزبەن قاراي الاتىن ازامات. ونىڭ دا جازعان شىعارماسىنا باعا بەرە العان جوقپىز ءالى. ءوز باسىم، ۋاقىتىندا باعالانباعان ادامدار دەپ، ءابىش كەكىلباەۆتى، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتى ايتار ەدىم. اسىرەسە، جۇمەكەندى،  اقاندى، توبىقتى ايتار ەدىم. ىزدەۋشىسى جوق پا... تاكەن الىمقۇلوۆ دەگەن تالانتتى جازۋشى وتكەن.

– سوزاقتىكى؟

– قازاقتىكى. ارالاستىق. وڭ-تەرىس مىنەزدەرى، تۇرمىستىق وڭ-تەرىس ءىس-ارەكەتتەرى بولاتىن. سوعان قاراپ، شىعارماسىن باعالامادىق پا دەپ ويلايمىن. ول كىسىنىڭ وزىنەن دە بار، مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنعان كەزدە «مايداندا وت كەشكەن، قان كورگەن، جاسى ۇلكەن باۋكەڭ العانى دۇرىس شىعار» دەپ، باۋىرجان مومىشۇلىنا جولىن بەردى. بىلايشا، كىسىلىك. بىراق، سوۆەت ۇكىمەتى سەكىلدى، ۇلى وتان سوعىسى دا تاريح قويناۋىنا كەتىپ قالادى. وسى سەكىلدى، ادەبيەت پەن ونەردىڭ كريتەريلەرى كوپ-اق. سونىڭ ىشىندە، ءوز باسىم كىم جايىندا، قانداي شىعارما تۋراسىندا جازسام دا، ەلگە ەرتەڭ دە قىزمەت ەتە الاتىن شىعارمالار جايىندا جازسام دەيمىن.

– ولاي بولسا، الداعى شىعارماشىلىق ويلارىڭىز، جوسپارلارىڭىز جايلى ايتساڭىز. قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟

–  بەيسەمباي كەنجەبايۇلى تاعدىرى تۋرالى ءبىر شىعارما اياقتاۋ ۇستىندەمىن.موسكۆادا قىزمەت ەتتى. قازاققا قىزمەت ەتتى. ورىستار قىڭ دەمەدى. قازاقستاندا قىزمەت ەتتى. قازاققا قىزمەت ەتتى. قازاقتار كۇن بەرمەدى... جازۋ ءستيلى قاتارلاستارىنىڭ كوبىنەن ايقۇلاقتانىپ اسىپ تۇرعان جوق. بىراق،  ازاماتتىق، عالىمدىق  اڭعارى، ۇلتشىلدىعى زور. ول كىسى ادەبيەتشى، عالىم. بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن حVIII عاسىردان ەمەس، سوناۋ تۇرىك قاعاناتى داۋىرىنەن باستاپ جاتساق، بەيسەمباي كەنجەبايۇلىنىڭ  ارقاسى. ەگەر بۇگىن، موڭعولياداعى تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندەگى رۋنا جازۋلى تاس ەسكەرتكىشتىڭ كوشىرمەسىن اكەلىپ، ەلورداداعى وقۋ ورنىنا قويىپ جاستاق،  ول – بەيسەمباي كەنجەبايۇلىنىڭ ارقاسى. كەم سويلەپ وتىرعان جوقپىز با؟ جوق. كەڭ سويلەسەك ءبارى دە تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى شىعار-اۋ، ال تاۋەلسىزدىگىڭىزدىڭ ءوزى باقيلىققا ەرىكسىز اتتانىپ كەتكەن الاشوردا تۇلعالارىنىڭ اماناتىنا ادال بولعان كەنجەبايۇلى جانە كەنجەبايۇلىلاردىڭ ارقاسى!  قانشا تەپەرىش كورسە دە  تاۋەلسىزدىكتى ۇمىتتىرماي ەلدىڭ ەسىنە سالىپ، ۇدايى ازاتتىققا ۇمتىلىپ، ۇلتتى ۇلتشىلدىققا ۇندەپ، ۇلتتى تۇتاستىققا جەتەلەپ، ۇلتتى تاۋەلسىزدىككە باستاعان كەنجەبايۇلى رۋحانياتى! ارينە،  كەنجەبايۇلى ءبىر عانا ادام. ەسەسىنە «ەدينيتسا» (اباي). كەنجەبايۇلى ءبىر ادام، ءبىر عانا ادام بولماس، سەلكەۋ-سەلكەۋ بىرنەشە عانا ادام. ادام-ازامات! سول جولدا ەشتەڭە كورمەگەن، تەك تەپەرىش كورگەن بەيسەنباي كەنجەبايۇلى رۋحىنا تاۋەلسىزدىك اتىنان تاۋەتسەك، تاعزىم جاساساق جاراسادى! ول كىسى ەتەكباستىنى كوپ كورسە دە، ەلدىك ويلاردى ايتۋدان ءبىر تانباعان، ءۇي قاماعىندا بولعان، ءتىپتى اتىلىپ كەتە جازداعان. سوندا دا، ۇلتتى ازاتتىق ويعا جەتەلەۋدەن قايتاپعان تۇلعا. جازباعىم – سونداي ادام جايلى دۇنيە. ول دەرەكتى رومان با، حرونيكا ما، بولماسا، ادەبيەت سىنشىسى جايلى ادەبيەت سىنشىسى جازعان دەرەكتى كىتاپ پا، جانرىن ءالى بەلگىلەگەن جوقپىن.

