Altay tauınıñ mwzart şıñdarı men señgir qwzdarı kök jüzine swğına taytalasıp, aspan tireuindey qasqayıp, asqaq körinedi. Sol tau örkeşteriniñ töbesinde,  köz jetpes biikte  Altaydıñ Aqiıq qıranı qalqıp wşıp jür. Kök jüziniñ bwl biik şegi aspan serisiniñ jan rahatına bölenip, tınıştıq tileytin, seruen-seyil qwratın  jaylı mekeni.   Qırannan basqa bılayğı qanattı tirşilik ataulınıñ bwl aspan törine köterile alatını joq. Al osı wlı biikke olardıñ arasınan äldebir jankeşti qws qanatı talıp jetken künniñ özinde aua jetpey, demi üzileri haq. Sol Özinen basqa qws qanatın qaqpağan aspan ayasında erkin samğap wşqan körqabaq, sarışegir qıran jer betin alaqannıñ şimay sızıqtarınday anıq körip, tau qoltığın tinte şolıp, meyiri qanbay qwmarlana qaraydı. Ol qanşa jerden kök aspannıñ ämirşisi atanıp, jer-älemniñ töbesinen üñilip, sonşa şırqau biikke köterilse de jerdegi tülep wşqan wyasın añsaydı. Qanatı talsa qonatın qara taular – alıp twğırı, taban tirer tiyanağı. Tatar ırızdığı da nesibe twnğan sol jerde ekenin anıq tüsinedi. Jer oğan sonısımen qadirli, qasietti...

Qıran bürkit bügin aspanğa jem üşin wşpadı. Onıñ sonau bir jıldarı Altaydıñ qwzdı qiyasındağı, adam ayağı baspaytın, böten közge tüspeytin, qağaberis, qaltarıstağı wyasın äldebir köldeneñ swğanaq köz tauıp alğan. Sodan qapı qalğan qıran, şarasızdan aldağı tirşiligine qolaylı mekenge jer audarğan. Mine sodan beri  meyiri qanbağan asıl mekenge qayta aynalıp soğa beredi. Tülep wşqan wyasına qayırılmay, qiıp ketuge däti şıdamaydı. Bügin de sol üyrenşikti dağdısımen tuğan dalasın köktey şolıp, aynalıp, tolğanıp wşıp jür. Al Aralşoqınıñ qwz jartasındağı qws wyası qırannıñ köp bayızdap, bayırqalaytın jeri. Aqiıqtıñ sanasında qanatı qatayıp sol wyadan wşqan säti keşegi kündey jañğırıp twr. Ol kezde balapanğa wyadan qiyağa wşa salu da oñay soqqan joq. Ata qırannıñ santürli bauluınan soñ, wyasınan talpınıp şığıp, qanat sermeuge şaması kelmey qwzdan tömen qwldilap, sorğalay qwlaytını sanasınan öşken emes. Biraq sonday qauip-qaterli sätte ata qıran bala qıranğa arqasın tosıp, qağıp alıp, jerge qwlatpay wyasına qayta äkelip tastaytın. Mine solay äldeneşe märte qwlaudan soñ, balapanğa da es kirip qanat qağudı üyrenetin. Qırannıñ aspandağı erkin ömiri osılay bastalatın. Al Aqiıq osı ata mekenniñ öz ırızdığına bwyırğan qoyanı men tülkisin, oydağı eligin qanşama jıl azıq etti. Tipten, mwzbalaq şağında qayratı tasıp qasqırmen de alısqan erligi sanasındağı sağınışqa aynalğalı qaşan! Irızdığın şaşıp jeytin qıran soñınan  sümeñdep ergen qortıq tazqaralar men qwzğınnıñ, qarqıldağan qarğanıñ talayınıñ jemsauın toyat taptırdı emes pe! Qazirgi küni barşın tartqan Aqiıqtıñ osı bir alaulağan mwzbalaq şağı oyına oralsa, kärilikten qarayğan qanat-qwyrığı dür silkinip, qılış twmsığı saqılday sañqıldap, qandı şeñgel bolat twyaqtarı aua qarmap beymaza küy keşedi...

Aqiıq qazir Aralşoqığa swğına soqtığısıp jatqan keñ añğardı örley, Biteudiñ qaraşoqısına twmsıq berip wştı. Bwl keñ özek Kündey atalatın tör jaylau bolatın. Endi qıran qiyal qanatın qayta bir qaqqanda, osı jaylaudağı öz basınan ötken tirşilik kerueniniñ tosın da, tañğajayıp tağı bir bölşegi,  qapıda adam qolına tüsip, eriksiz köndigip, twğırda otırğan jıldarı köz aldınan josıla jöneldi...

