Qwlbek Ergöbek: Sabır Adaydıñ kitabınan bes-altı öleñi ğana wnadı

Jalğası.

Swhbattıñ wltqa, türkilikke, Türkistan qalasına qatıstı birinşi böligi saytımızda jariyalanğan bolatın. 

– Endi, basında qozğalğan swraqqa bir oyıssañız? Täuelsizdiktiñ jiırma bes jıldıq kezeñine şığıp, artıñızğa bir qayırılıp qarağanda ne körinedi? Äsirese, mädenietimiz ben ädebietimizdiñ jayı qalay?

– Al endi, qazaq ruhaniyatına keleyik. Jiırma bes jıl. Bwl jıldarı ädebiet ösu kerek qoy. Bizdiñ qıtay jerinde jürgen qandas qalamgerlerimiz de, köktudıñ jelbiregenin öziniñ ömirinen artıq sanap, qanday tamaşa än şığarıp jatır. Qajığwmar Şabdanwlı altı tomnan twratın «Qılmıs» romanın düniege äkeldi. Omarğazı Aytanwlı, Şämis Qwmarwlı qatarlı qalamgerlerdiñ eñbegin aytıñız. Olardıñ şığarmaları qazaq halqınıñ azattıqqa, bostandıqqa wmtılısın körsetetin körkem tuındı jäne bizdiñ ruhani ömirimizdegi bir beleñ bolıp qaladı. Esesine, bügingi prozaşılarımız bar, basqası bar, täuelsizdikke deyin qazaq ädebieti jetken biikke jete alğan joq. Qanşama jastar şığıp jatır. Prozada ırğaq joq. Jaña keyipker bolğanımen, jaña körkem obraz joq. Kimdi ayta alasıñ? Eñ bolmasa, «mınau ädebietimizdi wlttıq deñgeyde jañartqan körkem obraz äkeldi» dep ayta alasıñ ba? Ayta almaysıñ. Bügingi jastar keşegi Mwqağalidan, Twmanbaydan, Sağidan, Farizadan, Beken Äbdirzaqovtan, Qadır, Temirhannan asıp kete aldı ma? Olardıñ poeziyasınan asıp kete alğan joq. Esenğali, Wlıqbek, Baybota, Ädilğazı, Gülnär, Svetqali, Tınıştıqbek, Sabır poeziyasına jete alğan joq.  Bwl – jalğız qazaq ädebietine tän närse emes. Mäselen, keşegi keñetik kezeñde, qırğızdarda Aytmatovqa jete alğan jazuşı bolğan joq. Al, bügingi ädebieti de tömen. Aytmatovıñ ne, Tölegen Qasımbekov degen prozaikteri boldı, soğan da jete almaydı. Tatar ädebieti turalı da osını aytamın. Tatar ädebietinde bostandıq joq, otar eldiñ ädebieti ğoy. Biraq, olar bizdiñ täuelsizdik alğanımızdı quanış körip, sonı aytu arqılı öz ädebietterinde qwbılıs jasap jatır. Qazaq täuelsizdik aldı dep, jan-jüregimen, tuıs jüregimen quanadı, sol arqılı tatar halqın oyatadı ğoy. Qazaq Mağjan jırların, özbek Çulpon poeziyasın tärjimalap (Rädif Gataş) jeke-jeke jinaq etip bastıruın, N.Orazalin, Ğ.Jaylıbay öleñderin audarıp kitap etip bastıruın men osılay tüsinemin. Dosım Rkayl Zäydullağa Temirhan öleñderin audar dep ötiniş ayttım.

