كوسموگونيا عالىمدارى جەر پلانەتاسىنىڭ جاسىن ءتورت جارىم ميلليارد جىل دەپ ەسەپتەيدى. قازىرگى ادام تانىمىنداعى ۋاقىت ولشەمىمەن الىپ قاراساق، بۇل شىنىندا دا وراسان ۇلكەن مەرزىمدى كورسەتەدى. ال، تاريح عىلىمدارى ادامزات تاريحىن دارۆين تەورياسىنىڭ نەگىزىندە، ب.ز.د. 1,9 ميلليون جىلدان 36 مىڭ جىلدار ارالىعىندا ۇڭگىرلەردە جاساعان، وتتى پايدالانا بىلەتىن ادام ءتارىزدى مايمىلداردان باستاپ وتىر. 36 مىڭ جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ەشقانداي ارحەولوگيالىق قازبا دەرەكتەر تابىلماعان اقتاڭداق ۋاقىتتىڭ ءوزى دە نەشە ءجۇز مىڭ جىلدى قۇرايدى. سوندىقتان، تاريحشىلار وسى مەزگىلدەردە ادام ءتارىزدى مايمىلداردىڭ قالاي دامىپ-جەتىلگەنىنە جاۋاپ بەرە الماي وتىر. وسىنداي ارحەولوگيالىق جانە ساندىق مالىمەتتەردى قاراي وتىرىپ، ويلاۋ قابلەتىنە يە ادامنىڭ «وسىنشا ۇزاق مەرزىمدە جەر پلانەتاسىن مەكەندەگەن سانالى تىرشىلىك تەك ءبىز عانا بولدىق پا» دەگەن زاڭدى ساۋالى تۋىندايدى.

بۇل ساۋالدىڭ تۇبىنە جەتىپ، جەر شارىنىڭ پايدا بولۋىنان تارتىپ، ورتاداعى الىپ دەنەلىلەر ءداۋىرىن، ولاردىڭ قۇرىپ-جوعالۋ سەبەبىن، ودان كەيىن ورناعان جاڭا ءداۋىردىڭ قالاي باستالعانىن، جان-جانۋارلاردىڭ دەنە-تۇرپاتتىق، بيولوگيالىق، گەنەتيكالىق قانداي وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىن، جانە وسىدان ون مىڭ جىل بۇرىن بولدى دەپ بولجانعان مۇز داۋىرىندەگى وزگەرىستەر، نەمەسە توپان سۋ قاپتاعان كەزدەگى ناقتى دەرەكتەردى بۇگىنگى دامىعان عىلىمىمىزدىڭ ءوزى تولىق دالەلدەپ كورسەتۋگە دارمەنسىز.

تاريح عىلىمىنىڭ ناقتى عىلىمي فاكتىلەرگە –  تاريحي جازبا دەرەكتەرگە; ارحەولوگيالىق قازبا ماتەريالدارعا نەگىزدەلەتىنى انىق. وعان ويجوتا، قۇر دولبار تياناق بولمايدى. نەمىس فيلوسوفى كارل ياسپرەس ءوزىنىڭ «سمىسل ي نازناچەنيە يستوري» ەڭبەگىندە تاريحي جازبا دەرەكتەردىڭ ەڭ ەرتەدەگىسى وسىدان بەس مىڭ جىلدان ارى بارمايتىنىن كولدەنەڭ تارتا وتىرىپ، تاريح عىلىمىنىڭ ودان ارى بارماۋى كەرەك دەگەن پىكىرىن ايتادى. ارينە، بۇل پىكىر حح عاسىردىڭ ورتا كەزەڭىندەگى تاريح جانە فيلوسوفيانىڭ پىكىرىنە وكىلدىك ەتەدى. تاريح عىلىمى ودان كەيىن دە سان مارتە جاڭارىپ، ءوزىنىڭ قوسالقى زەرتتەۋ سالالارىن كەڭەيتتى. سونىڭ ءبىرى – ميفولوگيا. ءبىر قاراعاندا ميف پەن تاريحتىڭ قاتىسى جوقتاي كورىنگەنىمەن اڭىزعا اينالعان، ميفتىك ءتۇس العان تاريحي شىندىقتاردىڭ بولاتىنىن عىلىم كۇن سايىن دالەلدەپ كەلەدى.