Bwl qws ataulınıñ bäriniñ peşenesine birdey bwyıra bermeytin sonı soqpaq tağdır bolatın. Sol erekşe tağdırı alğaşında tım qorqınıştı, üreyli bastalsa da, birtindep moyın wsınıp, bauır basıp, üyrenip alğan. Qıran qwstıñ basına ne kelip, ne ketpeydi. Qazirgi küni ol däurendi de tirşilik sınağınıñ bir belgisi sanap, sağına eske aladı.

Äuelden Aqiıq üşin adam balası körmegen, bilmegen tañsıq maqwlığı emes edi. Onı ata jauı körmese de, ürke qaraytın, sekem alatın, saqtana jüretin aylalı tirşilik iesiniñ biri sanaytın. Sondıqtan da wyasın el közinen tasalap, jasırıp wstap, talay qws qaqpandardı attap ötip, şalma twzaqtarğa, jayma torlarğa şırmalıp qaludan saq bolatın. Biraq, «Wşa bersem qanatım taladı, jerge qonsam Jalayır Şora aladı» deytin atalı söz aynımay keldi. Künderdiñ bir küni sol qws atasın zar jılatqan, Jalayır Şoranıñ amal-aylasın boyına darıtqan bir wrpağı Aqiıqtı qapıda, oylamağan jerden qorlağanday etip qolğa tüsirgen.

Ol Aqiıqtıñ kemeline kelip, jetilgen dür şağı edi. Bwl kezde salpı ezu, şot mañday tüz qıranı şapşi wşıp, qwyqıljıp orğıp, sorğalay tüsip, közine köringen oljasına sıpıra şeñgel salıp qwtqarmaytın. Bir küni Sonday bir meljemdi añdı elsiz iende basıp, qan-sölin sorğalatıp jılı-jwmsaq etine aspay-saspay melşie toyıp, jemsauı tolıp, bögip otırğanda, tosınnan kelgen attı adamnıñ quğınına tap bolğan. Qapelimde şoşınğan Aqiıq aspanğa samğap şığa almay, jer bauırlay wşqan. Auırlap qalğan denesin kötere almay, dalbalaqtap jerge qona bergen. Aqırı dımı qwrıp, aylalı, epti qwsbeginiñ qolına tüsken. Biraq, qolğa tüsse de tasır minezdi, qaysar jürekti tüz tağısı adamnıñ degenine könbeske bekigen. Äytkenmen aylager qwsbegi onı wrmay-soqpay «qolına qondıratın» amalın da äldeqaşan saylap qoyğan eken.

Aqiıqtı arqanğa baylanğan oñdı-soldı bwltıldap, qaltıldağan baldaqqa qondırıp, «wyqısın alıp» üş kün «ırğaqqa otırğızğanda» qaljırap qwlap tüsken. Sodan qwsbeginiñ teri siñgen küpisine oranıp jatqan küyinde esin jiğan. Osılay şarşap-şaldığıp, esi şığıp, aqırında asau qwstıñ da aptığı basılğan. Bwdan keyingi qwsbeginiñ jılı qabaq tanıtıp, meyirimdi qolmen sılap-sipauı, jılı-jwmsaqtap jem berui qırandı mülde juasıtıp, sıylastıq, dostıqqa qaray jetelegen.  Aqır-ayağında  san türli bauludan soñ Aqiıq pen qwsbegi aynımas serikke de aynalıp şığa kelgen. Qıran da osıdan bastap, qas-qabağın bağıp, är qimıl-qozğalısınan, qanat qağısınan küyin tanıp, qwstıñ tilin tüsinetin iesiniñ qanjığasın qandaudan jalıqpağan. Qwsbegi de qırannıñ bar qalauın tauıp, baptap-kütken, jıl sayın jemge meyilinşe toyğızıp, qauırsının tügel tastatıp, «kök şañıt» etip tületip meymanasın asırğan.

Alayda, osı tirşilik dağdısına äbden bauır basıp, jön-josığına üyrenip qalğan kezinde, adam qolında jetinşi tülegen jılı qwsbegi Aqiıqtıñ tomağasın sıpırıp, ayaq bauın alıp erkin aspanğa qoya bere salğan. Tüz qwsı bwl bostandıqqa tosırqamay, ötken erkin däureni esine oralıp samğay jönelgen. Qwlaş sermep äuelep te, audarılıp-töñkerilip qwyqıljıp ta, qiyalap ta wşqan. Kökti jañğırta sañqıldap şaqırıp, ereuildep, şabıttanıp, şalqığan. Qanatı ısqırıp aspandı tilgilep, zımırap, sorğalap wşıp qws ataulınıñ zäresin wşırğan. Osılay bir-eki kün sayrandı salıp, şer-qwmarı qanıp, jeligi basılğan sätte iesin esine alğan.  Sodan qayta oralğanda auıldıñ sarı jwrtın körgen. Özi dämetken, şırğamen şaqıradı-au degen tört töñirektiñ twrğı-twrğısınıñ basın tügel şolğan. Biraq, qwsbegini taba almağan. Osılay qara köñildep jürgende aspan törinde öz twqımdasınıñ birin jolıqtırıp, sonıñ soñınan erip kete bergen. Odan beri de qanatı jetken Altaydıñ köp qatparınan,  jerdiñ tübindegini köretin qıran közimen qanşa tintip izdese de iesiniñ qarasın köre almağan. Sodan qıran tüysiginde «Ol qayda ketti eken?» degen swraq qalğan.