Bir qızıq jayt bar. Şığarmalarımız şetel tiline audarılıp jatır. Biraq, jwrt keşegi Äuezovke, Mwqanovqa süysingendey süysinbeydi. Osınıñ bärin oylağanda, men mınanday bir pikirge kelemin. Täuelsizdik alğannan keyin sol täuelsizdigimizdi bayandı etemiz dep özimizdi-özimiz şektep tastadıq pa deymin. «Tınış jüreyikşi, memleket qwrıp alayıqşı» dep, özimizdi-özimiz twnşıqtırıp tastağan sekildimiz. Äytpese, bayağı cenzura joq qoy. Alayda, qazaqtıñ körkem sözi äli kün közine körinbey  kele jatır. Elbasımız «aldımen ekonomika» dedi. Birsıpara uaqıt ötkennen keyin «bizge naqtı bir ideologiyanıñ keregi joq» degen äñgimeler aytıldı. Osıdan keyin, bizdiñ jazuşı ağayın öziniñ ideologiya qalıptastıruşı funkciyasınan ayırılıp qaldı. Bwl bilikke kerek närse edi. Nege? Öytkeni, keşe Sovet Odağın qwlatqan – ideologiya bolatın. Ideologiyanı qalıptastıruşı kim? Sovet Odağınıñ jazuşıları edi. Mısalı, Aytmatov şığarmaları Sovet Odağı kezinde ömirge keldi. Odaqtıñ barlıq maqtau-marapattarın ala otırıp, Sovet Odağına qarsı jazılğan dünieler edi. Daniil Granin, Vladimir Tendryakov, YUriy Trifonov, YUriy Bondarev, Valentin Rasputinnıñ şığarmaların qarasañız, qwlamay twrıp-aq, öz tuındılarımen Sovet Odağınıñ janazasın şığarıp jibergen qalamgerler deuge boladı. Sodan qauip oylağan bilik küni büginge deyin ädebietke jağday jasağan joq..

Ädebietke jağday jasau degen ne? Ol – Alla bergen talanttı halıqtıñ qızmetine jwmsatu üşin, memleket onıñ twrmıstıq problemaların şeşip, erkin oylauğa, jazuğa mümkindik jaratu. Olar ideologiya tudıradı. Ideologiya degen qorqınıştı närse emes qoy. Qanday qoğam, soğan say ideologiya qalıptasadı. Qanday ideologiya soğan say qoğam boladı. Qazaq qoğamın, azat eldiñ azat oylı jazuşıları teris ideologiyağa bastamas edi. Jäne bir mäsele, kez-kelgen jaña kezeñ, jaña qoğam, jazuşınıñ aldına jaña mindetter tartadı. Sen öz qoğamıñdı öziñ körip, oyşa taldap otırasıñ. Biraq, sonıñ jetistigin qanday taqırıpta, qanday keyipker arqılı köteresiñ, körkem şığarmañmen qanday älemge tanıtasıñ?! Mine, osığan kelgende bizdiñ jazuşılarımız,  bağdar ala almay qaldı-au deymin. Öziñ oylap qaraşı, HH ğasır basındağı orıs ädebietinde «Kto vinovat?» (Gercen, «Bednaya Liza» (Karamzin), «Çto delat?» (Çernışevskiy) degen swraulı taqırıptar köterildi. Bwl jazuşılardıñ jaña qoğamdı taldauı, qoğamnan ideal izdeui. Qoğamdı jaña ideologiyağa bastauı. Swltanmahwmwt Torayğırovtıñ romanınıñ atı da «Kim jazıqtı» ğoy. Ğalımjan Ibragimov degen tatar jazuşınıñ romanınıñ atı – «Qazaq qızı». Orıs tiline «Dala qızı» atalıp audarıldı.  J.Aymauıtwlı «Aqbilekti», M.Äuezov «Qaralı swludı», «S.Mwqanov «Botagözdi», B.Kerbabaev «Aynanı» jazdı. Demek, HH ğasırdıñ basındağı qoğamda qazaq üşin jäne qazaq sekildi «bwratana» atanğan wlttar üşin bastı taqırıptıñ biri äyel teñsizdigi bolğanı ğoy.

Bir qarağanda, azattıq alğan täuelsiz elmiz. Jazuşılar sol azattıqtı, täuelsizdikti mına qoğamnan köre almay, sonı beretin tıñ obraz taba almay bağdarınan adasıp qaldı. Äbden qalıptasqan jazuşılar tarih arenasınan ketti. Olardıñ dästürin, bılayşa aytqanda  Äuezov däuiriniñ ädebi dästüri (men HH ğasırdağı qazaq ädebietin twtasımen Äuezov ädebieti dep ataymın-Q.E) bizdiñ qazirgi jastarımızğa jwqpay qaldı. Jäne bizdiñ jastarımız bir wlttıñ ädebietimen şekteluge tiisti  emes, jaña zamannıñ  tegeurindi tıñ buını boluı kerek qoy. Mısalı, Gabriel' Garsiya Markes, qırğız Aytmatov, belorus' Bıkov, moldavan Druce, litvalıq YU.Macinkyaviçyus, gruzin Dumbadze, äzerbayjan Anar ... Osılardıñ bäriniñ dästürin igeruge tiis jastar. Alayda, olar kündelikti kün köristen artpaydı. Jazğanına qalamaqı almaydı. Onda qay uaqıtta izdenedi? Twrmıstıñ tauqımetimen, ädebietimizde bar, qalıptasqan, ornıqqan dästürlerdi tolıq igerip, arı qaray alıp ketuge bwlardıñ mwrşası joq. Ädebiettegi bağdarsızdıq, ädebiettegi jağdaysızdıq, ädebiettegi mwqtajdıq, qısqası, bizdiñ talanttı jastarımızdıñ qolın da, ayağın da bayladı. Bügingi qazaq ädebieti, keşegi keñestiñ kezeñdegi qazaq ädebietiniñ biik öresine şığa almay, toqırap twr dep oylaymın.

