توقاەۆتىڭ رەفورمالاۋ تۋرالى «ەكىنشى قورجىنىندا» نە بار؟

اقپارات قۇرالدارىنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىنسىز، ونلاين ەفيرسىز جابىق جاعدايدا وتكەن پارلامەنتتىڭ العاشقى بىرلەسكەن وتىرىسىندا پرەزيدەنت توقاەۆ ءسوز سويلەدى. ول تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىندا «ناقتى ناتيجەگە نەگىزدەلگەن كەشەندى رەفورمالار» جۇرگىزۋگە ۋادە بەردى.

توقاەۆ تۇسىنىگىندەگى پارلامەنتتىڭ جۇمىس ىستەۋ ءستيلى

توقاەۆ جاڭا شاقىرىلىم مۇشەلەرىنىڭ ميسسياسىن جۇقالاي ءسوز ەتتى. ونىڭ سوزىنشە، «دەپۋتاتتار ءاردايىم قوعام تىنىسىن اڭعارىپ، تامىرىن ءدوپ باسا بىلگەنى ءجون»، «كەرەك» ەمەس.

«پارلامەنت – ەل مۇددەسى ءۇشىن تەر توگىپ، ايانباي قىزمەت ىستەيتىن قايناعان جۇمىستىڭ ورتاسى. حالقىمىز بىزدەن وڭ وزگەرىستەر كۇتەتىنىن ءاردايىم ەستە ۇستاعان ابزال. ...پارلامەنتتىڭ الدىندا ماڭىزدى ەكى مىندەت تۇر. بۇل – ساپالى زاڭدار قابىلداۋ جانە وزەكتى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاباتىن ورتالىققا اينالۋ. جالپى، ەلىمىزدىڭ زاڭناما جۇيەسىن كەشەندى تۇردە جەتىلدىرۋ كەرەك. ...پارلامەنتتىڭ زاڭ شىعارۋمەن قاتار باقىلاۋ فۋنكتسياسى دا بار ەكەنىن بىلەسىزدەر. ...دەپۋتاتتار حالىقتىڭ مۇددەسىن ءىس جۇزىندە قورعاپ، ءاردايىم تاباندىلىق تانىتۋعا تيىس»، – دەيدى پرەزيدەنت.

سونداي-اق، توقاەۆ ءسوزىن «مەنىڭ نەگىزگى ۇستانىمىم – قوعامداعى بارلىق وزەكتى ماسەلەلەر، ەڭ الدىمەن، پارلامەنتتە تالقىلانۋعا ءتيىس» دەپ تولىقتىردى. بۇدان بىلاي زاڭ جوبالارىن دايىنداۋعا «قوعام وكىلدەرى مەن ساراپشىلار بارىنشا اتسالىسۋى كەرەك».

  توقاەۆتىڭ «رەفورما» تۋرالى ەكىنشى پاكەتىندە نە بار؟

توقاەۆ بالا قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەلەرى، «جاستاردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتتەرى» جايلى جانە «ازىرگە ءوزىنىڭ الەۋەتىن تولىق كورسەتە الماي وتىر» دەپ باعالاعان ومبۋدسمەن ينستيتۋتى، «قوعامدىق باقىلاۋ تۋرالى»، ياعني ونلاين-پەتيتسيا ينستيتۋتى رەسىمدەۋ باعىتىندا ارناۋلى زاڭ قابىلداۋدى تاپسىردى. وسى سايلاۋدا «كوپپارتيالىقتى دامىتۋعا جانە پارلامەنتاريزمدى نىعايتۋعا ەداۋىر سەرپىن بەردىك» دەپ سانايتىن پرەزيدەنت بەس جىلدان كەيىن وتەتىن كەلەسى شاقىرىلىمدا «زاڭدى تىركەلگەن پارتيالاردى الداعى سايلاۋلارعا قاتىسۋعا ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ماجىلىسكە ءوتۋ شەگىن 7-دەن 5% تومەندەتۋ كەرەك» دەيدى. سايلاۋ جونىندە بارلىق دەڭگەيدەگى سايلاۋ بيۋللەتەندەرىنە «بارىنە قارسىمىن» دەگەن نۇسقا ەنگىزىپ، اۋدان اكىمدەرىن سايلايتىن كەز كەلگەنىن ايتتى. بۇعان دەيىن اۋىل باسشىلارىن سايلاۋ تۋرالى باستاما كوپ ءسوز بولعان. بيىل جەكەلەگەن اۋىلدىق وكرۋگتەردە سايلاۋ وتەدى.

ەقىۇ بايقاۋشىلارى «شىنايى باسەكەسىز جانە دەموكراتيالىق تالاپتارعا قايشى ءوتتى» دەپ باعالاعان بيىلعى سايلاۋ ونىڭ پىكىرىنشە، «ساياسي باسەكەنى ارتتىرۋعا وڭ ىقپال ەتكەن».