***

Altaydıñ «qar appaq, tülki qızıl» deytin, qırannıñ da, añşınıñ da şabıtın oyatıp, delebesin qozdıratın, salburın qwratın bayandı şağı. Jerge jarıq tüse atqa qonğan üş salt attı kisi Qwmtöbe auılınıñ qır jelkesin qausıra qwşaqtap jatqan qalıñ qatparlı, köp bükteuli qırqa, adır, jaldarı jalğasqan tarğıl taudı betke alıp, böri bülkekke salıp şoqıtıp keledi. Bwlar qoldarına qondırğan bürkitteriniñ babı men bağın sınauğa asığıp, qopaqtap, entelep kele jatqan eki bürkitşi Qaseyin aqsaqal men qırıqtıñ qırqasında sayran salğan Kemelbek bolatın. Al üşinşi adam qağuşı bolıp ergen jas jigit Töken.

Sayatşılar Qwmtöbe auılınıñ bauırın şayıp ağıp jatqan Aqözenniñ mwz ötkeliniñ auızına kelgende, «Assalaumağaleyküm!» dep tañğı auanı qaqıratıp, ozandatta sälem berip Astemir şal qarsı jolıqtı.

-   Qanjığalarıñız qandansın! Qansonardan oljalı oralıñızdar!- dedi ol sayatşılar saltına jüginip, tilek-qoşametin bildirip.

-   Uağalaykümassalam, Äumin! Aytqanıñ kelsin! – dedi Qaseyin qart ta osı bir añşılarğa aytılatın märtebeli jaqsı lepes, oñ tilekti qoş körip.

Astemir şal qwlqınşıl, quayaq adam edi. Jaña suattan atın suarıp twrıp bürkitşilerdi alıstan bayqap, jolığıp qaluğa ädeyilep bögelip twrğan. Endi osı qazir aytqan jaqsı tilek söziniñ qarımtasına oray bir qolqasın salıp qaluğa oqtalıp twr. Tek, sırına qanıq, aduın minezdi Qaseyin aqsaqaldan ğana qaymığadı. Süytse de maymöñke söziniñ qwyrığın bwlañdatıp, ana eki jigitke aytqan ıñğay körsetip:

-   Oy, azamattarım! Kezinde ekeuiñniñ de äkeleriñmen üzeñgiles, dos bolğan edim. Basımdağı twmağımdı jañartıp alayın, qanjığalarıñ qandı bolsa qaytarda bir tülkileriñdi meniñ bosağama baylap ketiñder,- dedi qapısın tauıp aytqan sözine özi riza bolıp, jılmıñday külip.

Bwl sözge, «Qıldan qiqım izdep jüretin» auıldasınıñ ındının biletin Qaseyin qart qabağınan qar jauıp, şamırqanıp qaldı.

-   Äy, Astemir, saqalıñdı sapsitıp tilemsektengeniñdi qaşan qoyasıñ osı?! Jön-josığı, qisını joq qolqañdı qaytıp al. Qaysı atañnan körip ediñ üyde jatıp tülki baylanğandı. Sayatşılıq erikkeniñ ermegi deysiñ be?! Onıñ da bwltartpaytın öz josın-saltı bar.  Kerek bolsa, erip jürip «jolıñdı alıp» baylan, - dep aqsaqal buırqana söylep, kesek sözben kesim aytıp, atın tebinip jürip ketti. Qarttıñ soñınan bizdiñ de aytarımız osı degendey eki jigit te ünsiz ilese berdi.

Osılayşa aqsaqaldıñ aldında qara saqal şal eseli sözin ayta almay entigip, auzın buğan ögizdey bolıp közi alayıp, jer tepkilep qaldı. Bet-auzın japqan wzın bwyra saqalınıñ üş jağı dir-dir etip, tübi du-du etip qızarıp, qışıp ta ketti. Sodan alıstap bara jatqan bürkitşilerge qarap, tırjıñdap iegin köterip, saqalın kökke şoşaytıp alqımın qasıp-qasıp jiberip aşuın bastı. Osıdan artıq Astemirdiñ tauı şağılğan da joq. Orınsız kimelegen talay ötkelekten basına tayaq tiip köndikken jan ğoy. «Öy, bwlarğa aytqan jaqsı sözim dalağa ketti-au! Sonda bir tülkiniñ terisine bola tañ azannan keşke deyin keñirdegimnen qar keşip, atımnıñ qan sorpasın şığarıp jüruim kerek pe?!..» - dep bwl da bir özinşe min tağıp, kejegesi keyin tartıp üyine qayttı.

