ومىربەك بايگەلدى: ادامدى ءدىن جارىلقامايدى...

– ۇزاق جىل پارلامەنت قابىرعاسىندا قىزمەت ەتتىڭىز. سەناتتاعى زاڭ شىعارۋ ىسىنە ەڭبەك ءسىڭىردىڭىز. جالپى، ءدىني قاتىناستاردى رەتتەۋگە بايلانىستى زاڭ جوبالارى العاش قاشان قابىلداندى؟

– جالپى، دىنگە قاتىستى زاڭ جوبالارى كەيىنىرەك قابىلداندى. تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى مەملەكەت پەن ءدىن بولەك دەگەن ۇستانىمدا بولدىق. مۇسىلماندىق، يسلام ءدىنى تاقىرىبىنداعى اڭگىمەلەر دەپۋتاتتار اراسىندا بەيرەسمي جۇرەتىن. ءار كىمنىڭ ءدىن ۇستانۋ ەركى وزىندە، نانىم-سەنىمگە جول اشىق بولدى. كەيىن كەلە يسلامعا قاتىستى ءجوندى-ءجونسىز اڭگىمەلەر ايتىلىپ، مۇسىلماندىققا جات باسقاشا كوزقاراستار پايدا بولا باستادى. وزگەشە اعىمدار كورىنىس بەرگەن سوڭ زاڭ قابىلداۋدىڭ قاجەتتىگى تۋدى. ويتكەنى، بۇل قاۋىپتەنۋگە ءتيىس جاعدايعا اينالدى. نەگىزى، يسلام ءدىنى بولىنۋگە استە جول قويمايدى. بىرلىك، بۇتىندىك قۇراندا ايتىلعان. ءدىني تۇرعىدا جىكتەلۋ، ءبولىنۋ حالىقتىڭ بولىنۋىنە الىپ كەلەر ەدى. ونىڭ ءتۇبى جاڭجالعا سوعادى.

– بۇلايشا ءبولىنۋ قاي كەزدەن جانە قالاي باستالدى؟

– ناقتى مىنا جەردەن باستاۋ الدى دەپ ءدوپ باسۋ قيىن. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ بەس-ون جىل شاماسىندا وسىنداي كەلەڭسىزدىك بايقالا باستادى. شەتەلگە بارىپ، سول جاقتاعىلاردىڭ قارجىسىمەن ءدىني ءبىلىم، تاربيە الىپ كەلگەن جاستاردىڭ اراسىندا تۇسىنىكسىز اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەندەر بولدى. ولار ەلگە كەلگەن سوڭ كەرى يدەيالارىن باسقالارعا تاڭعىسى كەلدى. جاڭاعى قارجىسىمەن وقىتىپ، جاستارعا باسقاشا ءبىلىم مەن جات تاربيە بەرگەندەر ولاردى ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋدى ماقسات تۇتىپ، ساناسىن ءبۇلدىردى. ءبولىنۋ وسىلاي باستالدى. بۇعان ارينە، ءبارىمىز قارسى بولدىق. مەن كەزىندە «قازاعىم، قايدا باراسىڭ!» دەگەن كولەمدى ماقالا ارنادىم. شەتتەن وقىپ كەلگەن ءبىراز جاستار ورتاسىنان ەرەكشەلەنىپ، كيىم كيىسى، ءوزىن ۇستاۋى، ءدىني قۇلشىلىق جاقتاردا سىرتتان ۇيرەنىپ كەلگەن باعىتىمەن جۇرگىسى كەلدى. ونى وزگەلەرگە قاتاڭ تالاپپەن ورىنداتۋعا تىرىسىپ، وسى ارقىلى ولاردىڭ قۇقىنا قول سۇعۋعا دەيىن باردى. اۋەلى، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ ۇگىت ايتىپ، ونىمەن شەكتەلمەي قورقىتۋعا دا كىرىستى. قاراپايىم حالىقتى ءوز ايتقانىنا كوندىرۋ ءۇشىن ءدىني شارتتاردى كولدەنەڭ تارتىپ، وزدەرى وقىپ كەلگەن تەرىس يدەيامەن ءىرىتىپ، ۋلاندىرۋعا كوشتى. الايدا، ءبىزدىڭ دەموكراتيالى، زايىرلى مەملەكەتىمىزدە وعان جول جوق. بۇل – زاڭ بۇزۋشىلىققا جاتادى. شەتەلدەن ءدىن وقىپ كەلدى، رۋحاني كەڭىستىگىمىزگە قىزمەت ەتەدى دەگەن ءبىر شوعىر جاستار وسىلاي تەرىس بەتالدى. اكە-شەشەنىڭ تاربيەسىن كورگەن بالالار عوي، ونداي مىنەزىن تۇزەپ الار دەپ ويلاپ ەدىم. بىراق، ولار كەرىسىنشە اكە-شەشەسىنە قارسى شىعىپ، ولاردىڭ وزىنە ورىنسىز تالاپ قويدى. ءتىپتى، ىستەگەن تاماعىن «حارام» دەپ جەمەي، ولاردان بەزىنۋگە بارىپ جاتتى. بالانىڭ ءوزىن تۋعان اكە-شەشەسىنە بۇلاي شابۋىلعا ءوتۋى قاي دىنگە سالساڭ دا، ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان قاراساڭ دا ناعىز ايۋاندىق. جارىق دۇنيەگە اكەلىپ، باعىپ-قاعىپ، ادام قاتارىنا قوسقان اتا-اناعا جاقسىلىق جاساۋدىڭ ورنىنا، وعان قارسى كەلۋدى قالاي ايتساڭ دا اقتاپ الۋعا كەلمەيدى. قاي جەردەن ءبىلىم السا دا وقىعان جەرى وعان ايۋاندىق تاربيە بەردى دەگەن ءسوز.