– Ädebiet sınşısı retinde bir swraq qoysam deymin. Qazir şığarmalar bar delinedi. Endi solardı arı qaray damıtıp, qalamgerlerdi qanattandırudıñ täsili öziñiz aytqan jağday jasau men birge, jaqsı sın da sebepşi bolmaq. Qazir sın janrına den qoyıp jürsiz be? Bizde sın nege jazılmaydı, äle sınğa ilinetin dünie joq pa?

– Jalpı qoğam almasqanda, ğasır almasqanda, qos ğasırdıñ toğısında zaman jañaradı, zamanmen birge qoğam jañaradı. Qoğam jañarğanda ädebiettiñ özge janrları añısın añdıp, aldıñğı planğa publicistika tüsedi. Täuelsizdiktiñ jiırma bes jılınıñ alğaşqı on bes jılında publicistika birinşi planda boldı. Kösemsöz! Mäselen, ağa buın jazuşılardan Äbiş Kekilbaevtıñ publicistikası onıñ körkem şığarmalarına qarağanda  wlttıq bolmısı mıqtı dünieler. Äbekeñ keter-ketkenşe tom-tom romandarın toqtatıp qoyıp, publicistika jazdı. Jaqsı jazdı. Bolmasa, bwdan on bes jıl bwrınğı Mağauinniñ publicistikasın alayıq. «Wltsızdanu wranı» qanday jaqsı dünie. Mereke Qwlkenovtıñ «Bizdiñ qoğam» degen toptama jinağı boldı. Qoyşığara Salğarinniñ türiktiñ tegimizdi izdep jazatın şığarmalar şoğırı («Wlı qağanatqa» deyin), J.Beysenbaywlınıñ «Arğı türkter aqiqatınıñ izimen», Ä.Ahmetovtiñ «Tübi türki örkenieti» atalatın eñbekteri, «Qazaq ädebietin» Şerhan Mwrtaza basqarıp otırğan kezde Didahmet Äşimhan, Baqıt Sarbala jazğan pulicistika  bwl – bir däuir. Körkem ädebiet ol kezde qalıp qoydı. Sınşılardıñ bir kemşiligi osı publicistikalardı der kezinde körip, demep otıra almadı. Sınnıñ bir funkciyası sınau bolsa, tağı bir jağı demeu ğoy. Keyin olar da toqtadı.

Ötpeli kezeñde ädebiette buın almasıp jattı. Ağa buın jaña qoğam jaylı pikir aytıp, tipti, körkem şığarma, romandar jazıp jatuına qaramastan, olar qoğamnan qalıp qoyğan edi. Ol kezde qoğamğa ilese alğan, onda da sınşıl közqarasımen ere alğan adam Şerhan Mwrtaza dep oylaymın. Şerağañ sol kezde qazaq publicisterine mektep bola aldı. Biraq, olar jasağan publicistikağa sınşılar pikir aytıp ülgergen joq. Söytip jürgende, olar da arenadan ketti. Alayda, ol kezeñdegi körkem şığarma jaratu  sapasız boldı. Sınnıñ mindeti sol jaramsız närseni jaramsız dep aytu ğoy.  Onı aytayın deseñ, bir jalaqığa nemese zeynetaqığa qarap künin körip otırğan jazuşığa, joqtan bar jasap otırğan adamğa arıq atqa qamşı wrğanmen birdey edi. Sondıqtan, bwl kezde naqtı, sauattı, bilimdi, estetikalıq mwratı bar ädebi sın toqtadı, toqıradı. Jazğan dünieni maqtayın dese körkemdigi kötermeydi. Sınayın dese, eski qoğamnıñ dästürinde qalıptasqan, jaña qoğamdı tani almay dağdarğan şığarma ielerin obalsındı. Halıq basındağı haldi körip, qoğamğa narazı bolıp otırğan jazuşılardı sınauğa arı barmadı. Şın mänindegi ädebi sınşılar «bwl künderden de ötip ketemiz, endigi sözdi keyin keletin jaña buın jazuşılar aytadı ğoy» dep moynın sozumen ötip kele jatır. Biraq, ol jaña jazuşılar äli kelgen joq. Jastar ol deñgeyge jetken joq.