وزگە جۇرتتى بىلاي قويعاندا، ءالى كۇنگە دەيىن سەبەبى مەن شىعۋ تەگى بەيمالىم قازاق اڭىز-ەرتەگىلەرىنىڭ ءوزى عىلىمنىڭ وسى ۇلكەن سالاسىنا جۇك بولا الادى. قىسقا عانا «ادامدار ءۇش مەكەندە ءومىر سۇرەدى ەكەن» – دەيتىن – اسپان ادامدارى، ولار بەلدىكتى مويىنىنان بايلايدى، جەر ادامدارى ءبىز بەلدىكتى بەلىمىزدەن، جەر استى ادامدارى بەلدىكتى تىزەدەن نە بالتىرىنان بۋىنادى» دەپ ايتىلاتىن وسى اڭىزدىڭ سىرىنا قانشالىق ۇڭىلە الدىق. اۋىز ادەبيەتى ەرتە دامىعان حالىق رەتىندە، وزىمىزبەن بىرگە ەجەلگى ءداۋىردىڭ قۇندى مۇراسىن ساقتاپ كەلە جاتقانىمىزدى بايىپتاي الدىق پا؟!

ف.ع.د، پروفەسسور بەرىكباي ساعىندىقۇلى «عالامنىڭ عاجايىپ سىرلارى» اتتى ەڭبەگىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانمى مەن ءداستۇرلى ءدىني نانىمىنا توقتالا وتىرىپ، ەل اراسىندا ساقتالعان ءدىني ميفتىك اڭىزدىڭ استارىنا ۇڭىلەدى. ونىڭ كەيبىرى يسلام دىنىمەن بىرگە جەتكەن ءدىني نانىم-سەنىمنەن تۋعان ميفتەر بولسا، كەيبىرى يسلام دىنىنەن بۇرىنعى سەميتتەر ءدىنىنىڭ پايعامبارلارىنان، كونە دۇنيەتانىمداردان، دەيتۇرىك زامانىنان كەلە جاتقان اڭىزدار. سونداعى ايتىلعان اڭىزدىڭ ءتۇبى اقيقات دەپ سەنەر بولساق بىلاي دەيدى: ادامزات ادام اتا – حاۋ انادان تارادى; ونىڭ العاشقى ۇرپاقتارى بۇگىنگى ادامداردان الدەقايدا الەۋەتتى، الىپ دەنەلى، جوعارى دەنە ساپاسىنا يە بولدى، سوندىقتان، ولاردىڭ عىلىم-تەحنيكاسى بۇگىنگى ءبىز ەلەستەتە المايتىنداي دارەجەدە دامىپ جەتىلگەن، كۇللى جەردىڭ تابيعي رەسۋرستارىن تولىق يگەرىپ، ءتىپتى عارىشتى دا تولىقتاي مەڭگەرىپ گالاكتيكادان دا القىپ بارعان; مۇنشالىق دامۋ ولاردىڭ قوعامىن بىرتە-بىرتە ازعىنداۋعا، قۇدايسىزدىقا الىپ كەلگەن; سوندىقتان جاراتۋشى ولارعا كۇللى ادامزاتقا العاشقى اپاتى – توپىراق اپاتىن جىبەرگەن. جەر شارى الدە ءبىر عارىشتىق اسەردەن وسىنەن جازىپ، قاتتى  جەر سىلكىنىسى تۋىلعان، سونىڭ سالدارىنان تەڭىزدەر قۇرلىقتارعا، قۇرلىقتار تەڭىزدەرگە اۋىسىپ، دۇنيەنىڭ استاڭ-كەستەڭى شىققان، ءزىل-زالادان امان قالۋ ءۇشىن ءبىر قاۋىم ەل جەردىڭ قاتتى قىرتىسىنىڭ استىنداعى كەڭىستىكتى تاۋىپ تىرشىلىك ساقتاۋعا ءماجبۇر بولسا، ەندى ءبىر قاۋىم ادامدار الىس ءبىر جۇلدىزدان تىرشىلىك ەتۋگە بولاتىن شارت-جاعداي تاۋىپ، سوندا تۇراق تاپقان. ال، وسى اپاتتان جاراتقاننىڭ قۇدىرەتىمەن از عانا ادام جەر بەتىندە امان قالىپ ەكىنشى ءبىر زاڭدىلىق كۇيى مۇلدە وزگەرگەن زامانعا تاپ كەلىپ، جاپا-ماشاقاتپەن جالعاستى ءوسىپ-ونە باستاعان ەكەن. اۆتور وسىندا ەمىس-ەمىس كورىنەتىن نلو، تەڭىزشىلەرگە وقىس ۇشىراسىپ قالىپ كوز جازدىرىپ كەتەتىن تەڭىز استىنداعى بەيمالىم ماحۇلىقتاردى سول كەزدەگى جەر بەتىنەن كەتكەن ادام اتانىڭ ۇرپاقتارى دەگەن ويىن ايتادى. ولار كەتكەسىن جەردىڭ تىرشىلىك زاڭى مۇلدە وزگەرىپ، جەر بەتىندە ۇزاق تىرشىلىك ەتۋگە مۇمكىن بولماعان ەكەن.

