Midhat Razdanwlı: Şäkärim öleñderi jäne «Üş anıq» jöninde

Abay men Şäkärim öleñderi qoljazbasınıñ köşirme nwsqaları bizdiñ üyde bolğan edi. Şeşip aytayın: bizdiñ üy dep otırğanım – äkem Razdannıñ üyi, Kereydiñ Jädik ruınan, Buırşın özeniniñ boyın mekendegen, äkem imam bolğan adam edi. 1896 jılı tuğan, 1948 jılı qaytıs boldı. Öz zamanınıñ oqığan, köregen adamı qatarına jatadı. Qızmet, jiın babımen Sarsümbe jäne Ürimji qalalarında bolğan. köp adamdarmen tanısıp, bilim auısqan. Arabşa sözderdi qazaqşağa audara beretin.

Seyitqazı mwğalimmen de tanıs. Üş aymaq ükimeti twsında aymaqtıq sot mekemesinde bastıq bolğan. Sol kisi kimnen alğanı bizge beymälim, äyteu «Abay Qwnanbaevtıñ öleñder jinağı» degen kitaptıñ köşirmesin äkelip, oqıp jüredi. Bwl kitap 1909 jılı Käkitay Isqaqwlı Sankt-Peterburg qalasında basılğan nwsqasınan köşirilipti. Kitapqa qattı qızığıp qalğan ağam, aqın Mağaz Razdanwlı onı 1945 jıldıñ jazında bir ayday uaqıt şığarıp, Buırşınnıñ «Üştas» jaylauında köşirip şıqqan.

Mağaz köşirip alğan kitapta: «köşirgen – Ğabiden Jigitbaev» degen söz bar edi. Ol mwğalim eken. Abaydıñ sol öleñder jinağında Käkitay Isqaqwlı jazğan «Abay Qwnanbaevtıñ ömir tarihı» degen tamaşa maqala bar. Onda Qwnanbaydı jamandap dürse qoya beretin jasandı sözder emes, qayta şındıq ister öz qalpında bayandalğan. Mağaz köşirgen sol nwsqa qazir de Mağazdıñ şañırağında saqtaulı twr. Ikemdi, qattı mwqabalı qara däpterge himiyalıq külgin tüsti siyamen jazılıptı. Ğajaptanarlıq tağı bir jäy, osı kitap köşirilip bolğan soñ, bizdiñ üyde köp twrmay joğalıp ketip edi.

Tura 40 jıl ötken soñ, 1985 jılı qiırdağı Şiñgil audanınan Mwqametbek Zätelbaywlı onı ülken adamgerşilik tanıtıp Mağazdıñ özine tabıs etti. Kitap Şiñgil jaqqa qaşan, kim arqılı barğanın Mwqametbek te, Mağaz da bilmeydi. Qayran qalasıñ, bala äkeden, ana baladan ayırılıp qalıp jatqan san retki soğıs örti şarpığan, nebir qiın-qıstau künderdi bastan ötkizgen, Ör Altaydıñ örinde halıqtıñ Abay öleñderin janınday jaqsı körip, joğaltpay saqtauın qarañızşı! Bwl da Abaydıñ wlılığın äygileytin şığar.

Men oylaymın, Mağaz ağamızdıñ keyin jwrtqa tanımal aqın boluı – onıñ jas kezinde Abay öleñderin qızıqtap jattap öskendiginen bolar. Bwl da bir ülken mektep emes pe, qasietiñnen aynalayın Abay, talay qazaqtıñ közin de, köñilin de aştıñ ğoy!

Şäkärimniñ «Üş anıq» degen kitabın 1942 jıldıñ aldında äkem bir jaqtan köşirip alıptı. Sarsümbeden nemese tipti Ürimjiden äkelgen boluı da mümkin. Öte-möte Ziyat Şäkärimwlı äkelgen qoljazbadan köşirilgen bolu mümkindigi zor. Kitaptıñ sırtına «Üş anıq» degen söz jazılğanımen, işinde tağı köp öleñder bar bolatın. Osı şığarmanı äkemniñ qoljazbasınan talay adam köşirip aldı. Mäselen, jien ağam – Uaqit Orazov, nağaşı ağamız – Mäsäu Namazbaev jäne mwğalimimiz Sälimjan Käkijanwlı, tağı basqalar.  Swrastırsam, barlığı sayasi nauqandar twsında qorqıp , kitaptıñ közin joyğan. Bwdan 50-60 jıl bwrın sol kitaptı oqu, köşiru barısında jattalğan joldardıñ birazın bizdiñ Uaqit ağamız qazir de jatqa aytadı eken, esine keltire alğandarın mağan jazıp berdi. Uaqit Äbdirahmanwlı Orazov 1921 jılı tuğan, arğın ruınan, orta mağlwmattı, jasınan ädebietke äues adam, özi de öleñ jazadı. 1934 jılı Ziyat Şäkärimwlınan oqığan.  Uaqittıñ şeşesi Lätipa bizdiñ äkemizdiñ jalğız qarındası boladı. Ol kisiniñ özi, bauırları bizdiñ üydiñ balalarımen jastay bir auılda bolıp, ağayındı adamdardıñ balalarınşa birge ösken, birge tärbie körgen. Uaqañnıñ äkesi Äbdirahman Abay öleñderiniñ köbin jatqa biletin öte zerdeli kisi edi. Atası Oraz Sarıarqanıñ (Qarağandı öñiriniñ) adamı eken. Patşa ökimeti kezinde jer audarıluğa jiberilgen jerinen Altay kereyleriniñ ortasına qaşıp kelip, mekendep qalğan.