Sayatşılar Qwmtöbeniñ qırına şığıp, Aq tösin aşıp añqiıp jatqan Sarbwlaqtıñ jazıq añğarımen wlı taudıñ bauırına qaray enip baradı. Añşılıqtıñ köp qızıq-dumanına äbden qwmartıp, dänikken, aldındağı ümitti quanışqa elitip, asıqqan salburınşılar lepirgen, şabıttanğan köñilderin basa almay sambırlay, daurığa söylesip keledi. Olar qırandarınıñ babı men küyin aytıp, arasında adam men añnıñ ortasındağı amal-ayla jarıstırğan ötken künniñ qızıqtı bir añşılıq hikayaların da tilge tiek etedi...

Qılış twmsıq, şoqpar sandı Aqiıq wlı tauğa jaqındağan sayın şeñgelin qısıp-qısıp, «twmağamdı ala ğoy» degendey iesine basın üykep-üykep qoyadı. Bwl dağdısı öziniñ zar küyinde ekenin iesine bildirip, añğartqanı. Kemelbek Aqiıqtıñ osı ıñğılına köñili marqayıp, qırannıñ qos iığındağı aq qauırsındarın kezek sipap, meyirlendi. Sodan keyin Qaseyin aqsaqalğa sıralğı qwsınıñ osı qasietterin aytıp, qarttıñ qolındağı qol balapan qwstıñ küyin swradı. Aqsaqal jası wlğayğan soñ bürkitin balasına amanattap, özi mwnday salbuırınğa sirek şığıp jürgen. Qazir sol bapşıl Kökdauılınıñ küyine köñili tolmağan peyil tanıttı.

- Kökdauılım küy talğağış qızıl til bolsa da qırannıñ nışanın ayğaqtaytın jebetwyaq, jılanbas twlğası meni äuelden qızıqtırıp, köz toydırğan. Dese de bwl sekildi jatılmağan qol balapanğa köp bap kerek qoy. Ol bap qwstıñ quatın kemitpey jemin az-köp qılmay ölşep berumen ğana şektelmeydi. Sonımen birge köñil qalauın tauıp, qas-qabağın bağıp, sılap-sipaumen de qıran şabıttanadı. Keyde  qws ırqıña könbegende nemese oqıs qiyañqı minez körsetkende oğan aşulanıp, dauıs köterip, qağıp, silkip jazalasañ, sağan kek saqtap tiliñdi almaytın, bağınbaytın qıñır minez de  tauıp aladı. Al ärbir añşılıq arpalıstan keyin qırannıñ jaraqattanıp, zaqımdalmağanın da qadağalap otırğan jön. Sınğan, mayısqan, wypalanğan qanat-qauırsındarına deyin bap pen kütim tileydi. Sondıqtan bürkitke balañday qaraytın jwmsaq minez, kömpis qajır-qayrat kerek. Men bilsem Jebetwyağımnıñ sonday bir küyi kelispey twrğan siyaqtı. Qabağı da kirjiiñki. Şaması osınıñ qalauın balalar taba almağan-au!- dedi qwstıñ tilin biletin qart qwsbegi aqtarıla söylep. Añşılıqtıñ mwnday qızuı mol äñgimesine şabıttanıp, tabanı qızıp alğan Kemelbek aqsaqaldıñ aytqan söziniñ jüyesine jığıla tüsip, qwptay jöneldi.

- Dwrıs aytasız aqsaqal! Ne qwdireti bar ekenin kim bilsin? Sol balalarğa zekip qalatın minezimizdi bürkitimizdiñ aldına barğanda jibektey sozatın ädet taptıq qoy. Keyde bürkit özi de bayqamay, añdausızda adam qolına tırnağın iliktirip alatın kezi boladı eken. Ötkende Nwrğalım ağamızdıñ qolına öz bürkiti şeñgelin salıp aldı. Sonda kisini betine tik qaratpaytın ör minezdi Nwqañ qolınıñ qanı sorğalap twrsa da eleñ qwrlı körmey Mağan: «Dauısıñdı qattı şığarma, aqırın kel, bürkitti şoşıtıp, şamırqandırasıñ» - demesi bar ma. Sodan eptep jürip şeñgelin zorğa ajırattıq. Äyteuir «Añşınıñ emi qanjığasında», - degendey, jaralanğan qolına tülkiniñ ötin jağıp jürip jazıldı, - dedi Kemelbek äñgimeniñ körigin qızdırıp.

- E, Nwrğalım añşılıq dästürdi berik wstanğan, batır minezdi azamat qoy. Ol ötken jılı bürkitin jel köterip, teris wşıp joğalıp ketkende qaydan izdep taptı osı? – dedi Qaseyin aqsaqal söz jülgesin basqa bir arnağa bwrıp.

