Ömirbek Baygeldi: Adamdı din jarılqamaydı...

– Wzaq jıl Parlament qabırğasında qızmet ettiñiz. Senattağı zañ şığaru isine eñbek siñirdiñiz. Jalpı, dini qatınastardı retteuge baylanıstı zañ jobaları alğaş qaşan qabıldandı?

– Jalpı, dinge qatıstı zañ jobaları keyinirek qabıldandı. Täuelsizdik alğan alğaşqı jıldarı memleket pen din bölek degen wstanımda boldıq. Mwsılmandıq, islam dini taqırıbındağı äñgimeler deputattar arasında beyresmi jüretin. Är kimniñ din wstanu erki özinde, nanım-senimge jol aşıq boldı. Keyin kele islamğa qatıstı jöndi-jönsiz äñgimeler aytılıp, mwsılmandıqqa jat basqaşa közqarastar payda bola bastadı. Özgeşe ağımdar körinis bergen soñ zañ qabıldaudıñ qajettigi tudı. Öytkeni, bwl qauiptenuge tiis jağdayğa aynaldı. Negizi, islam dini bölinuge äste jol qoymaydı. Birlik, bütindik qwranda aytılğan. Dini twrğıda jiktelu, bölinu halıqtıñ bölinuine alıp keler edi. Onıñ tübi jañjalğa soğadı.

– Bwlayşa bölinu qay kezden jäne qalay bastaldı?

– Naqtı mına jerden bastau aldı dep döp basu qiın. Täuelsizdik alğan soñ bes-on jıl şamasında osınday keleñsizdik bayqala bastadı. Şetelge barıp, sol jaqtağılardıñ qarjısımen dini bilim, tärbie alıp kelgen jastardıñ arasında tüsiniksiz ağımnıñ jeteginde ketkender boldı. Olar elge kelgen soñ keri ideyaların basqalarğa tañğısı keldi. Jañağı qarjısımen oqıtıp, jastarğa basqaşa bilim men jat tärbie bergender olardı öz müddesine paydalanudı maqsat twtıp, sanasın büldirdi. Bölinu osılay bastaldı. Bwğan ärine, bärimiz qarsı boldıq. Men kezinde «Qazağım, qayda barasıñ!» degen kölemdi maqala arnadım. Şetten oqıp kelgen biraz jastar ortasınan erekşelenip, kiim kiisi, özin wstauı, dini qwlşılıq jaqtarda sırttan üyrenip kelgen bağıtımen jürgisi keldi. Onı özgelerge qatañ talappen orındatuğa tırısıp, osı arqılı olardıñ qwqına qol swğuğa deyin bardı. Äueli, auıl-auıldı aralap ügit aytıp, onımen şektelmey qorqıtuğa da kiristi. Qarapayım halıqtı öz aytqanına köndiru üşin dini şarttardı köldeneñ tartıp, özderi oqıp kelgen teris ideyamen iritip, ulandıruğa köşti. Alayda, bizdiñ demokratiyalı, zayırlı memleketimizde oğan jol joq. Bwl – zañ bwzuşılıqqa jatadı. Şetelden din oqıp keldi, ruhani keñistigimizge qızmet etedi degen bir şoğır jastar osılay teris betaldı. Äke-şeşeniñ tärbiesin körgen balalar ğoy, onday minezin tüzep alar dep oylap edim. Biraq, olar kerisinşe äke-şeşesine qarsı şığıp, olardıñ özine orınsız talap qoydı. Tipti, istegen tamağın «haram» dep jemey, olardan bezinuge barıp jattı. Balanıñ özin tuğan äke-şeşesine bwlay şabuılğa ötui qay dinge salsañ da, adamgerşilik twrğısınan qarasañ da nağız ayuandıq. Jarıq düniege äkelip, bağıp-qağıp, adam qatarına qosqan ata-anağa jaqsılıq jasaudıñ ornına, oğan qarsı keludi qalay aytsañ da aqtap aluğa kelmeydi. Qay jerden bilim alsa da oqığan jeri oğan ayuandıq tärbie berdi degen söz.