«Sarıarqa meken-jayım Esil, Nwra,

Bilmeseñ jer mänisin menen swra,

Tay qwlındap, taylağı botalaytın,

Qızığı ketpeydi esten tipti, sirä.», - dep bastalatın öleñi bar edi. Oraz jol körgen sauattı adam bolğandığı üşin 1905 jıldıñ soñında, yağni, Şäkerimniñ qajığa baratın jılı bizdiñ elden Ömirtay bi, bizdiñ atamız Qamşıbay imamdardı bastap, Mekkege qajığa barğan. Endigi sözdi Uaqit ağayğa bereyin:

– Sol "Üş anıq" degen kitaptıñ işinde jürgen öleñderden qazir meniñ esimde qalğandarı mınau", - deydi Uaqañ:

1. Şıqqanım Şıñğıstağı bir biik tau,

Jaqsı eken tauğa şığıp, tağdır sınau,

«Qayırlı tün bolsın !» dep ünsiz aytıp,

Kün ketken soñ, tün keldi qarañğılau.

Aspanda ay, jwldızdıñ bäri aynaldı,

Sonda da Temirqazıq tapjılmaydı-au.

Ay tuıp, künniñ batıp, tün boluı,

Şınında döñgelengen jer jürisi-au.

...

Köz, qwlaq, qol, mwrın, til – bäri aldaydı,

Tetigi taza aqılmen ölşep wnap.

«Jazuşı» baspası 1988 jılı basıp şığarğan «Şäkeri şığarmaların» men keyin körip, Uaqit ağa jazıp bergen üzindilerdi basılğan nwsqalarmen salıstırıp körsem, işinara sözderinde parıq bar eken. Şaması onı da körsete keteyin, keyde Uaqit ağanıñ aytıp otırğanı dwrıs siyaqtı seziledi. Zertteuşilerimizdiñ bwğan köñil böluin ötiner edim. Älgi öleñ Şäkärimniñ «Tau basındağı oy» degen öleñinen üzindi eken: bwnda «sınau» dep basılğan sözdiñ ornına Uaqañ aytqan «wnau» degen sözdi maldanğan jön siyaqtı. «Wnau» bwl jerde «kelisiu», «maqwl bolu» degen mağınanı bildiredi ğoy. («Şäkärim şığarmaları» 199-bet).

2. Jan degen ne?

Mülde öle me,

Şın joğalıp söne me?

Dene jöndep,

Joğarı örlep,

Qayta men dep kele me?

 

Ketti, keldi,

Toldı, soldı,

Özgelendi bwl ğalam.

Tudı, öldi,

Jandı, söndi,

Örşip öndi qaytadan.

 

Döñgelengen,

Döñgeletken,

Tük bilimsiz küş pe eken?!

Tipti minsiz,

Kemşiliksiz,

Esti qılğan ispe eken?!

«Şığarmalardıñ» 234 –betinde aldıñğı şumaq eñ soñına berilgen. «qayta» degeni «tağı», «soldı» degeni «semdi» jäne «döñgelengen» degeni «döñgeletken» dep alınğan. Qaysı dwrıs?

3. Jılım – qoy, jwldızım – iyul',

Jasım – jeti jüz on jeti ay.

...

Ömir qanşa, ölim qanşa?

Emes ol biz bilerlik jay.

...

Arab, parsı, orısşadan

Tilim joq jetilip alğan.

Kitap oqıp, türik jazğan

Wğındım osını azğantay.

Bolıp twr kün qaran hay – hay,

Maqswtım sol – Mekke barmaq,

Ärbir tilde slovar almaq,

Bilip nağızına barmaq,

Sırım, oyım, jayım solay.

...

On üş kün twrıp Stambulda,

Kerek kitap tabılğan-ay.