Mınanday birdi-ekili qwbılıstar bar. Mısalğa men özimdi alayın. Meniñ kandidattıq dissertaciya qorğağan ğılımi eñbegim – Säbit Mwqanovtıñ «Möldir mahabbat» romanı. Bügin ol şığarmanı eşkim oqi qoymaydı. Demek, meniñ ğılımi eñbegimdi kim oqidı!? Ol kezde ädebiettegi jaña körinip kele jatqan jastardı zertteuge JAK rwqsat etpeydi. Belgili adamdardı, olardıñ ädebi qwbılısqa aynalğan şığarmaları jayında  qorğaysıñ. Jazuşı da, onıñ ädebi tuındısı da  tarih qoynauına ketip bara jatır. Kördiñ be, bizdiñ ğılımi eñbekterimiz qalay tez qwnsızdanadı?

Men Sabır Adaydıñ bir tomdığın oqıp şıqtım. Äbiş Kekilbaev ol turalı «Egemen Qazaqstan» gazetinde tebirenip, tögilip twrıp jazğan edi.  Sabırdan mağan wnağanı bes-altı öleñ boldı. Sonıñ işinde «bar qazaq meniñ jalğızım» degen öleñ jolı. Qanday ädemi aytılğan! Bwl wlttıq twtasuımızğa qızmet etetin söz. Men «Sabır Adaydıñ bir tomdığı nege twtasımen möldiregen poeziyadan twrmaydı» dep talap qoysam wyat bolar edi. Orısta Nikolay Rubcov degen maskünem aqın bolğan. Bar jazğanı bir-aq kitap bolatın şığar. Biraq, üş-tört öleñimen ğana tarihta qaldı. Ol qazir Puşkinnen bastap, tarihi twlğalarğa aynalğan buın-buın aqındardıñ qatarında twr. «Beregite Rossiyu» degen öleñi bar. Sol sekildi, Sabır Adaydıñ «bar qazaq meniñ jalğızım» degeni ädemi aytılım. Bolmasa, Svetqali Nwrjanovtıñ poemaları, alay-tüley bwrqasın öleñderi qanday. Qazaq poeziyasındağı qwbılıs. Sonı aşa almay, aşıp, taldap ayta almay  otırmız. Svetqalidıñ öleñderi jıraulardıñ dästürinde tuğan.  Osınday maqtanıştı dünieler bar bizde. Sınşılarımızdıñ kemşiligi – osını körsete almauı. Körseteyin deseñ, ädebietti oqşau talanttar jasap jatqan joq. Ädebiette orta şarıqtılar, tipti halturşikterdiñ eñbegi aldımen bağalanıp, ayrıqşa maqtalıp, ädebi procesti jalğandıqpen  solar jasap jatır. Memlekettik sıylıqtıñ özi solarğa beriledi. Jalpı, täuelsizdik kezinde Memlekettik sıylıqtı täu etetindey deñgeyge kötere almadıq.  Sovet Odağında ädebietti tapqa qwrıp jasağan, orıstan geroy «twlğalağan» şığarmalarğa jol aştıq.  Ol kezdiñ geroyları  «sovettik birtwtas wlttı» kommunizmge qaray bastap bara jatadı. Memsıylıqtı osınday şığarmalarğa berip edik qoy. Oylap otırsam, Qazaq SSR-iniñ Memlekettik sıylığın Äuezovke de bermegen siyaqtımız. Ol Lenindik, Stalindik sıylıqtardı aldı. Onı Mwqağaliğa, Jwmekenge bergen joqpız. Qazir de şın ädebiet düniesine, ädebietti önerge aynaldırğan şın talant iesine berip jatqan joqpız. Kimdi aytıp otırğanımdı oqırman özi sezine jatar. Öli şığarma jazğan jazuşığa berip otırmız sıylıqtı. Önerge emes, önerge qatısı joq, soğan aqşa bölgen basşığa beremiz. Sonda ne boldı? Bwnday jağdayda ädebiet, öner, önerdiñ san-salası damidı dep oylaysıñ ba? Osınday jağdayda «şın öner düniesin nege tanımay jatırsızdar, nege solardı jarqıratıp körsetpeysizder» dep, ädebiet sınşısına iä öner tanuşığa tepsinip talap qoya alamız ba? Bügingi qazaq ädebieti men öneri qazir topanğa aynalğan. Müşkil haldegi, twrmıstıñ auırtpalığın kötere almay jürgen talanttardıñ ädebi jäne öner qwbılısın jasauına jağdayı joq. Meniñ pikirim osı.