- Nwqañ «bürkitimdi joğaltıp aldım, izdesip jibersin» dep sälem aytıptı. Sonda men: «İz tastap, boy körsetip jerde jüretin ayaqtı mal emes, aspandağı qwstı qalay izdep tabamız» dep qayrañdadım. Sonımen täuekel dep Nwqañ ekeuimiz elden swrau sala jürip, şalqalap aspanğa tesilip, kökti süzip bir apta jürdik. Bizdiñ asığıp, alañdauımızdıñ öz sebebi de bar edi. Bwrınğı qazaq salt-dästür erejesi boyınşa joğalğan tüz bürkitin bireu tauıp alıp, bir apta qolında baqsa, iesine qaytarmauına boladı delingen. Al joğalğan qol baqqan balapan qwsqa bir ay merzim bergen. Sonımen Bayınşağan, Sandıqqara, Armantı, Şäkirqara, Aqjardı aralap, aspan men jerdi tügel şolıp, sandalıp jürip Kümistiniñ qwyğanınan äreñ taptıq.  Äsilinde wstap äkelgen wyası Bäytik tauında, oydıñ qwsı eken, - dedi Kemelbek wzaq äñgimeniñ jülgesin kelte qayırıp bayan etip.

Osı twsta bağanadan bergi äñgimelerdi qızığıp, ıntalanıp tıñdağan Töken qart bürkitşige öziniñ tüsine almağan, qiyalı jetpegen saualın köldeneñ tastadı.

-   Aqsaqal, siz jañağı bir äñgimeñizde sınğan qauırsındı da jalğap, qalpına keltiru kerek dep aytıñız ğoy. Oğan qanday amal-täsilder qoldanadı eken? – dedi.

-   E, balam! Qws ataulı qanat-qwyrığımen wşıp-qonatının bilesiñ. Qırannıñ tik wşıp, oqtay atılıp aspanğa şığuı, qwyılıp-sorğalap añğa tüsui, qağıp tastap jalt bwrıluı sol kerege qanatınıñ arqası emes pe. Endeşe bürkittiñ  qanat-qwyrığında bülingen kemstik bolsa, mwnday alımdı, epti, şapşañ qimıl körsetuine kedergi boladı. Ädette mayısıp, wypalanıp, aşılıp qalğan qauırsın-jünderin adam qolımen maylap, sılap, tarap tüzetu oñay. Onı qwstıñ özi de twmsığımen tarap dwrıstay aladı. Ol qauırsındarın jay tüzetip qoymay, silekeylep tarap, maylay da biledi. Maydı qwyrığındağı köbe qauırsınnıñ tübindegi bezden aladı. Al qwsbeginiñ sınğan qauırsındı özeginen jalğap, kädimgi sınıqşıday tañıp emdeuiniñ türli amal-ädisteri bar. Mwnday qırannıñ tirşilik dağdısın tanımay, bürkitiniñ twmsığı men tırnağın soyauday etip ösirip alıp, añ wstap, jem jey almaytın mügedek, kemtar küyge tüsirgen eser bürkitşiler de bolğan,- dep Qaseyin aqsaqal jön-josığın bilmey bürkitşi bolam dep talpınğan bir añğalsoq auıldasınıñ ersi qılığın esine tüsirip mırs-mırs küldi.

Bwl sözge Töken eleñ etip, tamsanıp:

- Sonda bürkittiñ twmsığı da öse me? tırnağın pışaqpen alasızdar ma? - dep tañğaldı.

Tökenniñ bwl swrağına qos bürkitşi qatar küldi.

-   Joq, Töken, tırnağın pışaqpen almaymız. Onday bolsa tabiğatta erkin jürgen bürkitter qalay künin köredi. Biz qolda wstalğan bürkittiñ janına tas twğır äkelip qoyamız, sol tasqa twmsığı men tırnağın özi egep-qayrap, janıp otıradı,- dedi Kemelbek anıqtap tüsindirip.

Osınday qır asqan sayın jañalanıp, sekseuildey mazdağan äñgimeniñ bir twsında tülkiniñ sonar qar betine qaldırğan tayğa tañba basqanday anıq izi kezdesti. Endi sayatşılardıñ bar nazarı osı izdi barlap, indetuge audı.

-   Jä, Töken, sen osı izdi qualap indete ber. Biz biikke qaray tartıp, jalday jüreyik. Sağan aytarım, amal-aylası mol tülkiniñ qulığı adamnan kem emes. Qara jerdi qualap basıp, izin jasırıp seni adastıram dep dalbasalanadı. Bir izben kele jatıp, sol izin qayta keyin basıp şeginip, artqa ketip qalatın kezi de boladı. Keyde soñınan tüskeniñdi sezse äldebir eleusiz tas jarıqtarına bwğıp, boy jasırıp, quğınşını ötkizip jiberedi. Osınıñ bärin esiñe saqtap, sende qulığıñdı saylap, sergek jür. Qağuşı izge şeber bolu kerek, - dep aqsaqal keleli keñesin keter twsta jas jigittiñ qwlağına qwya tüsti.