وسى ارادا ءبىز اڭىزدا ايتىلعان وقيعالاردى عىلىمداعى كەيبىر دەرەكتەرگە، عىلىمي بولجامدارعا سالىستىرىپ كورەلىك. اڭىزدا ايتىلاتىن توپىراق اپاتى، جەردىڭ تەرىس اينالۋى، قۇرلىقتار مەن تەڭىزدەردىڭ ورنى الماسۋىن قيسىنسىز دەپ ايتا المايمىز. بۇگىنگى كۇندەگى ساحارا، تاكلاماكان سىندى الىپ شولدەردەن تەڭىزدىڭ تەرەڭىندە جاسايتىن بالىقتاردىڭ سۇيەكتەرى وتكەن عاسىردا جۇرگىزىلگەن عىلىمي بارلاۋ جۇمىستارى كەزىندە تالاي مارتە تابىلىپ، وسى الىپ شولدەردىڭ ءوز كەزىندە تەڭىزدىڭ نەمەسە مۇحيتتاردىڭ ءتۇبى بولعانى دالەلدەنگەن. جاساندى جەر سەرىكتەرىنەن تۇسىرىلگەن جەر پلانەتاسىنىڭ سۋرەتتەرىنە قارايتىن بولساق، وسى ءشول-جازيرالاردىڭ تەڭىزدىڭ ءتۇبى رەتىندە ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. ءتىپتى بالىقتىڭ تاسقا اينالعان قالدىقتارى ويپاڭدى قۇمدىقتاردى بىلاي قويىپ، قازىر الەمدەگى ەڭ بيىك ءۇستىرت گيمالاي تاۋىنان دا تابىلعان. وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، اڭىزداعى «توپىراق اپاتىن» ياعىني كۇشتى ءزىل-زالانىڭ ەدۋارد زيۋسس ورتاعا قويعان «قۇرلىقتىڭ قالقىپ كوشۋىنە» تۋرا كەلەدى دەسەك، قيسىندى كورىنبەي مە؟! ەكى عاسىر بۇرىن ورتاعا قويىلىپ، الدەقاشان دالەلدەنىپ بولعان وسى عىلىمي كوزقاراس اڭىزداعى وسى وقيعاعا دالەل بولا الاتىناداي. قۇرلىقتاردىڭ قالقىپ كوشۋى جەر شارىنداعى قاتتى سىلكىنىستەن كەيىن، جەر شارى قاتتى جىنىسى مەن ماگما قاباتىنىڭ اجىراۋىنان باستالعان بولۋى دا مۇمكىن.

