Мидхат Разданұлы: Шәкәрім өлеңдері және «Үш анық» жөнінде

Абай мен Шәкәрім өлеңдері қолжазбасының көшірме нұсқалары біздің үйде болған еді. Шешіп айтайын: біздің үй деп отырғаным – әкем Разданның үйі, Керейдің Жәдік руынан, Буыршын өзенінің бойын мекендеген, әкем имам болған адам еді. 1896 жылы туған, 1948 жылы қайтыс болды. Өз заманының оқыған, көреген адамы қатарына жатады. Қызмет, жиын бабымен Сарсүмбе және Үрімжі қалаларында болған. көп адамдармен танысып, білім ауысқан. Арабша сөздерді қазақшаға аудара беретін.

Сейітқазы мұғаліммен де таныс. Үш аймақ үкіметі тұсында аймақтық сот мекемесінде бастық болған. Сол кісі кімнен алғаны бізге беймәлім, әйтеу «Абай Құнанбаевтың өлеңдер жинағы» деген кітаптың көшірмесін әкеліп, оқып жүреді. Бұл кітап 1909 жылы Кәкітай Ысқақұлы Санкт-Петербург қаласында басылған нұсқасынан көшіріліпті. Кітапқа қатты қызығып қалған ағам, ақын Мағаз Разданұлы оны 1945 жылдың жазында бір айдай уақыт шығарып, Буыршынның «Үштас» жайлауында көшіріп шыққан.

Мағаз көшіріп алған кітапта: «көшірген – Ғабиден Жігітбаев» деген сөз бар еді. Ол мұғалім екен. Абайдың сол өлеңдер жинағында Кәкітай Ысқақұлы жазған «Абай Құнанбаевтың өмір тарихы» деген тамаша мақала бар. Онда Құнанбайды жамандап дүрсе қоя беретін жасанды сөздер емес, қайта шындық істер өз қалпында баяндалған. Мағаз көшірген сол нұсқа қазір де Мағаздың шаңырағында сақтаулы тұр. Икемді, қатты мұқабалы қара дәптерге химиялық күлгін түсті сиямен жазылыпты. Ғажаптанарлық тағы бір жәй, осы кітап көшіріліп болған соң, біздің үйде көп тұрмай жоғалып кетіп еді.

Тура 40 жыл өткен соң, 1985 жылы қиырдағы Шіңгіл ауданынан Мұқаметбек Зәтелбайұлы оны үлкен адамгершілік танытып Мағаздың өзіне табыс етті. Кітап Шіңгіл жаққа қашан, кім арқылы барғанын Мұқаметбек те, Мағаз да білмейді. Қайран қаласың, бала әкеден, ана баладан айырылып қалып жатқан сан реткі соғыс өрті шарпыған, небір қиын-қыстау күндерді бастан өткізген, Өр Алтайдың өрінде халықтың Абай өлеңдерін жанындай жақсы көріп, жоғалтпай сақтауын қараңызшы! Бұл да Абайдың ұлылығын әйгілейтін шығар.

Мен ойлаймын, Мағаз ағамыздың кейін жұртқа танымал ақын болуы – оның жас кезінде Абай өлеңдерін қызықтап жаттап өскендігінен болар. Бұл да бір үлкен мектеп емес пе, қасиетіңнен айналайын Абай, талай қазақтың көзін де, көңілін де аштың ғой!

Шәкәрімнің «Үш анық» деген кітабын 1942 жылдың алдында әкем бір жақтан көшіріп алыпты. Сарсүмбеден немесе тіпті Үрімжіден әкелген болуы да мүмкін. Өте-мөте Зият Шәкәрімұлы әкелген қолжазбадан көшірілген болу мүмкіндігі зор. Кітаптың сыртына «Үш анық» деген сөз жазылғанымен, ішінде тағы көп өлеңдер бар болатын. Осы шығарманы әкемнің қолжазбасынан талай адам көшіріп алды. Мәселен, жиен ағам – Уақит Оразов, нағашы ағамыз – Мәсәу Намазбаев және мұғаліміміз Сәлімжан Кәкіжанұлы, тағы басқалар.  Сұрастырсам, барлығы саяси науқандар тұсында қорқып , кітаптың көзін жойған. Бұдан 50-60 жыл бұрын сол кітапты оқу, көшіру барысында жатталған жолдардың біразын біздің Уақит ағамыз қазір де жатқа айтады екен, есіне келтіре алғандарын маған жазып берді. Уақит Әбдірахманұлы Оразов 1921 жылы туған, арғын руынан, орта мағлұматты, жасынан әдебиетке әуес адам, өзі де өлең жазады. 1934 жылы Зият Шәкәрімұлынан оқыған.  Уақиттың шешесі Ләтипа біздің әкеміздің жалғыз қарындасы болады. Ол кісінің өзі, бауырлары біздің үйдің балаларымен жастай бір ауылда болып, ағайынды адамдардың балаларынша бірге өскен, бірге тәрбие көрген. Уақаңның әкесі Әбдірахман Абай өлеңдерінің көбін жатқа білетін өте зерделі кісі еді. Атасы Ораз Сарыарқаның (Қарағанды өңірінің) адамы екен. Патша өкіметі кезінде жер аударылуға жіберілген жерінен Алтай керейлерінің ортасына қашып келіп, мекендеп қалған.