Bılay şıqqan soñ Kemelbek qart bürkitşige qwrdası Erenhannıñ qağuşısız-aq, jalğız özi salbuırın qwratının aytıp, äñgime örbitti.

-   Erenhan jalğız jürgende bürkitin jaldatıp wşırıp jiberip, özi etekte tülki qağadı. Süytip, sabılıp, sandalmay-aq qanjığasın qandap keledi. Al keşte üyge qaytarda da bürkitti qolına qondırmay wşırıp, ertip jüredi. Tek,  auılğa tayağanda ğana qolına şaqırıp aladı. Osılay bürkitin til alğış baladay ırqına köndirip, äbden üyretip alğan, - dep Kemelbek tañday qaqtı...

Eñsesin auır qar basqan qara tau ünsiz mülgip, meñzığır küyde tınıştıq tilep twr. Qos bürkitşi töñirek tügel körinetin wrımtal twrğığa twyaq iliktirip toqtadı.Köz jetetin jerde eşbir qılañ, qıbır bayqalmaydı. Etektegi qağuşıdan da habar joq. Kemelbek Aqiıqtıñ tomağasın tartıp, qıran közimen töñirekti tintip körmek boldı. Aqiıq tomağasın sıpıra salğanda-aq, jerdiñ tübindegini köretin alımdı ottı janarımen qatparı mol qara taudıñ bir qaptalın twtas jwtıp, sıydırıp äketti. Sodan qağa beris, qaltarısqa boy jasırğan qızıl tülkiniñ qıltiğan qwlağın tani ketti. Aqiıq alğa wmsınıp, tilek bildirip, talpınğanda, kängi bürkitşi Kemelbek qırannıñ köz aldın alaqanımen kölegeyley berdi. Ol bürkitiniñ qoldıñ üstinen moyın sozıp, asıra qaramay, qoldıñ astınan qılmıñ etip köz salğanın körip, tülkiniñ jaqın jerde jatqanın bildi. Osıdan soñ ayaq bauın bosatqanı sol edi, qıran qoldı teuip, aspanğa oqtay atılıp şıqtı. «Oypırmay ä! Mına joypanıñ samwrıq qwstay dauıl soqtırdı-au! Qanatın qalay-qalay sermeydi-ey özi!» - dedi Qaseyin aqsaqal Aqiıqtıñ samğau önerine süysine tañırqap.

Qıran kökke köterilgende, körpesi aşılğan qızday qısılğan qızıl tülki endi qara jartastıñ janına pana bolmasın bilip, nede bolsa swlu twlğamdı mınau älem qızıqtap, körip qalsın degendey, köz arbap, bwlañ qağıp, appaq qardıñ betimen sılañday qaştı. Osı bir sılqım swlulıqqa jem qwmarınan bwrın, köz qwmarın qandırıp alğısı kelgendey Aqiıq ta asığıp-aptıqpadı. Qanatın qısıp-qısıp qağıp şarıqtap alıp, şüyilip kelip jaqındap, qağuıldap ğana tülkiniñ zäresin wşırıp, qwtın qaşırıp qıñır wşıp aynalıp ketti. Osıdan keyin tülkini qarsı aldındağı belden asırıp jiberip, beyğamday qalğan sätinde aspanğa qayta qayqañ etip, tik köterilip, tu sırtınan sorğalay qwyılıp, tañınan ilip köterip äketip, basıp qaldı.

Bwl körinisterdiñ bärin biikten baqılap, ayızı qanıp tamaşalap twrğan eki bürkitşi endi etekke qaray dalaqtay şaptı. Äsirese, Kemelbek alaman arpalıstıñ töbesinen tüse qalğısı kelip, astındağı kök attı üsti-üstine qamşılap tik betterden sırğıtıp, sandıq tastardan qoyanşa ırğıtıp, taudan qwlay şaptı...

Kemelbek bürkitine tülkiniñ tilin jılıday kesip berip, däniktirip, sıbağasın jegizdi.  Sälden soñ jaña ğana bar älemniñ nazarın bwrıp, qızıqtırıp közin suarğan qırdıñ qızıl tülkisi, endi märttik peyilmen, jol-josınnan attamay aqsaqaldıñ qanjığasına barıp baylanıp jattı. «Apır-au, balam! Ertip jürgen qağuşımız bar emes pe?! Soğan baylağanımız jön edi», - degen aqsaqalğa Kemelbek:

-   Ülkendi sıylağan halıqpız ğoy. Jol sizdiki! Bwyırtsa kelesi oljamız sonıñ qanjığasın qandasın, - dep öziniñ aynımas uäjin ayttı.