– Säbit Mwqanovtı zerttediñiz. Büginde bwl kisi turalı qayşılıqtı pikir köp. Kinalaytındar da bar. Sizdiñ oyıñız qalay?

– Mäsele mınada. Säbit Mwqanovtı kinalaudıñ keregi joq. Ol – öz uaqıtınıñ perzenti. «Ol öz uaqıtına say şığarma jasadı ğoy, sol şığarmalarımen halıqtı, wlttı baqıtqa bastap jürdi ğoy» dep sınamay qoya saluğa tağı bolmaydı. Öytkeni, kez-kelgen qoğam özine deyingi qoğamdı, uaqıttı taldau arqılı ösedi. Onıñ jetistigin qabıldap, kemşiliginen bas tartu – sabaq  aluı kerek. Sovet ükimetiniñ de ozıq jağı bolsa aluımız tiis. Sonımen birge, kemşiligin aytıp, tarihtıñ qoynauına tastap ketuimiz qajet. Wrpaq odan sabaq alıp ösedi. Osı twrğıdan alğanda, bir qwbılıstı sınau, kinalau, künağa balau ol – teris närse. Endi ne isteu kerek? Közdi jwmıp, ımıraşıldıqqa baru kerek pe? Joq, olay emes. Taldau kerek. Kez-kelgen twlğanıñ dünietanımı qayşılıqtı boladı. Qayşılıqsız twlğa bar dep aytu qiın. Mısalı, Mwhtar Äuezovtıñ «Abay jolın» jaqsı körgenimiz üşin, onıñ «Ösken örkenin» sınamay, közdi jwmıp qoyıp maqtaumen  kelemiz. Dwrıs pa? «Ösken örken» şığarma emes qoy, aynalayın-au. Nemese, «Qilı zaman» «Abay jolınan» kem be? Bügingi oqırmannıñ tört kitaptan twratın epopeyanı oquğa uaqıtı bar ma. Bolmasa «Qilı zaman» ne «Abay jolı» oqırmanğa ruhani baylıq sıylay almay ma? Sıylaydı. «Qaralı swluınıñ» özi qanday. Ärqaysısı öz janrında tuğan bastaluı, ayaqtaluı bar bütin bitim, tolıqqandı şığarma. Äuezovtıñ özi aytqan, «Lenindik sıylıqtı şığarması şağın eken dep, Mwsa Jalelge qimay otırmız ba, bolmasa Şıñğıs Aytmatovtıñ äñgime siyaqtı povestterine bergimiz kelmey otır ma. Bwl qate. M.Şolohovtıñ «Tınıq Donına» emes, «Adam tağdırı» dep atalatın äñgimesiniñ özine Lenindik sıylıq beruge boladı» degen. Ol «Tınıq Donnan» kem emes degen söz. Onıñ janrında twrğan eşteñe joq. Osı sekildi, Säbit Mwqanov ömir boyı tınbay eñbektengen, talantın tanıtqan, qazaq halqınıñ kösem jazuşısına aynalğan iri twlğa. Qanday iri twlğa bolmasın, onıñ qate-kemşiligi de iri boladı. Jalpı, şığarmaşılıqtıñ iesi jazuşınıñ özi emes, onıñ dünietanımı. Qazaq ädebietiniñ dosı bolğan, özi köp jazğan, biraq ädebiet tarihında iz qaldıra almağan Nikolay Tihonovtıñ «dünietanım şığarmaşılıq qojası» (Mirovozzrenie - hozyain tvorçestva) degen sözi bar. S.Mwqanovtıñ bar qate, kemşiligi onıñ dünietanımında jatır. Onıñ dünietanımı sovettik dünietanım.  