– Onday adamdar taza islamdı wstanuşılar emes, özderi adasqandar deysiz ğoy?..

– Iä, jañağı jastar özderi şatasqanımen qoymay, özgelerdi adastırıp, eldiñ tınıştığın şayqauğa wrınatını jaman. Bizdiñ halqımız keñ minezdi, özgege qwrmetpen qaraytın halıq qoy. Ondayğa asa qattı bülinip ketpedi. Bwnday jağday tarihta da bolğan. Kezindegi, Rubruk, Markopolodar jay el kezip jürgen joq, öz dinderin nasihattap missionerlikpen aynalısqandar. Bizdiñ halıq ta olarğa keşirimmen qaradı. Biraq, öz wstanımdarında berik boldı.

Qazaq halqı dinine berik bolğan. Ol qanşama ğasırlardan beri kele jatır. Sondıqtan, eşbir jaña ağım, böten közqaras bizdiñ aramızda bolğan emes. Bügingi halifat qwramız dep wrandağan at töbelindey toptıñ aldauına erip, sayasi oyınnıñ qwrbanı bolıp ketken key jastarımız biz üşın joğalğan wrpaq boldı. Olardı qayta jönge keltiru qiın. Mümkin, keyibiri auır jağdaydan qinalıp, aqşa kerek bolğan soñ, älgindey teris uağız, nasihattardıñ torına tüsken şığar. Biraq, qalay bolğanda da olay jasamauları kerek edi. Men mınanday jağdaydı aytayın. «Sayramda bar sansız bap» dep jatamız. Alğaşında osınıñ mänine üñilip, «nege baptıñ bäri Sayramda?» degen swraqqa tirele beretinmin. Negizi, Sayram degen bertingi atau eken. Al, onı tarihta Isfidjab, Hisfidjab degen. YAğni, isapsız bap, qisapsız bap degendi bildiredi. Ol jerde baptardıñ köp bolatını – onda Qıdır atanıñ jerdegi belgisi jatır. Baptar, äulieler sol kisiniñ janına qoyudı ösiet etken. Mağan ayan kelip, sol jerge barsam, ondağı kesene qwlauğa jaqın twr eken. Mümkin, osını aman alıp qaluğa sebepşi qılıp twrğan şığar dep, basındağı qorğandı tez arada qayta qalpına keltirip, üstin japtırdım. Keyinirek, basqaşa etip jöndedim. Sonıñ basında otıratın Ergeş degen şıraqşı qariya qaytıs boldı. Negizi, şıraqşılıq käsibi wrpaq jalğauı kerek qoy. Alayda, artında qalğan jalğız wlı onı atqarmay qoydı. Nege şıraqşı bolmaysıñ desem, «men oğan layıq emespin» deydi. Özi din wstanğan, namazın qaza jibermeytin jigit. Söytsem, ol Auğanstanda soğısqa qatısqan eken. «Men maydanda qaru wstadım, moynıma jüktegenim bar, sol üşin bwnı wstauğa şartım kelmeydi» dep şının ayttı. Tağı bir jaqın tuıstarı küzetpek bolıp edi, ol jılap qaytıp keldi. «Meni şıdatpay qoydı, tünimen wyqı bermedi» deydi.

Mine, jañağı özge elde qolına qaru wstap, soğısıp jürgender qanday küna arqalap jürgenderin bile me?! Otanın qorğasa şeyit bolar edi. Alayda, olar ne üşin, kim üşin soğısıp jatqanın özderi de bilmeydi. Özgeniñ jerinde, böten elde jür. Bireudiñ halifat bolu deytin pendeşilik oyınıñ, maqsatsız oyınınıñ qwrbanı bolıp, aqşa üşin sonıñ soyılın soğuda. Osı jaydı jastarğa dwrıstap tüsindirgen jön. Olardı qudalay jöneluge de bolmaydı. Aqırın söylesu kerek. Adamnıñ eñ aldımen sanası özgermey, jasap jürgen isi özgermeydi.  Sanaların dwrıs bağıtqa bwru üşin biraz jwmıs isteuge tura keledi. Eñ bastısı, bwdan keyingi jastardıñ da solardıñ jolına tüsip ketuinen barınşa abay bolayıq.  Endi osığan jalğas hidjab säselesin de ayta ketpekpin.