Osıdan keyin bürkitşiler «Jänimqan qıstauı» atalatın kelesi bir saymen örlep, qırqalap tağı bir biik twrğığa köterildi. Bwl jolı Qaseyin qart Kökdauılınıñ tomağasın tartqan. Bir mezgilde etektegi qağuşınıñ ayğayı estildi. Artınşa qwyrığı bwlañdağan qızıl tülki suırılıp ortağa şıqtı. Kökdauıl da qoldan şapşi atılıp, qanatın serpe qağıp, sızıp wşa jöneldi. Biraq tülkige ekpindep şüyilip barsa da, şeñgelin salmay, qağıp tastap, sıpırıp qana öte şıqtı. Aqsaqal qayta aynalıp kelip tas üstine qonğan bürkitin qolına şaqırıp, «Dauılpazım-au! Tülkiniñ jon arqasın sipap kel dedim be sağan?! Jüregiñ maylanıp, tülkiden jeritindey, ne jep ediñ sen osı?»- dep meselin qaytarğan qwsımen adamşa söylesip ökpe arttı. Äytse de añşığa tän minezben ümitin üzbedi, sağın sındırmadı. Qaltasınan bir tüyir şaqpaq qant alıp, onı qarmen qosıp sıqpalap bürkitine qoya salıp jwtqızdı.

-   Jä, Kemelbek, jañağı tülki alısqa wzap kete qoyğan joq. Aqiıqtıñ tırnağınan qwtılmas. Kökdauılım osı jerde qala bersin. İşi mwzdap, jüregi qaraysa keşke deyin bir önerin körseter, - dedi Qaseyin aqsaqal.

Bürkitşiler tau etegine tüskende Töken aldarınan şıqtı. Ol kelgen boyda sambırlay söylep:

-   Aldımızdağı anau töbeniñ bauırında bir qora qoy jatır. Bağana wşırasıp qaldım. Jänimhannıñ balası eken. Tülki  sonıñ batıs jaq qaptalındağı qorım tastıñ arasına jasırınğan sekildi. Men barıp ürkitip quıp şığayın. Sizder osı aradan Aqiıqtıñ tomağasın tartıp dayın twrıñızdar, - dedi elpildep. Bwl sözge Qaseyin aqsaqal da kelisim berip, öz jobasın bildirdi:

-   Aqiıq top qanat bolğan qol balapan emes, qayratı mol, jatılğan tüz qıranı, örge qaray tik wşıp şığa aladı. Dese de tauğa qayqaytpay, ör jağın alıp, ıldiğa qaray wtılap ürkit. Tau jaqtağı bıdırmaq adırlarğa ilinse qwtılıp ta ketui kädik, - dedi.

Töken bılay şıqqan soñ köñiline pendelik küdik wyalattı. «Osı jobamen barıp tülkini ıldiğa qaray ürkitsem, tülki qoyşınıñ aldın orap ötedi. Däl sol kezde bürkit kelip tüsse, arpalısqan maydanğa aldımen qoyşı bwrın jetip, tülki baylanatın joldı alıp ketui mümkin. Sondıqtan tülkini nede bolsa tauğa qaray ürkiteyin. Örge salsa da örşelenip wşatın tüz qıranı qwtqarmas» - dep qulıq oylap, bir qiyastıqqa baspaq boldı...

Töken özi mejelegen qorım tastı orağıta aynalıp, ıldi jağınan tayap kelip, ayğaylap, tebingi qaqtı. Osı kezde tas arasında bwğıp jatqan tülki ıtqıp şığıp, tauğa qaray qızıl alau bolıp közge ottay basılıp şwbatıla qaştı. Bwlardan qiıs, büyirdegi jatağandau bir töbede twrğan bürkitşiler tülkiniñ tauğa qaray qaşqanın körip abdırap qaldı.

-   Apırau, mına balanıñ onısı nesi-ey?! Tülkini tau sağalatıp qwtqarıp jibereyin degeni me?!- dep Qaseyin qart küyinip Kemelbekke qaradı.  Osı sätte Aqiıqtı wşıruğa oqtalıp twrğan Kemelbek tau jaqtı nwsqap:

-   Anau biikten sorğalap, ağındap kele jatqan qara qws sizdiñ Kökdauılıñız emes pe? Qaydan şığa keldi özi? - dep aspannan közin almay süyinip qarap twrıp qaldı.

Kerege qanat qara qwstıñ qarsı aldınan, qasqa mañdaydan şüyilip kele jatqanın bärinen bwrın tülki körgen bolatın.  Endi tauğa tırnaq iliktirsem degen dämeli ümiti öşip, jalt bwrılıp, jan sauğalap eñiske qaray qiyalay qaştı. Qaşıp bara jatıp, zaual şaqtıñ tayağanın sezip, ajal üyirgen kekti jauı tönip, jaqındap qalğanda şäuildey ürip, kerip twra qaldı. Sonda barıp tülki qarsılasınıñ qaymıqpas batıl qimılın, dolı aşuın, bet qaratpas swsın tanıdı.  Sodan bwlay şıdas bermesin sezip, dät qılmay, bwlt etip jer soqtırmaqqa sozıla bergende ekpindey şüyilip, jıldam soqtığısqan Kökdauıl bir şeñgeldi ökpeden salıp, qayqañ etip qayırıla bergen tülkiniñ basın tağı bir ayaqpen bürip wstap, omaqastıra qwlatıp, twnşıqtırıp, janşıp bastı da qaldı.