اڭىزدا ايتىلۋىنشا، جەر بەتىندە جاراتۋشى ءوزى امان ساقتاپ قالعان از ساندى ادامدار جاڭا دۇيەگە ۇيلەسە دامىعان. ۇزاق ۋاقىتتان كەيىن الدىڭعى ادام اتانىڭ ۇرپاقتارى جەتكەن دەڭگەيگە  جەتپەسە دە، دامۋى مەن عىلىم-تەحنيكاسى بۇگىنگىلەردەن وزىق بولعان تاعى ءبىر وركەنيەتتى قوعامعا جەتىپتى. الايدا، ولاردا دا بۇرىنعىلارداي قۇدايسىزدىق جايلاعان قوعامعا اياق باسىپتى. سول كەزدە جاراتۋشىدان ەكىنشى رەتكى اپات – سۋ اپاتى كەلىپتى. بۇل ەندى قازىرگى كوپتەگەن حالىقتاردا ساقتالعان نۇح پايعامبار جانە ونىڭ كەمەسى تۋرالى اڭىزدىڭ ءتۇپ نەگىزى. بۇندا دا جاراتۋشى ءوزى تالداعان ادامدار نۇحپەن بىرگە امان قالىپ، كەلەسى دۇنيەگە قادام باسادى. ولاردان دا ۇرپاق تاراپ، تارپاڭ تابيعاتتىڭ قيىنشىلىقتارىن جەڭە وتىرىپ، بۇگىنگە جەتىپتى. اڭىزعا نەگىزدەلسەك، ءالى ەكى رەتكى اپات، نەمەسە اقىرزامان بار ەكەن. ونىڭ ءبىرى وت، ەندى ءبىرى جەل. اقىرەت كۇنى دەگەنىمىز سوڭعى اپاتپەن بىرگە كەلەدى، ياعني جەل اپاتىمەن بىرگە، ميكايل پەرىشتەنىڭ كەرنەيىنەن شىققان جەل، كۇللى تىرشىلىكتى قايتارادى دەلىنەدى.

سوڭعى سۋ اپاتىنىڭ بولعانى جايلى عىلىمي بولجامدار مەن دالەلدەردى كورسەتىپ جاتۋ ارتىق بولار. ەۋروپا عالىمدارى نۇحتىڭ كەمەسى قالدى دەگەن بىرنەشە تاۋلارعا عىلىمي ەكيسپەديتسيا جاسادى، بىردە تۇكركيا جەرىندە دەسە، بىردە وزبەكستاندا دەگەن ءار ءتۇرلى بولجامدار بار. سوڭعى كەزدە گونكونگ پەن تۇركيا عالىمدارىنان قۇرالعان بارلاۋ گرۋپپاسى تۇركيانىڭ ارارات تاۋىنان كەمەنى تاپتىق دەپ جار سالدى. ماڭىزدىسى، وسى اڭىزدىڭ قازىرگى 181 ەلدە ءبىر نۇسقادا ايتىلاتىندىعى. ال، ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەلدەگى قازىعۇرت تاۋىندا دەپ سەنەمىز. «قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان، ول اۋليە بولماسا نەگە قالعان؟!» دەگەن سەكىلدى قازاق اۋىز ادەبيەتىندە دە ساقتالعان سوزدەر كەزدەسەدى.

بۇل ايتىلعانداردى قيسىندى-قيسىنسىز دەپ قاراساق تا، كولدەنەڭ تارتار وزگە تاقىرىپتار دا تولىپ جاتىر. اڭىز شىن تاريح ەمەس دەلىك، الايدا كۇللى ادامزاتتىڭ حاتقا تۇسكەن تاريحىنان بەرگى ۋاقىت جەر جارالعان ودان ارعى ۋاقىتتىڭ ميلليوننان بىرىنە دە ءدوپ كەلمەيدى. سانالى تۇردە وسى ۇزاق ۋاقىتقا جاۋاپ ىزدەۋ وركەنيەتتى قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى دەسەك ارتىق ەمەس.