Ol sovettik dünietanımmen jazıp ta, qazaq halqınıñ arman-mwratın, azattıqqa degen wmtılısın, bär-bärin aytıp bere bilgen jazuşı. Onıñ üstine, ädebiette kölem, oqiğa qalmauı mümkin, al, körkem obraz qaladı. Säbit Mwqanov Bürkit, Bätes, Itbay, Botaköz, Asqar, Sırbay, Şayköz Amandıqov, Şoqan Uälihanov sekildi körkem obrazdar jasap bergen jazuşı. Asa körnekti jazuşı. Al, osı körkem obrazdı jasau jolında ol ädiletti boldı ma, bola almadı ma? «Botaköz» romanınıñ bwrınğı atı «Jwmbaq jalau». 1938 jılı Novosibir qalasında basılğan. Ol kezde qazaq dalasında kitap basatın baspa bolmağan. Näzir Töreqwlov qazaq baspasın alğaş Novosibirden aşqan. Sebebi, Novosibir qazaqtıñ jeri ğoy. Ombıda äli künge qazaqtar otır. Ol da qazaqtıñ jerleri. Solardı saqtau oyında boldı ma, baspanı sol aradan aşıptı. Sol S.Mwqanov romanındağı Itbaydıñ tüptwlğası – Sayım Qıdırov. Ol kisi romanda dünieqor, nadan bay retinde suretteledi. Körkem obraz retinde jaman emes. Jazuşı bwl jerde Itbaydıñ körkem obrazına qiyanat jasap otırğan joq, onıñ tüp twlğası Sayım Qıdırovqa qiyanat jasap otır. Äkesi bay bolğanımen, parasatı tömen adam arı qaray sol baylıqtı wstap twra almaydı. Al, Sayım Qıdırov Romanovtar patşalığınıñ üş jüz jıldığına qazaq dalasınan delegat bolıp barğan adam. Onı halıq jaqsı körgen. Bolmasa, Şerhan Mwrtaza jazğan «Qızıl jebedegi» Rısqwl atıp öltiretin Saymasay bolıs on altı jasında halıq qalap, bolıs qoyğan adam. Onıñ wrpaqtarı qazir Qırğızstanda twradı. Al, romanda ol halıqtıñ bostandığına qarsı bolıp surettelgen. Bwl jazuşılardıñ kemşiligi deuden aulaqpın. Bwlardıñ bäri jazuşılardıñ sovet ädebietiniñ kanonında tärbielenuden. Äytpese, Şolohovtıñ «Tınıq donı» sovet ükimeti jaylı şığarma emes qoy. Sovet ükimetine qarsı Grigoriy Melehov turalı şığarma emes pe. Osı şığarmadan üyrene bilgen Hamza Esenjanovtıñ «Aqjayığında» jaqsı notalar bar. Aqan Nwrmanov degen jazuşı bolğan. Özim körmegem. Jastay qaytıs bolıptı. Aqannıñ «Qwlannıñ ajalın» qarañız. Qwday-au, sondağı Qwlan Grigoriy Melehovtan kem emes qoy. Qwlan Svoet ükimetiniñ wlttarğa bergen bostandığın tüsinbedi degen betperde jasap qoyğan da, onıñ arjağında halqın süyetin, halqınıñ azattığı üşin qay jaumen küresudi bilmeytin, biraq wltına adal, halqına berilgen Qwlannıñ körkem obrazı jasalğan.