Jaña sasqan tülki qarsı aldınan bürkit şıqqanda, qoyşı jatqan töbege  qaray qaşqan bolatın. Endi osı jan alıp, jan berisken apır-topır arpalıstıñ bir şetinen sol qoyşı bala ayğaydı salıp jügirdi. Al ör jaqtan taudan tüsken köşkindey dauıldatıp, kertöbelin orğıtıp, jer tösin dübirletip, qardı bwrqasındatıp Qaseyin aqsaqal da şauıp keledi. Şauıp kele jatıp Kökdauılına quat berip, zor dauısımen taudı basına köterip, «ayama, ayırılma, bürip tasta!», «sal qandı şeñgeldi!» dep ayğaylap, aqırıp keledi. Sodan jetken boyda qayratı qaulap, bwlqınğan bwla küşpen jas jigittey attan qarğıp tüsip, bürkitine enteley wmtılğan...

Kemelbek pen Töken kelgen kezde qart bürkitşi Kökdauılınıñ tosın erligine süyinip, kümistey aqsaqalı kün nwrına jarqıldap, ajarlanıp, mereyi ösip, qarq-qarq külgen. Oğan qosılıp töñirektegi jaqparı qalıñ kök jartastar jañğırıp, bağanadan beri qartpen birge eleñdep, daurığıp, alqınğan käri qara taudıñ öziniñ ökpesi solqıldap, «dwrıs-au!» degendey küñgirley kübirlep, kürk-kürk jötelgendey boldı...

Osıdan keyin aqsaqal tülkiniñ terisin ortağa tastap:

-   Al, jigitter mınau olja baylau saltın sayatşılardıñ özderi şığarğan jol-josın, añşılıq dästür dep tüsinetinder köp. Anığında bwl qazaqtıñ ejelgi zañ-erejelerinde jazılğan, jalpı qoğam,  köpşilik qauım ortaq bağınatın qağida bolğan. Ol Altay eliniñ «Tört bi, töre zañında» da anıq jazılğan. Onda qanjığağa baylanbağan añdı añşı qasına ertken joldasına nemese köldeneñ kez bolğan adamğa baylauı mindetti delingen. Men de sol dästür-salttan attamay bireuiñe tülkini baylayın dep otırmın. Degenmen atalarıñ künde salbuırın quıp jürgen joq. Sondıqtan  eki azamatımnıñ da köñilderin jıqpayın, - dep qart bürkitşi ağınan jarılıp qoyşı balağa «jolın bergenim» dep aqşa wstattı. Töken jüzi alaulap, qızarıp qanjığasına qızıl tülki baylandı...

***

Alataudıñ bauırındağı bir qıratta otırğan Kemelbek bağanadan beri töbesinde qalıqtap, aynalıp wşıp ketpey jürgen kerege qanat qara qwstıñ qimıl-qozğalısın bağıp, tamaşalap, älde bir ümitpen eleñdep köp köz suarğan. Ondağısı Altayda qalğan Aqiığın sağınğanı...

«Mına bürkit meni nege sonşa aynalsoqtap, töñirektey berdi?! Altayda qalğan Aqiığım emes pe özi?! Qanatı zor, qayratı mol, ekpini qattı qıranğa Altaydan Alatauğa wşıp kelu qanşa qiın deysiñ! Ol da talay jıl bağıp, «kök şañıt» etip tületip, qas-qabağına qarap, sılap-sipap töredey kütken iesin wmıtpağan bolar. Qaseyin aqsaqal bürkit 100 jıl jasaydı deuşi edi. Aman bolsa Alatauğa kelip, qos iığındağı aq qauırsının alaqanıma sipatıp, qolıma bir qonıp ketse ğoy! Onda men de anau bir jılğı bürkiti tülki alğan qart bürkitşidey qayratım qaulap, ajarlanıp, mereyim tasıp, aybındar edim-au şirkin!!! Älde, ol, adastırıp, tastap ketkenime nazalı ma eken?! Meniñ wrpağımnıñ qamı üşin jılı wyamdı suıtıp, Alatauğa qonıs audarğanımdı bilse, ol ayıbımdı da keşirer! Qayran Aqiıq Altaydıñ qay biiginde şalqıp wşıp jür ekensiñ?!..»,- dep sağınışqa, armanğa tolı ötken ömir, köşken däurenin oyşa şolıp esine aldı...