تاۋەلسىزدىك وزدىگىنەن كەلە سالعان جوق. بەيسەنباي كەنجەباەۆتار الاشوردا ءتۇپ تامىرىمەن وتالىپ كەتۋىنە قاراماستان، ولاردىڭ تاربيەسىن الىپ، الاشوردانىڭ يدەياسىن كەيىنگى ۇرپاققا سىبىرلاپ جەتكىزۋمەن بولدى. توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى بولا تۇرىپ، «ءبىز بۇگىن پايدا بولا سالعان ەل ەمەسپىز، تۇرىك قاعاناتىنىڭ بۇكىل ازاماتتىق تاريحى ءبىزدىڭ ازاماتتىق تاريحىمىز، تۇرىك حالقىنىڭ ءوز ادەبيەتى، جازۋى، سىزۋى بولعان. رۋنا تاس جازۋى ءبىزدىڭ رۋحانياتىمىزدىڭ التىن قاينارى، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحى سول كەزەڭدەردەن باستالادى» دەپ ايتاتىن كەنجەباەۆتار بولماسا، تاۋەلسىزدىك وزدىگىنەن كەلگەن كۇننىڭ وزىندە دە، ءبىز ونىڭ قادىر-قاسيەتىن سەزبەس ەدىك قوي. مەنىڭ كىتابىم – الاشوردانىڭ ۇلتشىل، حالىقشىل ءداستۇرىن الىپ قالعان، توتاريتارلىق جۇيەدە جۇرسە دە، كەيىنگى ۇرپاققا الاشوردانىڭ مەملەكەتشىل، ۇلتشىل يدەياسىن جەتكىزۋ پارىزىم دەپ بىلگەن ادامنىڭ اينالاسىنا، ءوزى ءومىر سۇرگەن جۇيەگە كوزقاراسى. ونىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قاتپار-قاتپار سىرلارى. مەنىڭ كىتابىم وسىلاي بولۋى كەرەك. ءبىزدى تاۋەلسىزدىككە جەتەلەپ كەلگەن التىن جىلعا جايلى كىتاپ دەپ ويلايمىن. وسىنى ءبىتىرىپ السام، ارى قاراي تاعى كورەمىز. «الشوردا جانە حح عاسىردىڭ باسىنداعى تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتى» دەگەن پۋبليتسيستيكالىق دۇنيە جاساپ جاتىرمىن. ول دا بەيسەنباي كەنجەباەۆتان ماعان جۇعىسقان يدەيا. مۇستافا شوقايدىڭ تۇرىك حالىقتارى تۋرالى «ەگەر، تاريحتا بىرىگىپ ءومىر سۇرمەسە، ولار ازاتتىققا جەتە المايدى» دەگەن يدەياسىن ۇستانىم ەتىپ جازىپ وتىرعان ەڭبەگىم. جازىپ وتىرعان دۇنيەڭ قاشان اياقتالعانشا، فورماسىن تابۋ، جۇتىندىرىپ شىعارۋ ۇلكەن جۇمىس. ونىڭ سىرتقى كيىم-كەشەگى ءسوز عانا ەمەس، شىعارماڭنىڭ وزەگىندەگى ادامشىلىق ويدى تاۋىپ بەرە الاسىڭ با، بەرە المايسىڭ با، ول دا ماڭىزدى ماسەلە. عابيدان مۇستافين ايتىپ ەدى، «ويسىز كۇنىم جوق، بىراق ول ويدىڭ ءبارى ەرتەڭگە جاراي ما، جاراماي ما بىلمەيمىن» دەپ. سول سەكىلدى، وقىرمانى جوق زاماندا بۇل ەڭبەكتەردىڭ وقىرمانىن تاۋىپ، مىنا قوعامنان ءوز سۇرانىسىن تاپقانشا، سەنىڭ بەيمازا قالپىڭ سول بەيمازا قالىپ.

اڭگىمەڭىزگە راحمەت!                        

«The Qazaq Times»