– ونداي ادامدار تازا يسلامدى ۇستانۋشىلار ەمەس، وزدەرى اداسقاندار دەيسىز عوي؟..

– ءيا، جاڭاعى جاستار وزدەرى شاتاسقانىمەن قويماي، وزگەلەردى اداستىرىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىن شايقاۋعا ۇرىناتىنى جامان. ءبىزدىڭ حالقىمىز كەڭ مىنەزدى، وزگەگە قۇرمەتپەن قارايتىن حالىق قوي. وندايعا اسا قاتتى ءبۇلىنىپ كەتپەدى. بۇنداي جاعداي تاريحتا دا بولعان. كەزىندەگى، رۋبرۋك، ماركوپولودار جاي ەل كەزىپ جۇرگەن جوق، ءوز دىندەرىن ناسيحاتتاپ ميسسيونەرلىكپەن اينالىسقاندار. ءبىزدىڭ حالىق تا ولارعا كەشىرىممەن قارادى. بىراق، ءوز ۇستانىمدارىندا بەرىك بولدى.

قازاق حالقى دىنىنە بەرىك بولعان. ول قانشاما عاسىرلاردان بەرى كەلە جاتىر. سوندىقتان، ەشبىر جاڭا اعىم، بوتەن كوزقاراس ءبىزدىڭ ارامىزدا بولعان ەمەس. بۇگىنگى حاليفات قۇرامىز دەپ ۇرانداعان ات توبەلىندەي توپتىڭ الداۋىنا ەرىپ، ساياسي ويىننىڭ قۇربانى بولىپ كەتكەن كەي جاستارىمىز ءبىز ءۇشىن جوعالعان ۇرپاق بولدى. ولاردى قايتا جونگە كەلتىرۋ قيىن. مۇمكىن، كەيىبىرى اۋىر جاعدايدان قينالىپ، اقشا كەرەك بولعان سوڭ، الگىندەي تەرىس ۋاعىز، ناسيحاتتاردىڭ تورىنا تۇسكەن شىعار. بىراق، قالاي بولعاندا دا ولاي جاساماۋلارى كەرەك ەدى. مەن مىنانداي جاعدايدى ايتايىن. «سايرامدا بار سانسىز باپ» دەپ جاتامىز. العاشىندا وسىنىڭ مانىنە ءۇڭىلىپ، «نەگە باپتىڭ ءبارى سايرامدا؟» دەگەن سۇراققا تىرەلە بەرەتىنمىن. نەگىزى، سايرام دەگەن بەرتىنگى اتاۋ ەكەن. ال، ونى تاريحتا يسفيدجاب، حيسفيدجاب دەگەن. ياعني، يساپسىز باپ، قيساپسىز باپ دەگەندى بىلدىرەدى. ول جەردە باپتاردىڭ كوپ بولاتىنى – وندا قىدىر اتانىڭ جەردەگى بەلگىسى جاتىر. باپتار، اۋليەلەر سول كىسىنىڭ جانىنا قويۋدى وسيەت ەتكەن. ماعان ايان كەلىپ، سول جەرگە بارسام، ونداعى كەسەنە قۇلاۋعا جاقىن تۇر