Erteñ Säbit Mwqanov bastağan sovettik ideologiyanı dünietanım retinde wstanğan jazuşılardıñ şığarmaları tarihtıñ qoynauına kete beredi. Şerhan Mwrtazanıñ «Qızıl jebesi», «Qara marjanı», Zeynolla Qabdolvtıñ  «Wşqın», «Jalın»... köp-aq. Qaysıbirin aytarsıñ, qarağım?!, Säbit Mwqanovtıñ şığarmaları turalı da osını aytar edim. Esesine, Aqan Nwrmanovtıñ «Qwlannıñ ajalı» tarih perdesin aşıp, sahnağa şığa keletin boladı. Endigi wrpaqqa jañaşa qızmet etedi. Meyli söz öneri, saz öneri bolsın, olar jasalğan uaqıtımen bağalanatını ras. Biraq, memlekettik komissiya, sınşılar onı bağalauda sol uaqıttıñ biligine senip, jañılısıp, sıylıqtı uaqıtşa şığarmağa emes, wltqa mäñgilik qızmet etetin şığarmağa beruge tiisti. Öytkeni, beligi bir kezeñge qızmet etetin şığarma, ol – şarqı şığarma. Al, ädebiet pen önerdiñ ölşemi wlttıñ mäñgilik qwndılıqtarı. Sınşılar osını ajırata almay kele jatırmız. Biz uaqıtşa abıroy sıylağış halıqpız. Öziniñ wpay jiğış qızmetimen, pısıqtığımen körinip qalğan adamdı kösem twta beremiz. Onı maqtay berip, jeke basqa tabınatın twlğağa aynaldırıp ala qoyamız. Onı twlğanıñ aza auruına wşıratamız. Söytemiz de, ädebi estetikalıq ölşemimizden ayırılıp qalamız. Sonıñ kesirinen, ötken ğasırdıñ ortasında payda bolğan memlekettik sıylıq şın talantqa, wltqa mäñgilik qızmet etetin şığarmalarğa emes, kezeñ talanttarına, kezeñ jağımpazdarına, ädebiet pen önerdegi kezdeysoq demeyin, kezeñdik ideologiyağa jwmıs istegen tuındılarğa berilumen kele jatır. Bwl bizdiñ tragediyamız.

– Rahımjan Otarbaevtıñ ädebietke baylanıstı aytqan pikiri turalı ne aytasız?

– Sonı, közim şalmadı. Oğan pikir ayta almaymın. Biraq, Rahımjan Otarbaevpen köñilimiz jaqın, dos-jar jigit. Ädebietimizdegi bir jaña söz bolsa, osı Rahımjan ayta alıp jür-au dep oylaymın. Ol özine-özi sın közben qaray alatın azamat. Onıñ da jazğan şığarmasına bağa bere alğan joqpız äli. Öz basım, uaqıtında bağalanbağan adamdar dep, Äbiş Kekilbaevtı, Jwmeken Näjimedenovtı aytar edim. Äsirese, Jwmekendi,  Aqandı, Tobıqtı aytar edim. İzdeuşisi joq pa... Täken Älimqwlov degen talanttı jazuşı ötken.

– Sozaqtıki?

– Qazaqtiki. Aralastıq. Oñ-teris minezderi, twrmıstıq oñ-teris is-äreketteri bolatın. Soğan qarap, şığarmasın bağalamadıq pa dep oylaymın. Ol kisiniñ özinen de bar, Memlekettik sıylıqqa wsınğan kezde «maydanda ot keşken, qan körgen, jası ülken Baukeñ alğanı dwrıs şığar» dep, Bauırjan Momışwlına jolın berdi. Bılayşa, kisilik. Biraq, sovet ükimeti sekildi, Wlı otan soğısı da tarih qoynauına ketip qaladı. Osı sekildi, ädebiet pen önerdiñ kriterileri köp-aq. Sonıñ işinde, öz basım kim jayında, qanday şığarma turasında jazsam da, elge erteñ de qızmet ete alatın şığarmalar jayında jazsam deymin.

– Olay bolsa, aldağı şığarmaşılıq oylarıñız, josparlarıñız jaylı aytsañız. Qazir ne jazıp jürsiz?