– Iä, bwl da talastı taqırıptardıñ biri ğoy. Siz qanday pikir bildirer ekensiz. Sonı tıñdayıq.

– Äsili, islamda barlığına hidjab kisin degen söz eş jerde joq. qwran, hadiste aytılmağan. Hidjab ol – arabtıñ, wlttıq, twrmıstıq kiimi. Solardıñ geografiyalıq ortasına qaray kietini. Arabtar qwmdı dalanıñ aptap ıstığı men añızaq jelinen, boranmen birge wşatın qwmnan qorğanu üşin jeñil äri basın, bet-auzın twmşalap twratın kiim kiuge mäjbür bolğan. Öytkeni, olar mal bağıp, qwmnıñ arasında jüretin köşpeli bedeuinder. Al, osı kiimdi äkelip mwsılmannıñ belgisi, Islamnıñ mindetti kiimi retinde körsetip, qazaqtı qinap, küşpen tañu ol – zorlıq. Dwrıs emes. Qalay kiinip, jürip-twru är kimniñ öz erkinde. Osınday zorlıqqa qarsı kindigin körsetip jalañaş ta jürgender boldı. Är qanday orınsız äreket payda bolsa, oğan qarsı dwrıs emes qimıl payda boladı. Qazir, kindigin jalañaştaytındar joğala bastadı. Kigisi kelse hidjab emes, wlttıq ülgidegi qazaqtıñ kimeşek, şılauışı bar, sonı kiuine boladı. Qap-qara hidjab, nihab kiip, pärenje jamılu bizde bolmağan.

Sosın, adam qaytıs bolsa dereu aparıp köme salatın jağday payda boldı. San mıñ jıldıq tarihı bar halqımızğa onday tärtip jürmeydi. Sonı nasihattap, orındatuğa tırısıp jürgenderdiñ aytqanı bolmaydı. Eldi qwr äurelemeu kerek. Qanşama ğasırdardan beri ölimin öz dästürimen attandırıp jürgen elge bir künde böten bireudiñ oğaş ürdisin äkelip japsıruğa kim jol bersin?! Adam qaytıs bolsa onı bir-eki kün ayaldatıp, alıs-jaqındağı tuğan-tuıs, et jaqındarın kütedi. Qayğısına ortaqtasıp, qabirine bir uıs topıraq salu deytin baqilıq adamğa jasalatın mindet, borıştarın atqaruğa mümkindik beredi. Analardıñ aytqanınday jantalasa aparıp köme salmaydı. Mwsılmanşa, öz halqımızdıñ wstanatın islami dästüri boyınşa janazasın şığarıp, qwran oqıp, joqtauın aytıp, jetisin, qırqın, jılın beredi. Adam tuğanda ändetip quanıp, şuıldap qarsı alsa, ölgende jılap, tağı da şuıldap şığarıp saladı. Bwnıñ bäri qalıptı, adamgerşilik pen gumandıqqa, biik qwndılıqtarğa, berik dästürge bekigen ejelgi jolımız. Odan jañıluğa bolmaydı. Onda adasamız, irip, bülinemiz, bölinemiz.

– Osı aytqan jağdayğa jaqın mäselelerdiñ biri Allağa serik qosu degen jeleumen tarihi kesene, qorğandarğa, mädeni mwralarğa şüyligu. Tipti, Allanıñ, tabiğattıñ bir jaratılsı sanalatın ağaşqa öşigip, örteytin oqiğalar da jüz berdi? Bwğan ne aytasız?

– Sonıñ bäri aqımaqtıq. Tük bilmeytin balalar bireuden şala, teris oqıp kelgen närsesin tıqpalauı, eldiñ aldında aqımaq boludan basqa tük äpermeydi. Olar ne bolsa sonı «şirik» deydi. Bizdiñ halqımız ejelden «bir Alla» dep söyleydi. «Täñir» degen söz de Allanıñ bir atı. Keybireuler şatasıp, «täñir degen din bolğan» deydi. Onday din bolmağan. Qazaq «Täñir jarılqasın» deydi. «Islam jarılqasın» dep ayttı ma? Joq. Öytkeni, adamdı din jarılqay almaydı, tärtipke ğana şaqıradı. Al, Täñir jarılqasın deydi. Öytkeni jarılqaytın Täñir, bir Alla. Sol ğana jaqsılıq beruşi dep tileu tileydi.