ەكەن. مۇمكىن، وسىنى امان الىپ قالۋعا سەبەپشى قىلىپ تۇرعان شىعار دەپ، باسىنداعى قورعاندى تەز ارادا قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ءۇستىن جاپتىردىم. كەيىنىرەك، باسقاشا ەتىپ جوندەدىم. سونىڭ باسىندا وتىراتىن ەرگەش دەگەن شىراقشى قاريا قايتىس بولدى. نەگىزى، شىراقشىلىق كاسىبى ۇرپاق جالعاۋى كەرەك قوي. الايدا، ارتىندا قالعان جالعىز ۇلى ونى اتقارماي قويدى. نەگە شىراقشى بولمايسىڭ دەسەم، «مەن وعان لايىق ەمەسپىن» دەيدى. ءوزى ءدىن ۇستانعان، نامازىن قازا جىبەرمەيتىن جىگىت. سويتسەم، ول اۋعانستاندا سوعىسقا قاتىسقان ەكەن. «مەن مايداندا قارۋ ۇستادىم، موينىما جۇكتەگەنىم بار، سول ءۇشىن بۇنى ۇستاۋعا شارتىم كەلمەيدى» دەپ شىنىن ايتتى. تاعى ءبىر جاقىن تۋىستارى كۇزەتپەك بولىپ ەدى، ول جىلاپ قايتىپ كەلدى. «مەنى شىداتپاي قويدى، تۇنىمەن ۇيقى بەرمەدى» دەيدى.

مىنە، جاڭاعى وزگە ەلدە قولىنا قارۋ ۇستاپ، سوعىسىپ جۇرگەندەر قانداي كۇنا ارقالاپ جۇرگەندەرىن بىلە مە؟! وتانىن قورعاسا شەيىت بولار ەدى. الايدا، ولار نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن سوعىسىپ جاتقانىن وزدەرى دە بىلمەيدى. وزگەنىڭ جەرىندە، بوتەن ەلدە ءجۇر. بىرەۋدىڭ حاليفات بولۋ دەيتىن پەندەشىلىك ويىنىڭ، ماقساتسىز ويىنىنىڭ قۇربانى بولىپ، اقشا ءۇشىن سونىڭ سويىلىن سوعۋدا. وسى جايدى جاستارعا دۇرىستاپ تۇسىندىرگەن ءجون. ولاردى قۋدالاي جونەلۋگە دە بولمايدى. اقىرىن سويلەسۋ كەرەك. ادامنىڭ ەڭ الدىمەن ساناسى وزگەرمەي، جاساپ جۇرگەن ءىسى وزگەرمەيدى.  سانالارىن دۇرىس باعىتقا بۇرۋ ءۇشىن ءبىراز جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. ەڭ باستىسى، بۇدان كەيىنگى جاستاردىڭ دا سولاردىڭ جولىنا ءتۇسىپ كەتۋىنەن بارىنشا اباي بولايىق.  ەندى وسىعان جالعاس حيدجاب ساسەلەسىن دە ايتا كەتپەكپىن.