«Сарыарқа мекен-жайым Есіл, Нұра,

Білмесең жер мәнісін менен сұра,

Тай құлындап, тайлағы боталайтын,

Қызығы кетпейді естен тіпті, сірә.», - деп басталатын өлеңі бар еді. Ораз жол көрген сауатты адам болғандығы үшін 1905 жылдың соңында, яғни, Шәкерімнің қажыға баратын жылы біздің елден Өміртай би, біздің атамыз Қамшыбай имамдарды бастап, Меккеге қажыға барған. Ендігі сөзді Уақит ағайға берейін:

– Сол "Үш анық" деген кітаптың ішінде жүрген өлеңдерден қазір менің есімде қалғандары мынау", - дейді Уақаң:

1. Шыққаным Шыңғыстағы бір биік тау,

Жақсы екен тауға шығып, тағдыр сынау,

«Қайырлы түн болсын !» деп үнсіз айтып,

Күн кеткен соң, түн келді қараңғылау.

Аспанда ай, жұлдыздың бәрі айналды,

Сонда да Темірқазық тапжылмайды-ау.

Ай туып, күннің батып, түн болуы,

Шынында дөңгеленген жер жүрісі-ау.

...

Көз, құлақ, қол, мұрын, тіл – бәрі алдайды,

Тетігі таза ақылмен өлшеп ұнап.

«Жазушы» баспасы 1988 жылы басып шығарған «Шәкері шығармаларын» мен кейін көріп, Уақит аға жазып берген үзінділерді басылған нұсқалармен салыстырып көрсем, ішінара сөздерінде парық бар екен. Шамасы оны да көрсете кетейін, кейде Уақит ағаның айтып отырғаны дұрыс сияқты сезіледі. Зерттеушілеріміздің бұған көңіл бөлуін өтінер едім. Әлгі өлең Шәкәрімнің «Тау басындағы ой» деген өлеңінен үзінді екен: бұнда «сынау» деп басылған сөздің орнына Уақаң айтқан «ұнау» деген сөзді малданған жөн сияқты. «Ұнау» бұл жерде «келісіу», «мақұл болу» деген мағынаны білдіреді ғой. («Шәкәрім шығармалары» 199-бет).

2. Жан деген не?

Мүлде өле ме,

Шын жоғалып сөне ме?

Дене жөндеп,

Жоғары өрлеп,

Қайта мен деп келе ме?

 

Кетті, келді,

Толды, солды,

Өзгеленді бұл ғалам.

Туды, өлді,

Жанды, сөнді,

Өршіп өнді қайтадан.

 

Дөңгеленген,

Дөңгелеткен,

Түк білімсіз күш пе екен?!

Тіпті мінсіз,

Кемшіліксіз,

Есті қылған іспе екен?!

«Шығармалардың» 234 –бетінде алдыңғы шумақ ең соңына берілген. «қайта» дегені «тағы», «солды» дегені «семді» және «дөңгеленген» дегені «дөңгелеткен» деп алынған. Қайсы дұрыс?

3. Жылым – қой, жұлдызым – июль,

Жасым – жеті жүз он жеті ай.

...

Өмір қанша, өлім қанша?

Емес ол біз білерлік жай.

...

Араб, парсы, орысшадан

Тілім жоқ жетіліп алған.

Кітап оқып, түрік жазған

Ұғындым осыны азғантай.

Болып тұр күн қаран һай – һай,

Мақсұтым сол – Мекке бармақ,

Әрбір тілде словар алмақ,

Біліп нағызына бармақ,

Сырым, ойым, жайым солай.

...

Он үш күн тұрып Стамбулда,

Керек кітап табылған-ай.

«Шығармалардың» 194-бетінде бұл өлеңнің толығы бар екен барлығы он жеті шумақ.