–  Beysembay Kenjebaywlı tağdırı turalı bir şığarma ayaqtau üstindemin.Moskvada qızmet etti. Qazaqqa qızmet etti. Orıstar qıñ demedi. Qazaqstanda qızmet etti. Qazaqqa qızmet etti. Qazaqtar kün bermedi... Jazu stili qatarlastarınıñ köbinen ayqwlaqtanıp asıp twrğan joq. Biraq,  azamattıq, ğalımdıq  añğarı, wltşıldığı zor. Ol kisi ädebietşi, ğalım. Bügingi qazaq ädebietiniñ tarihın HVIII ğasırdan emes, sonau türik qağanatı däuirinen bastap jatsaq, Beysembay Kenjebaywlınıñ  arqası. Eger bügin, Moñğoliyadağı türik qağanatı däuirindegi runa jazulı tas eskertkiştiñ köşirmesin äkelip, elordadağı oqu ornına qoyıp jastaq,  ol – Beysembay Kenjebaywlınıñ arqası. Kem söylep otırğan joqpız ba? Joq. Keñ söylesek bäri de täuelsizdiktiñ arqası şığar-au, al täuelsizdigiñizdiñ özi baqilıqqa eriksiz attanıp ketken Alaşorda twlğalarınıñ amanatına adal bolğan Kenjebaywlı jäne Kenjebaywlılardıñ arqası!  Qanşa teperiş körse de  täuelsizdikti wmıttırmay eldiñ esine salıp, wdayı azattıqqa wmtılıp, wlttı wltşıldıqqa ündep, wlttı twtastıqqa jetelep, wlttı täuelsizdikke bastağan Kenjebaywlı ruhaniyatı! Ärine,  Kenjebaywlı bir ğana adam. Esesine «edinica» (Abay). Kenjebaywlı bir adam, bir ğana adam bolmas, selkeu-selkeu birneşe ğana Adam. Adam-Azamat! sol jolda eşteñe körmegen, tek teperiş körgen Beysenbay Kenjebaywlı ruhına täuelsizdik atınan täuetsek, tağzım jasasaq jarasadı! Ol kisi etekbastını köp körse de, eldik oylardı aytudan bir tanbağan, üy qamağında bolğan, tipti atılıp kete jazdağan. Sonda da, wlttı azattıq oyğa jeteleuden qaytapğan twlğa. Jazbağım – sonday adam jaylı dünie. Ol derekti roman ba, hronika ma, bolmasa, ädebiet sınşısı jaylı ädebiet sınşısı jazğan derekti kitap pa, janrın äli belgilegen joqpın.

Täuelsizdik özdiginen kele salğan joq. Beysenbay Kenjebaevtar Alaşorda tüp tamırımen otalıp ketuine qaramastan, olardıñ tärbiesin alıp, Alaşordanıñ ideyasın keyingi wrpaqqa sıbırlap jetkizumen boldı. Totalitarlıq jüyege qarsı bola twrıp, «biz bügin payda bola salğan el emespiz, türik qağanatınıñ bükil azamattıq tarihı bizdiñ azamattıq tarihımız, türik halqınıñ öz ädebieti, jazuı, sızuı bolğan. Runa tas jazuı bizdiñ ruhaniyatımızdıñ altın qaynarı, ädebietimizdiñ tarihı sol kezeñderden bastaladı» dep aytatın Kenjebaevtar bolmasa, täuelsizdik özdiginen kelgen künniñ özinde de, biz onıñ qadir-qasietin sezbes edik qoy. Meniñ kitabım – alaşordanıñ wltşıl, halıqşıl dästürin alıp qalğan, totaritarlıq jüyede jürse de, keyingi wrpaqqa alaşordanıñ memleketşil, wltşıl ideyasın jetkizu parızım dep bilgen adamnıñ aynalasına, özi ömir sürgen jüyege közqarası. Onıñ dünietanımınıñ qatpar-qatpar sırları. Meniñ kitabım osılay boluı kerek. Bizdi täuelsizdikke jetelep kelgen altın jılğa jaylı kitap dep oylaymın. Osını bitirip alsam, arı qaray tağı köremiz. «Alşorda jäne HH ğasırdıñ basındağı türik halıqtarı ädebieti» degen publicistikalıq dünie jasap jatırmın. Ol da Beysenbay Kenjebaevtan mağan jwğısqan ideya. Mwstafa Şoqaydıñ türik halıqtarı turalı «eger, tarihta birigip ömir sürmese, olar azattıqqa jete almaydı» degen ideyasın wstanım etip jazıp otırğan eñbegim. Jazıp otırğan dünieñ qaşan ayaqtalğanşa, formasın tabu, jwtındırıp şığaru ülken jwmıs. Onıñ sırtqı kiim-keşegi söz ğana emes, şığarmañnıñ özegindegi adamşılıq oydı tauıp bere alasıñ ba, bere almaysıñ ba, ol da mañızdı mäsele. Ğabidan Mwstafin aytıp edi, «oysız künim joq, biraq ol oydıñ bäri erteñge jaray ma, jaramay ma bilmeymin» dep. Sol sekildi, oqırmanı joq zamanda bwl eñbekterdiñ oqırmanın tauıp, mına qoğamnan öz swranısın tapqanşa, seniñ beymaza qalpıñ sol beymaza qalıp.

Äñgimeñizge rahmet!                        

«The Qazaq Times»