– ءيا، بۇل دا تالاستى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى عوي. ءسىز قانداي پىكىر بىلدىرەر ەكەنسىز. سونى تىڭدايىق.

– ءاسىلى، يسلامدا بارلىعىنا حيدجاب كيسىن دەگەن ءسوز ەش جەردە جوق. قۇران، حاديستە ايتىلماعان. حيدجاب ول – ارابتىڭ، ۇلتتىق، تۇرمىستىق كيىمى. سولاردىڭ گەوگرافيالىق ورتاسىنا قاراي كيەتىنى. ارابتار قۇمدى دالانىڭ اپتاپ ىستىعى مەن اڭىزاق جەلىنەن، بورانمەن بىرگە ۇشاتىن قۇمنان قورعانۋ ءۇشىن جەڭىل ءارى باسىن، بەت-اۋزىن تۇمشالاپ تۇراتىن كيىم كيۋگە ءماجبۇر بولعان. ويتكەنى، ولار مال باعىپ، قۇمنىڭ اراسىندا جۇرەتىن كوشپەلى بەدەۋيندەر. ال، وسى كيىمدى اكەلىپ مۇسىلماننىڭ بەلگىسى، يسلامنىڭ مىندەتتى كيىمى رەتىندە كورسەتىپ، قازاقتى قيناپ، كۇشپەن تاڭۋ ول – زورلىق. دۇرىس ەمەس. قالاي كيىنىپ، ءجۇرىپ-تۇرۋ ءار كىمنىڭ ءوز ەركىندە. وسىنداي زورلىققا قارسى كىندىگىن كورسەتىپ جالاڭاش تا جۇرگەندەر بولدى. ءار قانداي ورىنسىز ارەكەت پايدا بولسا، وعان قارسى دۇرىس ەمەس قيمىل پايدا بولادى. قازىر، كىندىگىن جالاڭاشتايتىندار جوعالا باستادى. كيگىسى كەلسە حيدجاب ەمەس، ۇلتتىق ۇلگىدەگى قازاقتىڭ كيمەشەك، شىلاۋىشى بار، سونى كيۋىنە بولادى. قاپ-قارا حيدجاب، نيحاب كيىپ، پارەنجە جامىلۋ بىزدە بولماعان.

سوسىن، ادام قايتىس بولسا دەرەۋ اپارىپ كومە سالاتىن جاعداي پايدا بولدى. سان مىڭ جىلدىق تاريحى بار حالقىمىزعا ونداي ءتارتىپ جۇرمەيدى. سونى ناسيحاتتاپ، ورىنداتۋعا تىرىسىپ جۇرگەندەردىڭ ايتقانى بولمايدى. ەلدى قۇر اۋرەلەمەۋ كەرەك. قانشاما عاسىرداردان بەرى ءولىمىن ءوز داستۇرىمەن اتتاندىرىپ جۇرگەن ەلگە ءبىر كۇندە بوتەن بىرەۋدىڭ وعاش ءۇردىسىن اكەلىپ جاپسىرۋعا كىم جول بەرسىن؟! ادام قايتىس بولسا ونى ءبىر-ەكى كۇن ايالداتىپ، الىس-جاقىنداعى تۋعان-تۋىس، ەت جاقىندارىن كۇتەدى. قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، قابىرىنە ءبىر ۋىس توپىراق سالۋ دەيتىن باقيلىق ادامعا جاسالاتىن مىندەت، بورىشتارىن اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. انالاردىڭ ايتقانىنداي جانتالاسا اپارىپ كومە سالمايدى. مۇسىلمانشا، ءوز حالقىمىزدىڭ ۇستاناتىن يسلامي ءداستۇرى بويىنشا جانازاسىن شىعارىپ، قۇران وقىپ، جوقتاۋىن ايتىپ، جەتىسىن، قىرقىن، جىلىن بەرەدى. ادام تۋعاندا اندەتىپ قۋانىپ، شۋىلداپ قارسى السا، ولگەندە جىلاپ، تاعى دا شۋىلداپ شىعارىپ سالادى. بۇنىڭ ءبارى قالىپتى، ادامگەرشىلىك پەن گۋماندىققا، بيىك قۇندىلىقتارعا، بەرىك داستۇرگە بەكىگەن ەجەلگى جولىمىز. ودان جاڭىلۋعا بولمايدى. وندا اداسامىز، ءىرىپ، بۇلىنەمىز، بولىنەمىز.