«Şığarmalardıñ» 194-betinde bwl öleñniñ tolığı bar eken barlığı on jeti şumaq.

4. Kelem deseñ ölim mağan,

Dosımsıñ, jau emen sağan.

Esikti aş joldı baylağan,

Jönelsin wnağan köñil.

Bwl Şäkärimniñ «Köñil» degen on jeti şumaq öleñiniñ eñ soñğı joldarı eken. Demek bwl öleñ de Ör Altayğa kelgen boldı. «Şığarmalardıñ» 197-198- betinde.

5. Pänşi deydi: «qayda Täñiri?»

Dinşi deydi: «mine twr».

Ekeuide sözge nandı,

Sau aqıldan joq swraq.

Pänşi nandı bes sezimge,

Dinşi adastı jolınan.

Sal aqılğa, dwrıs ne?

Osını tap oy qwrap.

Bwl «Şäkärim şığarmalardıñ» 203-, 204-, 205- betterinde basılğan.

«Tura jolda qayğı twrmas,

Şat bolayın ber şarap,

Qayğı, raqat – bäri bir bas,

Eşbirinde joq swraq» dep bastalatın 32 şumaq wzaq öleñniñ Uaqit ağanıñ esinde qalğanı osı boldı.

6. Ey, jastar, ne deysiñder bwl dünie?

Mwnı büytip jaratqan qanday ie?

...

Tetigi tañ qalarlıq zor maşine.

«Şığarmalardıñ» 201-betinde basılğan bes şumaq öleñniñ bası osı. Baspda «ne deysiñder» degeni «qalay deysiñ», «ie» degeni «närse» delinipti.

7. Qay jerden bılayğısı juan der eñ,

Bas qanttay ağaş jonsam tım üşkirlep.

...

Mwqitqa tozañ qwrlı twz sebeyin,

Tatıñız erigen soñ bir şasın(?) jep.

Tabiğat jwmbağınıñ isi ölşeusiz,

Bildim degen bilmedim degenge esep.

Bwl «Qarañğı men jarıqtı jürmiz ölşep» dep bastalatın bes şumaq öleñniñ üzindisi eken. «Şığarmalardıñ» 200- betinde berilgen. Parıqtı joldar bar körinedi.

Mineki, bir adamnıñ kökireginen alpıs jıl ötkennen keyin osınday joldar tabılıp otır.

Uaqittıñ inisi Uaqap orazov: äkem tağı Şäkärimniñ

«äueli sopını soydı,

Jüregin aldıma qoydı.

Körip em talay toydı,

Dedim men astapralla» dep keletin joldarı bar öleñin aytıp otıratın edi deydi. Bwl «Qırıq jıldan ötip jasım» dep bastalatın 32 şumaq öleñ eken («Şığarmalardıñ» 256-bet). Bwnı şığarmalarında basılğan tolıq nwsqasımen eseptesek, äsilinde 120 şumaq öleñ eken. Bizdiñ auıldıñ özine ğana Şäkerimniñ osınşalıq öleñderi kelgeni anıq boldı. Şınında bwl älde qayda köp boluı kerek. Wmıtılıp qalıp otır ğoy. Bwl öleñder Şäkerimniñ «üş anıq» degen kitapına (qoljazba) qosılıp jürgendikten onı «üş anıqtıñ» qwramdas bölegi yaki, üzindisi dep wğınıp kelgen, olay emes. «üş anıq» qara sözben jazılğan filosofiyalıq äñgime, jaratılısı dünieniñ sırı jöninde Şäkärimniñ öz oyı. Bwl kitaptı men 9 -10 jas şamasında kördim, biraq, eşnärse wğa almaytın edim. Şäkärimniñ:

«Talap degen bir jüyrik twlpar sındı,

Babın tappay mingendi qılar jındı.

Tauğa wra ma, basıñdı tasqa wra ma,

Al, endi oğan kisi qaytıp mindi?» degen öleñin Ör Altayda köp adam biledi. Bwl aqınnıñ «Talap pen aqıl» degen on üş şumaq öleñniñ birinşi şumağı ekenin keyin bildik («Şığarmanıñ» 128 –betinde) bwnı joğarıdağı 120 şumaqqa qossaq, sonda Şäkerimniñ 133 şumaq öleñi Buırşınnıñ Dulaytı degen jerindegi bizdiñ auldarğa jetken bolıp şığadı. Şäkärimniñ «üş anığı» älgi öleñdermen kosa Altaydıñ Qaba, Sarsümbe, Köktoğay, Şiñgil, audandarınıñ bärine taraptı.

