«نازارباەۆ ديكتاتۋراسى»: ەۋروپارلامەنت قازاقستان جونىندە قارار قابىلداپ، شەنەۋنىكتەرگە سانكتسيا سالۋدى ۇسىندى

ەۋروپارلامەنتتىڭ 598 دەپۋتاتى قازاقستانداعى ساياسي احۋالدى قاتاڭ سىناپ، سانكتسيا سالۋعا شاقىردى.

11 اقپان كۇنگى ەۋروپارلامەنت وتىرىسىنىڭ تۇسكى سەسسياسىندا دەپۋتاتتار وسىدان ءبىر اي بۇرىن قازاقستاندا وتكەن سايلاۋ كەزىندە «ءتۇرلى زاڭدار نەگىزگى بوستاندىقتارعا ەلەۋلى شەكتەۋ قويعانىن، ازاماتتىق قوعام مەن بالاما كوزقاراستاردىڭ اياسى تارىلعانىن» جانە «وپپوزيتسياسىز»، ياعني سايلاۋشىلاردىڭ «تاڭداۋ مۇمكىندىگىنسىز وتكەنىن»، «تاۋەلسىز باقىلاۋشىلارعا قىسىم كۇشتى بولعانىن»، «ادەتتەگىدەي بەيبىت نارازىلىققا شىققان جۇزدەگەن ادام ۇستالعانىن» ايتىپ سىنادى. ساياسي ناۋقاننان باسقا ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىندەگى «سوزىلمالى ماسەلەلەر» وتكىر تالقىلاندى. «ەستۋشى مەملەكەت» قۇرۋدى ۇرانداتقانىمەن «ساياسي ءومىرى رەپرەسسيۆتى سيپات العان» قازاقستانداعى ادىلەتسىزدىكتى سىنايتىن ءارى 20 تالاپتان تۇراتىن قارارعا 693 دەپۋتاتتىڭ 598-ءى قولداپ داۋىس بەرگەن (43-ءى قارسى داۋىس بەرسە، 52 دەپۋتات قالىس قالعان).

باتىس پارلامەنتى «قازاقستان ۇكىمەتىن حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرگە سايكەس ارەكەتتەنۋگە، سونداي-اق EPCA قۇجاتىنىڭ 1, 4, 5 جانە 235-باپتارىندا كوزدەلگەن ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتارىن قۇرمەتتەۋگە تالاپ ەتە; بيلىكتى سايلاۋ وتكىزۋدە قۇقىقتىق ءورىستى ساقتاۋ تۋرالى حالىقارالىق نورمالاردى ساقتاۋعا جانە دياقب حقك ۇسىنىمدارىن، ونىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق كەپىلدىك بەرىلگەن نەگىزگى بوستاندىقتار –  ازاماتتىق قوعامنىڭ ساياسي ومىرگە قاتىسۋ، ساياسي پليۋراليزم، سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ بەيتاراپتىعى، سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىقتارى، سايلاۋشىلار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن (باق) الالاماي تىركەۋ سياقتى مىندەتتەردى ورىنداۋعا شاقىرادى»، – دەلىنگەن «قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى احۋالى تۋرالى» رەسمي قاراردا.

سونىمەن قوسا، ەۋروپارلامەنتتە قازاقستاندا كەيىنگى كەزدە ازاماتتىق قوعام ۇيىمدارىنا كۇشەيگەن قىسىم، ادام قۇقىقتارى جاعدايى ناشارلاۋى، ساياسي تۇتقىندار، اباقتىلارداعى ازاپتاۋ، بەيبىت جيىندار مەن قاۋىمداستىقتار ەركىندىگىنىڭ شەكتەلۋى كەڭىنەن ءسوز بولدى.

ەل بيلىگىنەن قىتايداعى تۋىستارى مەن مەملەكەت ازاماتتارىنا ءجيى اراشا سۇرايتىن قازاقستاندىقتاردىڭ تالابىن ەسكەرۋگە، شىڭجاڭداعى قىسىمىنان قاشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە شاقىردى.

باتىس دەپۋتاتتارىنىڭ پىكىرىنشە، «ەلدە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى «سالىق ماسەلەسى بويىنشا» بيلىك تاراپىنان قىسىم كورىپ، جازالانىپ وتىر»، ال بۇل «رەفورمالاۋ بارىسىنا كەدەرگى كەلتىرەدى ءارى ازاماتتىق قوعامنىڭ نەگىزگى جۇمىسىن شەكتەيدى».