4. Келем десең өлім маған,

Досымсың, жау емен саған.

Есікті аш жолды байлаған,

Жөнелсін ұнаған көңіл.

Бұл Шәкәрімнің «Көңіл» деген он жеті шумақ өлеңінің ең соңғы жолдары екен. Демек бұл өлең де Өр Алтайға келген болды. «Шығармалардың» 197-198- бетінде.

5. Пәнші дейді: «қайда Тәңірі?»

Дінші дейді: «міне тұр».

Екеуіде сөзге нанды,

Сау ақылдан жоқ сұрақ.

Пәнші нанды бес сезімге,

Дінші адасты жолынан.

Сал ақылға, дұрыс не?

Осыны тап ой құрап.

Бұл «Шәкәрім шығармалардың» 203-, 204-, 205- беттерінде басылған.

«Тура жолда қайғы тұрмас,

Шат болайын бер шарап,

Қайғы, рақат – бәрі бір бас,

Ешбірінде жоқ сұрақ» деп басталатын 32 шумақ ұзақ өлеңнің Уақит ағаның есінде қалғаны осы болды.

6. Ей, жастар, не дейсіңдер бұл дүние?

Мұны бүйтіп жаратқан қандай ие?

...

Тетігі таң қаларлық зор машине.

«Шығармалардың» 201-бетінде басылған бес шумақ өлеңнің басы осы. Баспда «не дейсіңдер» дегені «қалай дейсің», «ие» дегені «нәрсе» делініпті.

7. Қай жерден былайғысы жуан дер ең,

Бас қанттай ағаш жонсам тым үшкірлеп.

...

Мұқитқа тозаң құрлы тұз себейін,

Татыңыз еріген соң бір шасын(?) жеп.

Табиғат жұмбағының ісі өлшеусіз,

Білдім деген білмедім дегенге есеп.

Бұл «Қараңғы мен жарықты жүрміз өлшеп» деп басталатын бес шумақ өлеңнің үзіндісі екен. «Шығармалардың» 200- бетінде берілген. Парықты жолдар бар көрінеді.

Мінеки, бір адамның көкірегінен алпыс жыл өткеннен кейін осындай жолдар табылып отыр.

Уақиттың інісі Уақап оразов: әкем тағы Шәкәрімнің

«әуелі сопыны сойды,

Жүрегін алдыма қойды.

Көріп ем талай тойды,

Дедім мен астапралла» деп келетін жолдары бар өлеңін айтып отыратын еді дейді. Бұл «Қырық жылдан өтіп жасым» деп басталатын 32 шумақ өлең екен («Шығармалардың» 256-бет). Бұны шығармаларында басылған толық нұсқасымен есептесек, әсілінде 120 шумақ өлең екен. Біздің ауылдың өзіне ғана Шәкерімнің осыншалық өлеңдері келгені анық болды. Шынында бұл әлде қайда көп болуы керек. Ұмытылып қалып отыр ғой. Бұл өлеңдер Шәкерімнің «үш анық» деген кітапына (қолжазба) қосылып жүргендіктен оны «үш анықтың» құрамдас бөлегі яки, үзіндісі деп ұғынып келген, олай емес. «үш анық» қара сөзбен жазылған философиялық әңгіме, жаратылысы дүниенің сыры жөнінде Шәкәрімнің өз ойы. Бұл кітапты мен 9 -10 жас шамасында көрдім, бірақ, ешнәрсе ұға алмайтын едім. Шәкәрімнің:

«Талап деген бір жүйрік тұлпар сынды,

Бабын таппай мінгенді қылар жынды.

Тауға ұра ма, басыңды тасқа ұра ма,

Ал, енді оған кісі қайтып мінді?» деген өлеңін Өр Алтайда көп адам біледі. Бұл ақынның «Талап пен ақыл» деген он үш шумақ өлеңнің бірінші шумағы екенін кейін білдік («Шығарманың» 128 –бетінде) бұны жоғарыдағы 120 шумаққа қоссақ, сонда Шәкерімнің 133 шумақ өлеңі Буыршынның Дулайты деген жеріндегі біздің аулдарға жеткен болып шығады. Шәкәрімнің «үш анығы» әлгі өлеңдермен коса Алтайдың Қаба, Сарсүмбе, Көктоғай, Шіңгіл, аудандарының бәріне тарапты.