ءسوز رايىنا قاراعاندا رەفورمالاۋدى سوڭىنا دەيىن جۇرگىزىپ، «ءالى دە تۇيتكىلى تاۋسىلماعان» سوت جۇيەسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتا ءتۇسۋ كەرەك. ونىڭ ايتۋىنشا، سوت جۇيەسى جابىق كورپوراتسيا بولماۋعا ءتيىس.

تاعى ءبىر ماسەلە – ايماقتارداعى ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋ ماقساتىندا 3,5 مىڭنان استام اۋىلدى زاماناۋي تالاپتارعا ساي جاڭعىرتۋعا ۋادە بەردى. سەرتكە سەنسەك، رەسپۋبليكالىق قانا ەمەس، اۋىلعا اپاراتىن جولدار 100% جوندەلەتىنىن ايتادى.

بىلتىرعى ءوزى جاريالاعان ساياسي رەفورمالاردىڭ ءبىرىنشى بولىگىن  «پارتيالارعا جاڭا مۇمكىندىكتەر ۇسىنىپ، ەلىدىڭ دەموكراتيالىق دامۋىنا سەرپىن بەردى» دەپ ءوزى باعا بەردى. بۇگىن جاريالانعان رەفورمالاردىڭ ەكىنشى بولىگىن ازىرلەۋدە كوپتەگەن ساياسي كۇشتەردىڭ (پارلامەنتكە وتكەن-وتپەگەن پارتيالار، ۇلتتىق كەڭەس مۇشەلەرى، باسقا دا ساراپشىلار – توقاەۆ)  ۇسىنىس-پىكىرلەرى ەسكەرىلگەن كورىنەدى.

توقاەۆ ءسوزىنىڭ سوڭعى بولىگىندە «ادام قۇقىقتارىن تولىق قورعاۋ» جايلى سويلەدى. ماسەلە اياسى تەك سايلاۋ بيۋللەتەنىندەگى قارسىلىق پۋنكتى مەن ومبۋدسمەن ينستيتۋتى توڭىرەگىندە شەكتەلدى. ايماقتارداعى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇستىنەن كوپ ارىز-شاعىم تۇسكەندىكتەن، ونداعى ادام قۇقىعى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ اپپاراتىن نىعايتۋ قاجەت. ول «جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى قاعيداتى – وزگەرستى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن جاساۋ» دەيدى.

«ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى لايىقتى قورعالماسا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل – اكسيوما، اقيقات»

© قاسىم-جومارت توقاەۆ

بۇعان دەيىن بىلتىر تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىنداعى سوزىندە توقاەۆ بيىل ساياسي رەفورمالاردىڭ جاڭا جيىنتىعى جاريالاناتىنىن ايتقان. ول «ەلدى ساياسي تۇرعىدان جاڭعىرتۋعا مۇددەلى» ەكەنىن جەتكىزىپ، بۇل «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قۇرۋعا، ادىلەتتىلىك پەن تەڭ مۇمكىندىكتەر قاعيداتىن دامىتۋعا باعىتتالعان ەلىمىزدەگى دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە جاڭا سەرپىن بەرەدى دەپ سەندىرۋگە تىرىسقان.

ءتىپتى كوكتەمگى كارانتين كەزىندە اسىعىس-شالاجانسار قابىلدانعان سايلاۋ، ميتينگتەر جانە پارتيا قۇرۋ تۋرالى زاڭدارداعى وزگەرىستەردى «ساياسي رەفورمالاردىڭ العاشقى لەگى» رەتىندە اتايدى.

وسى جولعى سايلاۋدا كەيبىر اقپارات قۇرالدارى مەن كوپتەگەن تاۋەلسىز باقىلاۋشىلار ءارتۇرلى شەكتەۋلەرگە ۇشىراپ، بارلىق وڭىرلەردە كەدەرگىلەرگە تاپ بولعان. قوعامدىق ۇيىمدار سايلاۋ بارىسىندا داۋىس بەرۋگە قاتىستى جۇزدەگەن زاڭسىزدىقتار تىركەلگەنىن ايتادى. سول بويىنشا وسك، سوت جانە حالىقارالىق ۇيىمدارعا شاعىم ءتۇسىرىپ جاتىر. ەقىۇ ورەسكەل ءارى جۇيەلى كەمشىلىكتەر ورىن العانىن، ەۋروپا وداعى مەن اقش-تىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن. حالىقارالىق ادام قۇقىقتارى سايلاۋ كۇنگى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىن سىناپ، بيلىكتى ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا شاقىرعان. ال قازاقستانمەن ەتەنە تمد جانە قىتاي بايقاۋشىلارى وڭ باعالاعان ەدى.

"The Qazaq Times"