ورتا ازياداعى ساياسي كليماتى كوپ جىلدار بويى وزگەرمەگەن ءىرى ەل تۋرالى تالقىعا قاتىسقان دەپۋتاتتاردىڭ دەرەگىنە قاراعاندا، قازاقستاندا «26 ساياسي تۇتقىن بار، ونىڭ بەسەۋى بىلتىر قازا بولعان» (ولار: دۋلات اعادىل مەن تۇڭعىش ۇلى جانبولات اعادىل، سەرىك ورازوۆ، امانبيكە حايروللا جانە عاريفۋللا ەمبەرگەنوۆ – قاراردان). وسىمەن بىرگە، «بيلىك ساياسي وپپونەنتتەر مەن سىني پىكىرلەردى باسىپ-جانشۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ايلا-شارعى قولدانادى». قاراردا تۇرمەدەگى ازاپتاۋ وقيعاسى توقتاماعانى، تۇتقىنداردىڭ قۇقىعى اياقاستى ەتىلەتىنى، كوروناۆيرۋس شەكتەۋلەرى جاعدايدى ۋشىقتىرعانى جازىلعان.

قارار قابىلدار بۇرىن تالقى كەزەڭىندە ءسوز العان دەپۋتاتتار ارقا استاناسىنا بىرقاتار ايىپ ارتتى. كوپشىلىگى جاعداي قيىنداپ بارا جاتقانىن ايتىپ، ءاردايىم ەكونوميكالىق مۇددەدەن جوعارى تۇرۋى قاجەت ادام قۇقىعى ءجيى تاپتالاتىنىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.

ازاتتىق راديوسىنىڭ جازۋىنشا, «قازاقستان ۇكىمەتى تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلىن تويلاماقشى. بىراق ساياسي تۇتقىنداردىڭ ءبارى بوسامايىنشا، ساياسي استارى بار سوت شەشىمدەرىنىڭ كۇشى جويىلمايىنشا، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋشىلار مەن بەلسەندىلەردى قۋدالاۋ توقتامايىنشا، شىنايى توي بولمايدى» دەگەن پولشا دەپۋتاتى ەۆا بوجەنا كوپاچ «ادام قۇقىقتارىن بۇزۋعا قاتىسى بار مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە ماقساتتى تۇردە سانكتسيا سالۋدى ويلاستىرۋعا» شاقىرعان. ال پەتراس اۋشترەۆيچيۋس «قازاقستاندا ادام قۇقىقتارى كۇن سايىن بۇزىلىپ جاتىر» دەگەن. نەمىس دەپۋتاتى ۆيولا فون كرامون-تاۋبادەل «بىردە-ءبىر سايلاۋ ءادىل وتپەگەن» قازاقستانداعى قازىرگى جاعدايدى «نازارباەۆ ديكتاتۋراسى» دەپ سيپاتتاعان.

ۇكىمەت كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنا بايلانىستى ەنگىزىلگەن شەكتەۋ شارتتارىن ازاماتتىق قوعام مۇشەلەرىن، قۇقىق قورعاۋشى بەلسەندىلەر مەن كەمشىلىكتەردى اشىق ايتقان دارىگەرلەردى «قۋدالاۋعا پايدالانعان».

الەمدەگى ءسوز بوستاندىعى رەيتينگىندە 157-ورىندا تۇرعان قازاقستاننىڭ دەڭگەيىن ايتقان ەۋروپا زاڭ شىعارۋشىلارى اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىم بولىگىنە مەملەكەتتىڭ قارجى بەرۋىن سىنادى. كۇشتىك قۇرىلىمدار تاراپىنان جۋرناليستەرگە (ازاتتىق ءتىلشىسى ءسانيا تويكەن، «ورال اپتالىعى» باسىلىمىنىڭ ءتىلشىسى لۇقپان احمەدياروۆ) جاسالعان قىسىم، ينتەرنەتتە كۇشەيگەن باقىلاۋ مەن تسەنزۋرا جايلى دا قامتىلعان.

«ەۋروپارلامەنت بۇعان دەيىنگى ادام قۇقىقتارى بويىنشا سالىناتىن حالىقارالىق سانكتسيانى ەسكەرتەدى. بۇل قۇجات قازاقستان جاعدايىندا ادام قۇقىعىن بۇزۋعا قاتىسى بار شەنەۋنىكتەر مەن مەكەمەلەرگە قارسى قۋدالاۋ شاراسىن قولدانۋعا، سانكتسيا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»، – دەلىنگەن رەسمي قاراردا.

ەۋروپالامەنت ەۋرووداقتىڭ سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك ساياساتى جونىندەگى كوميسسيانىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتىن جانە وداققا مۇشە ەلدەردى قازاقستانداعى ادام حاقىنىڭ بۇزىلۋىنا جاۋاپتى تۇلعالارعا سانكتسيا سالۋ جولىن قاراستىرۋدى سۇرادى.

ەۋروپارلامەنت قابىلداعان سىن-ەسكەرتپەگە تولى قارار ورتا ازياداعى وكىلدىگىنە، ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ جوعارى ينستانتسيالارىنا جانە اقورداعا، ياعني پرەزيدەنت توقاەۆقا، «قۇجاتتىڭ باستى قاھارمانى» قازاقستان ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنە جولدانادى.

بىلتىرعى جاعداي بويىنشا، قازاقستان The Economist جۋرنالىنىڭ «دەموكراتيا يندەكسىندە» 128-ورىنعا جايعاسقان.

"The Qazaq Times"