Qabadan Şıbarayğır eliniñ täyjisi Kökenay 1940 jılı Ürimjige türmege alınğanda aqın Tañjarıq Joldıwlımen bir kamerada bolıptı. Sol kezde olardıñ qolına Şäkärimniñ «Üş anığı» men bir top öleñderi tüsken. Kökenay täyji osı kitaptı Tañjarıq Joldıwlına köşirtip alıp, 1945 jılı elge qaytqanda ala kelgen. Tañjarıq täyjige köşirip bergen kitaptıñ soñına öz qolımen mınaday öleñ jazıp qoyğan:

«Täyjiniñ tämäm bitti kinağası(kniga degen orıs sözine qaratılğan),

Jazılıp däpterine sıbağası.

Täyji ağay iniñizge ğayıp etpe,

Qazaqtıñ qatardağı bir ağası.

...

... ğwlaması.

Qwday bir, jan joğalması, qiamet şın,

Dep jazğan üş türli isten qwraması.» – «Üş anıqtı» ertede Seyitqazı mwğalimnen, onan keyin Qasımbek Aqtanovtıñ qoınan alıp, men de oqıp körgen edim, - deytin qart pedagog Mwratbek Mänkeywl.

Qasımbek 50 jıldardıñ işinde Buırşın audanına bastıq bolıp mindet ötegen. Keyn Qazaqstanğa ketti.  Şığıs Qazaqstanda Särken, tağı basqa wldarı twratın boluı kerek.

«Üş anıqtı» bizdiñ äkemiz köşirgen nwsqasın erterekte Raşat Ömirtaev alğan eken. Ol kisi keyin qızımet babımen Qwljağa köşip barıp, sol jerde qaytıs boldı. Kitaptı qayda jibergenin eşkim swrastırğan joq.

Şiñgilde ruı Qwlmolqı Qayımğazı degen kiside Şäkärimniñ «Üş anığı» bolğan dep estimiz. Ol kisi 1956 jılı İle Qazaq Avtonomiyalı Oblıstıq sayasi keñestiñ müşesi (depudat) bolğan,  Wrpaqtarı biler me eken? Köktoğayda ötken äygili aqın Aqıt Ülimjiwlınıñ qolında Şäkärimniñ öleñderi men «Üş anıq» qoljazba küyinde bolıptı. «Sodan esimde qalğandarı» dep Aqıtwlı Qazez mınanı jatqa aytıp berdi:

Adamnıñ men bilemin önerlisin,

Erinbey eñbek qılğan köp jwmısın.

İş jarıp, işek jalğap, süyek qiıp,

Jamaydı erin, mwrın, tüsken tisin.

Ayroplan, telefon, gramofon,

Elektr, radio men magnit isin.

 

Osınşa öner tauıp asqan adam,

Älemniñ qiın sırın aşqan adam.

Ol tügil ölige de ayla qılar,

Bir talay ölmey jeter jasqa da adam.

Öz basın biraq adam tanımaydı.

Biledi bir özinen basqanı adam.

Joğalğış tirşilik joq jan sipattı,

Boladı janım joq dep masqara adam.

Barlığın bastan jannıñ bayqamaptı,

Ğılımın pisiholog şaşqan adam.

 

Jan joldan qosıldı dep pän de, din de,

Aqıldı baylap qoyğan soğan mülde.

Eñ bastı zat janı bar, aqılı zat,

Mwnı oylağan adam joq osı künde.

Är närsege özgeredi, joğalmaydı,

Jan joğalmas dep oyla sonı bilde.

 

Künäsiz jas näreste kün men ayım,

Qol tise eteginen adaspayım.

Jaratqannıñ qwdireti tolıqtığan,

Seniñ minsiz nwrıñnan payımdaymın.

Jüz payğambar mwğjiza körsetse de,

Seni körmey mwsılman bola almaymın.

 

Suır nege qazadı taudıñ sayın,

Jaz jiıp, qısqı azıqtı qılar dayın.

Qıs bolsa şala ölerin qaydan bildi,

Dedi me azıq jastap bir wyqtayın.

Tauıq nege şaqırar sağat sayın,

Dey me uaqıt ötkenin wqtırayın.

Tañ bzarsa aspanda qwyqıljıtıp,

Ändi nege saladı boz torğayıñ.

Aqılım mwnıñ sırın tauıp otır,

Dese de oyım jetpes men qumayın.

Salamın sasqanımnan oy jotağa,

Ete almay haiuan tilin tipti payım». Osı öleñniñ «künäsiz jas näreste» degen jolınan tömengi 18 jol Şäkärim şığarmalarınıñ 1988 jılğı basılımında joq. «Şığarmalardıñ» 138-, 139- betinde basılğan basqı on neşe jolı Ğazezdiñ esinde joq. Eger ekeuin biriktirsek, bwl öleñ 60 jolğa jetkeli twr.

 

“The Qazaq Times”