Adamnıñ tamırı «Alla, Alla» dep soğadı. «Allah» dep soqpaydı. Onda qattı dıbıs joq. Alla seniñ qasıñda, jürgeñide degen sol. Sol üşin qasietti jerge, ağaştarğa, taza orındarğa tiisuge bolmaydı. Basında adam baratın, köretin bir belgi bolu kerek. Tompayıp jer astında qalıp, keyin ornı belgisiz bolğan ülken adamdar bar. Bilmestikpen onıñ üstine jol salıp, sodan talay auır qatınas apatı tuındağan jağdaylar boldı.

Ötkende öz auılıma bardım. Jambıl Jabaevtıñ 170 jıldığı bolıp jatqan soñ, eskertkişine otbasımmen birge izetimizdi bildirip, gül qoydıq. Söytsem, basında taqiyası bar jas jigit kelip, «onda gül qoyuğa bolmaydı» deydi. «Öz jöniñmen jür, meni tärbieleytin sen emes» dep qatqıl söyledim. Sodan keyin auılda bolğan asqa qatısıp, osı jaylı oylarımdı ayttım. «Osındaylar şığıptı, köp emes körinedi, biraq bar eken. Gülge qarsı bolğanı ne, änge, äuenge qarsı bolğanı nesi?! O düniede jwmaqqa baru turalı aytamız ğoy. Sol jwmaqta äuen tögilip, gülmen qwlpırıp, jemiske tolıp twrğan joq pa?! Bizge Alla tağala «mına jerge sender iesiñder, jaqsılap twrıñdar, körkeytip güldendiriñder» dedi. Al endi, mına bireuler kelip, qara qapas zaman ornatqısı kele me?! Adam jerdi öñdep, güldendirip, ärlep, eñbek etpese bwl düniege ne üşin keldi? Bwrınğı eski ömirge qayta tüsuimiz kerek pe. Jañağıday jastarğa aytıñızdar, közderin aşsın. Mına ülkenderge qwlaq assın. Aydaladağı bireulerdiñ sözin tıñdamasın» dep aytıp kettim.

İlim-bilimdi teñ alıp jüru kerek. Jañağı jastar qwsap tek kitabi ilimdi negiz etuge bolmaydı. Bir halıqtı sınauğa bolmas, alayda arab halqı negizinen osı bağıtqa ketti de, ğılım damımay qaldı. Mwhammed payğambardan keyin arabtan nebir ğalımdar şığıp, ğılım birden köterilgen, keremet dağıman. Qazir onıñ bärin toqtatıp tastadı.

– Ne üşin solay boldı?

– Sebebi, olar tek qwlşılıq etumen ketti. Olay bolmaydı. Oqu kerek, damu kerek. İlim kökten tüsedi, bilim adamnıñ ömirden özi jinaytın qazınası. Osı ekeui birge qosılmay nağız damu bolmaydı. Bir jağıña qisayıp, tepe-teñdigiñnen ayırılasıñ. Medrese sekildi dini oqu orındarınıñ bärinde basqa ğılımi pänderen sabaq beru kerek. Al, jay, qarapayım adamdarğa dini ilimdi tereñ bil dep küşteudiñ qajeti joq. Bes uaqıt namazın ötep, qwran oqısa, nieti tüzu, peyili taza bolsa jetedi. Köp bilgen sayın talas tuındaydı. Seniki dwrıs emes, meniki jön degen dau köbeyedi. Onıñ artı jaq-jaqqa tartuğa aparadı. Al oğan jol bermeu üşin bilimdi, sanası tüzu adami qasietke wmtıluımız kerek.

– Äñgimeñige rahmet!

«The Qazaq Times»