قازاق باسپاسوزىندە بۇل تاقىرىپتار ازدى-كوپتى ايتىلىپ ءجۇر. تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «اڭىز تۋرالى اڭىز نەمەسە اۋىزەكى مادەنيەتتىڭ پايدا بولۋى تۋراسىندا ءبىر-ەكى تولعام» اتتى كولەمدى ماقالاسى سونىڭ ءبىرى. ماقالادا اۆتور قازاق ەسەپشىلەرىنىڭ جانە ۇمىت بولعان كونە قازاق جىلناماسىننىڭ ماڭىزىن ايتا كەلىپ، ونىڭ ءتۇپ توركىنى ارعى وركەنيەتتەن، ياعني ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا ءتان بولماعان ەستە جوق ەسكى زامانداعى ۇلكەن وركەنيەتتەن باستاۋ العان بولۋى مۇمكىن دەگەن وي قورىتادى. ياعني، قازاقتىڭ كونە جىلناماسى – «ەسكىشە جىل ەسەبىنىڭ» باستالۋى وسىدان بۇرىنعى 16200 جىلعا تۋرا كەلەدى، دەمەك بۇل مۇسىلمان كالەندارى، حريستيان كالەندارى، ءتورت مىڭ جىلدان باستالادى دەپ ايتىلاتىن قىتاي ەسكى جىلناماسى – «ەگىنشىلىك كالەندارىنان» دا ارى، ءتىپتى كارل ياسپرەس ايتىپ وتىرعان بەس مىڭ جىلدىق تاريحتان دا ەرتە زامانعا بارىپ تىرەلەدى. ت. اسەمقۇلوۆ وسىنىڭ جەتەگىندە شۋمەرولوگيانىڭ، اسسيرولوگيانىڭ نەگىزى بولعان دجەيمس چەرچۆارتتىڭ «كونە كونتينەنت مۋ» دەگەن ەڭبەگىنە توقتالادى. وتكەن عاسىردا كۇللى باتىس عىلىمىندا ۇلكەن توڭكەرىس بولىپ سانالعان وسى ەڭبەك جەر بەتىن بىزدەن دە ەرتە مەكەن ەتكەن دامىعان وركەنيەتتەردىڭ بولعانىن ايعاقتاپ كورسەتكەن. ت.اسەمقۇلوۆتىڭ ويلارىن قايتالاپ جاتۋ ارتىق بولار. دەسە دە، ءبىزدىڭ جوعارىدا ايتقان اڭىزدان العان وي-تانىمدار مەن مۋ وركەنيەتى شىن مانىسىندە ءبىر بولۋى ابدەن مۇمكىن. گرەك ميفتەرىنىڭ نەگىزىندە وسىدان 100-120 مىڭ جىل ىلگەرى الىپ دەنەلى اتلانتتار جاساعان دەگەن بولجامدار دا بار. بۇل دا الدىنعى اڭىزدارداردى قايتالايدى. «الىپ دەنەلى ادامدار» دەگەن وسى ءسوز ەجەلگى وركەنيەتتەر تۋرالى اڭگىمەلەردە كوپتەپ ۇشىراسۋى تەگىن بولماسا كەرەك.

ادامزات قوعامى دامىعان سايىن ونىڭ اشقان جاڭالىعىنان گورى بايىبىنا جەتپەگەن ىستەرى كوبەيە تۇسەدى. وتكەننەن دە، بۇگىننەن دە، بولاشاقتان دا. كوز الدىمىزدا كۇننەن-كۇنگە قۇرىپ بارا جاتقان تابيعي بايلىقتار بىزگە، وسى دۇنيەنىڭ دە اقىرلاسار شەگىنىڭ بارلىعىن كورسەتسە كەرەك. بارلىق ءدىن مەن فيلوسوفيا ادام اقىرزاماندى ءوز قولىمەن جاسايدى دەگەن پىكىردە. ءبىز ءوز قولىمىزبەن جاساعان ءوندىرىس وشاقتارى ءوزىمىزدىڭ كورىمىزدى قازىپ جاتسا، دامۋدىڭ ءتۇبى وركەنيەتتىڭ داعدارىسىنا اكەلىپ سوعارى داۋسىز عوي. سوندا، ءبىز دە وتكەن وركەنيەتتى تىرشىلىكتەر سەكىلدى ءبىر كۇنى كۇيرەۋدىڭ قامىتىن كيىپ، وزىمىزگە كەلەتىن وت اپاتىنا ورانىپ، كەلەسى ءبىر تىرشىلىكتى تاڭداندىراتىن بەلگىلەر قالدىرىپ، جوعالامىز با؟! الدە، قورشاعان ورتامەن ەتەنە، باياندى ءبىر تىرشىلىكتىڭ قالىبىن تاۋىپ الامىز با؟

ەستاي بوجان

"The Qazaq Times"