– وسى ايتقان جاعدايعا جاقىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى اللاعا سەرىك قوسۋ دەگەن جەلەۋمەن تاريحي كەسەنە، قورعاندارعا، مادەني مۇرالارعا شۇيلىگۋ. ءتىپتى، اللانىڭ، تابيعاتتىڭ ءبىر جاراتىلسى سانالاتىن اعاشقا وشىگىپ، ورتەيتىن وقيعالار دا ءجۇز بەردى؟ بۇعان نە ايتاسىز؟

– سونىڭ ءبارى اقىماقتىق. تۇك بىلمەيتىن بالالار بىرەۋدەن شالا، تەرىس وقىپ كەلگەن نارسەسىن تىقپالاۋى، ەلدىڭ الدىندا اقىماق بولۋدان باسقا تۇك اپەرمەيدى. ولار نە بولسا سونى «شيرىك» دەيدى. ءبىزدىڭ حالقىمىز ەجەلدەن «ءبىر اللا» دەپ سويلەيدى. «ءتاڭىر» دەگەن ءسوز دە اللانىڭ ءبىر اتى. كەيبىرەۋلەر شاتاسىپ، «ءتاڭىر دەگەن ءدىن بولعان» دەيدى. ونداي ءدىن بولماعان. قازاق «ءتاڭىر جارىلقاسىن» دەيدى. «يسلام جارىلقاسىن» دەپ ايتتى ما؟ جوق. ويتكەنى، ادامدى ءدىن جارىلقاي المايدى، تارتىپكە عانا شاقىرادى. ال، ءتاڭىر جارىلقاسىن دەيدى. ويتكەنى جارىلقايتىن ءتاڭىر، ءبىر اللا. سول عانا جاقسىلىق بەرۋشى دەپ تىلەۋ تىلەيدى.

ادامنىڭ تامىرى «اللا، اللا» دەپ سوعادى. «اللاھ» دەپ سوقپايدى. وندا قاتتى دىبىس جوق. اللا سەنىڭ قاسىڭدا، جۇرگەڭىدە دەگەن سول. سول ءۇشىن قاسيەتتى جەرگە، اعاشتارعا، تازا ورىندارعا تيىسۋگە بولمايدى. باسىندا ادام باراتىن، كورەتىن ءبىر بەلگى بولۋ كەرەك. تومپايىپ جەر استىندا قالىپ، كەيىن ورنى بەلگىسىز بولعان ۇلكەن ادامدار بار. بىلمەستىكپەن ونىڭ ۇستىنە جول سالىپ، سودان تالاي اۋىر قاتىناس اپاتى تۋىنداعان جاعدايلار بولدى.