Қабадан Шыбарайғыр елінің тәйжісі Көкенай 1940 жылы Үрімжіге түрмеге алынғанда ақын Таңжарық Жолдыұлымен бір камерада болыпты. Сол кезде олардың қолына Шәкәрімнің «Үш анығы» мен бір топ өлеңдері түскен. Көкенай тәйжі осы кітапты Таңжарық Жолдыұлына көшіртіп алып, 1945 жылы елге қайтқанда ала келген. Таңжарық тәйжіге көшіріп берген кітаптың соңына өз қолымен мынадай өлең жазып қойған:

«Тәйжінің тәмәм бітті кінағасы(книга деген орыс сөзіне қаратылған),

Жазылып дәптеріне сыбағасы.

Тәйжі ағай ініңізге ғайып етпе,

Қазақтың қатардағы бір ағасы.

...

... ғұламасы.

Құдай бір, жан жоғалмасы, қиамет шын,

Деп жазған үш түрлі істен құрамасы.» – «Үш анықты» ертеде Сейітқазы мұғалімнен, онан кейін Қасымбек Ақтановтың қоынан алып, мен де оқып көрген едім, - дейтін қарт педагог Мұратбек Мәнкейұл.

Қасымбек 50 жылдардың ішінде Буыршын ауданына бастық болып міндет өтеген. Кейн Қазақстанға кетті.  Шығыс Қазақстанда Сәркен, тағы басқа ұлдары тұратын болуы керек.

«Үш анықты» біздің әкеміз көшірген нұсқасын ертеректе Рашат Өміртаев алған екен. Ол кісі кейін қызымет бабымен Құлжаға көшіп барып, сол жерде қайтыс болды. Кітапты қайда жібергенін ешкім сұрастырған жоқ.

Шіңгілде руы Құлмолқы Қайымғазы деген кісіде Шәкәрімнің «Үш анығы» болған деп естиміз. Ол кісі 1956 жылы Іле Қазақ Автономиялы Облыстық саяси кеңестің мүшесі (депудат) болған,  Ұрпақтары білер ме екен? Көктоғайда өткен әйгілі ақын Ақыт Үлімжіұлының қолында Шәкәрімнің өлеңдері мен «Үш анық» қолжазба күйінде болыпты. «Содан есімде қалғандары» деп Ақытұлы Қазез мынаны жатқа айтып берді:

Адамның мен білемін өнерлісін,

Ерінбей еңбек қылған көп жұмысын.

Іш жарып, ішек жалғап, сүйек қиып,

Жамайды ерін, мұрын, түскен тісін.

Айроплан, телефон, грамофон,

Электр, радио мен магнит ісін.

 

Осынша өнер тауып асқан адам,

Әлемнің қиын сырын ашқан адам.

Ол түгіл өліге де айла қылар,

Бір талай өлмей жетер жасқа да адам.

Өз басын бірақ адам танымайды.

Біледі бір өзінен басқаны адам.

Жоғалғыш тіршілік жоқ жан сипатты,

Болады жаным жоқ деп масқара адам.

Барлығын бастан жанның байқамапты,

Ғылымын писихолог шашқан адам.

 

Жан жолдан қосылды деп пән де, дін де,

Ақылды байлап қойған соған мүлде.

Ең басты зат жаны бар, ақылы зат,

Мұны ойлаған адам жоқ осы күнде.

Әр нәрсеге өзгереді, жоғалмайды,

Жан жоғалмас деп ойла соны білде.

 

Күнәсіз жас нәресте күн мен айым,

Қол тисе етегінен адаспайым.

Жаратқанның құдіреті толықтыған,

Сенің мінсіз нұрыңнан пайымдаймын.

Жүз пайғамбар мұғжиза көрсетсе де,

Сені көрмей мұсылман бола алмаймын.

 

Суыр неге қазады таудың сайын,

Жаз жиып, қысқы азықты қылар дайын.

Қыс болса шала өлерін қайдан білді,

Деді ме азық жастап бір ұйқтайын.

Тауық неге шақырар сағат сайын,

Дей ме уақыт өткенін ұқтырайын.

Таң бзарса аспанда құйқылжытып,

Әнді неге салады боз торғайың.

Ақылым мұның сырын тауып отыр,

Десе де ойым жетпес мен қумайын.

Саламын сасқанымнан ой жотаға,

Ете алмай хаиуан тілін тіпті пайым». Осы өлеңнің «күнәсіз жас нәресте» деген жолынан төменгі 18 жол Шәкәрім шығармаларының 1988 жылғы басылымында жоқ. «Шығармалардың» 138-, 139- бетінде басылған басқы он неше жолы Ғазездің есінде жоқ. Егер екеуін біріктірсек, бұл өлең 60 жолға жеткелі тұр.

 

“The Qazaq Times”