ب.ايماۋىتوۆقا قورعان بولعان باشقۇرت كەلىنشەك

بەلگىلى الاش قايراتكەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ومىرىندە ءۇش رەت باس قۇراعان ادام. بۇل تۋرالى ۇلى بەكتۇر جۇسىپبەكۇلى ايتقان ەستەلىكتەن بىلۋگە بولادى. 1996 جىلى ب.جۇسىپبەكۇلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى شىمكەنت قالاسىنا كەلەدى. سول كەزدەگى ءال-فارابي اۋدانىنىڭ اكىمى ورازكۇل اسانعازيەۆا، شىمكەنتتەگى №64 مەكتەپتە بۇكتۇر ايماۋىتوۆپەن وقۋشىلاردىڭ كەزدەسۋىن وتكىزەدى. بەكتۇر ايماۋىتوۆتىڭ وسى ساپارى جايلى جازۋشى سەرىك ءجانابىلۇلى 2008 جىلى «وڭتۇسىك قازاقستان» گازەتىندە «بەكزات مىنەزدى بەكتۇر» اتتى ەستەلىك ماقالا جازعان بولاتىن.

سول كەلىسىندە بەكتۇر اقساقال قاتتى تولقىپتى. اۋەلى، «مەن وسى قۇرمەتكە لايىقپىن با» دەپ، ءوزىنىڭ تۋعان ەل، تۋعان جەر الدىنداعى پارىزىن وتەي الماعانىنا قاپالانىپ العان. بىراق، تاعدىر تولقىنى، قىزىل ۇكىمەتتىڭ قۋعىنى ءۇشىن ول كىنالى مە. قايتا، اسىلدىڭ سىنىعىنىڭ امان قالىپ، اكەسى، اكەسىمەن ارمان-تىلەگى ءبىر الاش ارداقتىلارى كورە الماي كەتكەن تاۋەلسىز ەلىنە كەلىپ وتىرعانى ءبىر عانيبەت ەمەس پە.

ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، اكەسى تۋرالى جىلى ەستەلىكتەرىمەن بولىسكەن بەكەڭنىڭ مىنا ءسوزى. ەندى، س.ءجانابىلۇلى جازعان ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرەيىك. «مەنىڭ اكەم ورتا بويلى، قويۋ قارا شاشتى، مۇرتتى جىگىت بولاتىن. ول كەزدە جاسى قىرىقتان اسقان، كۇلگەندە ءجۇزى نۇرلانىپ كەتەتىن، ءمولدىر جانارىنان مەيىرىم توگىلىپ تۇراتىن سۇلۋ جىگىت ەدى. «باقا كولگە» شومىلاتىن. اكەمدى 1930 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا تۇتقىنداپ، ماسكەۋگە الىپ كەتتى. مەن قازاقستاننان قاشىپ، جان ساۋعالادىم. اكەمنىڭ ءبىر سۇلۋ تانىس كەلىنشەگى بار ەدى. اكەم ۇستالعان سوڭ، باشققۇرتستاننىڭ تۋيمازين اۋدانىنا بارۋىما سول ادەمى كەلىنشەك فاريدا كۋشيموۆا كومەكتەستى».

مىنە، سول ادەمى كەلىنشەك بەكتۇرعا اكەسىن قاتتى سىيلايتىنىن ايتىپ، وعان قازاقستاننان تەز قاشىپ كەتۋدى ەسكەرتكەن. «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» رەتىندە قامالاسىڭ دەپ ساقتاندىرعان. اكەسىنىڭ دۇشپاندارىنىڭ دا كوپ ەكەنىن جاسىرماعان.

–  مەندە نەلەرى بار، – دەپتى بالا بەكتۇر.

اكەڭدى «الاشوردانىڭ» مۇشەسى دەپ ۇستاتىپ وتىر. ول كىسىنىڭ «اقبىلەك» رومانىنان ارتىق كىتاپ جوق. انالار اكەڭنىڭ تالانتىن قىزعانادى. وزدەرى جازا المايدى، – دەپتى فاريدا.

«فاريدادان باسقا ەشكىمىم قالمادى. مەن ەشنارسە تۇسىنبەدىم. سىمباتتى سۇلۋ فاريدا اكەمدى ساعىنىپ جىلادى. ءوزى باشقۇرت قىزى بولاتىن. ەكەۋمىز باشقۇرتستانعا جولعا شىقتىق. فاريدا اكەمنىڭ كىتاپتارىن، سۋرەتتەرىن وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇردى»، – دەيدى بەكتۇر اقساقال.

ول كىسىنىڭ تۋعان اناسى ۆەرا ۆولكوۆا ورىس قىزى ەكەن. كەيىن ج. ايماۋىتوۆ ودان اجىراسىپ، باعيلا اتتى قازاق قىزىنا ۇيلەنەدى. ونىمەن دە ءدام-تۇزى جاراسپاي، ءۇشىنشى رەت ەۆگەنيا كيريللوۆنامەن باس قۇرايدى.

«جانى قينالعان ۋاقىتتا اكەم مەنى فاريداعا تاپسىردى. اكەمە شىن جانى اشيتىن وسى باشقۇرت قىزى فاريدا سياقتى. مەن ول كەزدە جاس ەدىم»، – دەيدى ب.ايماۋىتوۆ. بەكتۇر انا تىلىنە شورقاق بولعانىمەن، تاتارشانى، اسىرەسە، باشقۇرت ءتىلىن ءوز تىلىندەي ەركىن سويلەيدى ەكەن. كەيىن، 1937 جىلى «كەرى توڭكەرىسشىل» رەتىندە ون جىلعا سوتتالادى. 1947 جىلى 29 جەلتوقساندا تۇرمەدەن بوسايدى. بىراق، قازاقستانعا قايتۋعا كوڭىلى داۋالاماي، اقىرى تاتارستاننىڭ اگرىز قالاسىندا تۇرىپ قالادى.

الاش ارىسىنىڭ ۇرپاعىنا قامقور بولعان، سول شىن جانى اشىر باشقۇرت كەلىنشەك كىم؟ ونىڭ كەيىنگى تاعدىرى نە بولدى؟ دەگەن سۇراقتار مازالايدى. ج.ايماۋىتوۆتىڭ ومىرىندە قانداي ورىن العان؟ دەگەن قىزىعۋشىلىق تا تۋىندايدى. بۇل ارينە، زەرتتەۋشىلەردىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە. بىراق، تۇلپاردىڭ تۇياعىنا تىلەكشى بولىپ، ونى قورعاپ-قولپاشتاعان فاريدا كۋشيموۆانىڭ ارۋاعىنا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، لايىقتى باعاسىن بەرۋ دە ءبىزدىڭ پارىزىمىز بولسا كەرەك.

بەك ايدار

«The Qazaq Times»