وتكەندە ءوز اۋىلىما باردىم. جامبىل جاباەۆتىڭ 170 جىلدىعى بولىپ جاتقان سوڭ، ەسكەرتكىشىنە وتباسىممەن بىرگە ىزەتىمىزدى ءبىلدىرىپ، گۇل قويدىق. سويتسەم، باسىندا تاقياسى بار جاس جىگىت كەلىپ، «وندا گۇل قويۋعا بولمايدى» دەيدى. «ءوز جونىڭمەن ءجۇر، مەنى تاربيەلەيتىن سەن ەمەس» دەپ قاتقىل سويلەدىم. سودان كەيىن اۋىلدا بولعان اسقا قاتىسىپ، وسى جايلى ويلارىمدى ايتتىم. «وسىندايلار شىعىپتى، كوپ ەمەس كورىنەدى، بىراق بار ەكەن. گۇلگە قارسى بولعانى نە، انگە، اۋەنگە قارسى بولعانى نەسى؟! و دۇنيەدە جۇماققا بارۋ تۋرالى ايتامىز عوي. سول جۇماقتا اۋەن توگىلىپ، گۇلمەن قۇلپىرىپ، جەمىسكە تولىپ تۇرعان جوق پا؟! بىزگە اللا تاعالا «مىنا جەرگە سەندەر يەسىڭدەر، جاقسىلاپ تۇرىڭدار، كوركەيتىپ گۇلدەندىرىڭدەر» دەدى. ال ەندى، مىنا بىرەۋلەر كەلىپ، قارا قاپاس زامان ورناتقىسى كەلە مە؟! ادام جەردى وڭدەپ، گۇلدەندىرىپ، ارلەپ، ەڭبەك ەتپەسە بۇل دۇنيەگە نە ءۇشىن كەلدى؟ بۇرىنعى ەسكى ومىرگە قايتا ءتۇسۋىمىز كەرەك پە. جاڭاعىداي جاستارعا ايتىڭىزدار، كوزدەرىن اشسىن. مىنا ۇلكەندەرگە قۇلاق اسسىن. ايدالاداعى بىرەۋلەردىڭ ءسوزىن تىڭداماسىن» دەپ ايتىپ كەتتىم.

ءىلىم-ءبىلىمدى تەڭ الىپ ءجۇرۋ كەرەك. جاڭاعى جاستار قۇساپ تەك كىتابي ءىلىمدى نەگىز ەتۋگە بولمايدى. ءبىر حالىقتى سىناۋعا بولماس، الايدا اراب حالقى نەگىزىنەن وسى باعىتقا كەتتى دە، عىلىم دامىماي قالدى. مۇحاممەد پايعامباردان كەيىن ارابتان نەبىر عالىمدار شىعىپ، عىلىم بىردەن كوتەرىلگەن، كەرەمەت داعىمان. قازىر ونىڭ ءبارىن توقتاتىپ تاستادى.

– نە ءۇشىن سولاي بولدى؟

– سەبەبى، ولار تەك قۇلشىلىق ەتۋمەن كەتتى. ولاي بولمايدى. وقۋ كەرەك، دامۋ كەرەك. ءىلىم كوكتەن تۇسەدى، ءبىلىم ادامنىڭ ومىردەن ءوزى جينايتىن قازىناسى. وسى ەكەۋى بىرگە قوسىلماي ناعىز دامۋ بولمايدى. ءبىر جاعىڭا قيسايىپ، تەپە-تەڭدىگىڭنەن ايىرىلاسىڭ. مەدرەسە سەكىلدى ءدىني وقۋ ورىندارىنىڭ بارىندە باسقا عىلىمي پاندەرەن ساباق بەرۋ كەرەك. ال، جاي، قاراپايىم ادامدارعا ءدىني ءىلىمدى تەرەڭ ءبىل دەپ كۇشتەۋدىڭ قاجەتى جوق. بەس ۋاقىت نامازىن وتەپ، قۇران وقىسا، نيەتى ءتۇزۋ، پەيىلى تازا بولسا جەتەدى. كوپ بىلگەن سايىن تالاس تۋىندايدى. سەنىكى دۇرىس ەمەس، مەنىكى ءجون دەگەن داۋ كوبەيەدى. ونىڭ ارتى جاق-جاققا تارتۋعا اپارادى. ال وعان جول بەرمەۋ ءۇشىن ءبىلىمدى، ساناسى ءتۇزۋ ادامي قاسيەتكە ۇمتىلۋىمىز كەرەك.

– اڭگىمەڭىگە راحمەت!

«The Qazaq Times»