وسى اپتانىڭ حالىقارالىق ەلەۋلى وقيعالارى

 بۇل اپتا حالىقارالىق جاعدايدىڭ ەلەۋلى بىرنەشە وقيعاسىمەن ەستە قالدى دەۋگە بولادى. قازىر الەمدە بولىپ جاتقان، كۇرد اۆتونومياسىنىڭ تاۋەلسىزدىك رەفەرەندۋم ءىسى، اقش-سولتۇستىك كورەيا شيەلەنىسى، رەسەي-اقش اراسىنداعى تەكە-تىرەس، ءۇندىستان-پاكىستان قاقتىعىسى قاتارلى ىستەر بۇدان بۇرىنعى اپتالارداعىداي ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن ساقتاپ تۇردى دەۋگە بولادى. سونىمەن اتالعان جانە وزگە دە وقيعالاردىڭ تىزبەگىنە جەكە-جەكە توقتالا كەتەيىك.

وتكەن اپتانىڭ باسى يراك كۇردتەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك رەفرەندۋمىن وتكىزۋىمەن باستالدى. اپتانىڭ العاشقى كۇنى كۇرد اۆتونومياسىنىڭ بيلىگى يراك ۇكىمەتىنىڭ جانە وزگە كورشىلەس ەلدەردىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان تاۋەلسىزدىك كونفەرەنتسياسىن وتكىزدى. بۇل رەفەرەندۋمعا تۇركيا پرەزيدەنتى قارسى پىكىرىن ارت-ارتىنان جولدادى. ول «كۇردىستان تاۋەلسىزدىك جاريالايتىن بولسا، وندا ايماقتاعى تۇرعىندار اش قالاتىن بولدى» دەپ تە قورقىتتى. الايدا، ەردوعان بيلىگىمەن كۇردىستان اراسىندا بەرىك قارىم-قاتىناستىڭ بار ەكەنى بەلگىلى. تۇركيا بيلىگىنىڭ وزىمەن تىعىز بايلانىستاعى كۇرد اۆتونومياسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قولداماۋىنا باستى سەبەپ رەتىندە، تۇركيا تەرريتورياسىندا جاسايتىن كۇردتەردىڭ قارسىلىعىنىڭ كۇشەيۋىنەن الاڭدايتىنىن ايتۋعا بولادى.

تالايدان بەرى كەلە جاتقان رەسەي مەن اقش اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ بارعان سايىن سالقىنداۋى، وسى اپتادا شىرقاۋ شىڭىنا جەتتى دەۋگە بولادى. سەبەبى، 34 ەل قول قويعان «اشىق كەڭىستىك شارتى» ەكى ەل اراسىنداعى قىرعي-قاباق قاتىناستىڭ سالقىنىنان ءبۇلىندى. رەسەي بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى اۋە بازالارىنىڭ كەڭىستىگىنە شارلاۋشى ۇشاقتاردىڭ كىرۋىن شەكتەدى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە اقش تارابى دا الياسكا مەن اقش-تىڭ ىشكى تەرريتورياسىنا رەسەي شارلاۋشى ۇشاقتارىن كىرگىزبەيتىن بولىپ شەشتى. بۇل اتالعان «اشىق كەڭىستىك شارتىنىڭ» بۇزىلۋى بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە حالىقارالىق ساراپشىلار وسى ءىستى ەكى ەل قايشىلىعىنىڭ ەڭ شارىقتاۋ شەگى دەپ سانادى.

اتالعان اقش-رەسەي قايشىلىعىمەن بىرگە، رەسەي مەن ناتو اراسىنداعى تەكە-تىرەستە وسى اپتادا ءوزىنىڭ سەريالىن جالعاستىردى. ايتالىق، رەسەي مەن بەلارۋس بىرلەسكەن «باتىس-2017» اسكەري جاتتىعۋىنا جاۋاپ رەتىندە، شۆەتسيا ەل تاريحىندا بولىپ كورمەگەن اسكەري وقۋ-جاتتىعۋ وتكىزدى. بۇل ءاوج-عا ناتو مۇشەلەرى قولداۋ ءبىلدىردى. اقش پەن فرانتسيا دا اسكەر قاتىستىردى. سولاردى قامتىعاندا جالپى جاتتىعۋعا 20 مىڭنان اسا اسكەر قاتىسقانى انىق بولدى. شۆەتسيادا بولىپ وتكەن جاتتىعۋ كەشە عانا اقىرلاستى. بۇل ناتو كۇشتەرى مەن رەسەي ارمياسى اراسىنداعى جاۋاپتاسۋ دەپ ساناۋعا ابدەن بولادى.

ال، كورەي تۇبەگى ماسەلەسى وسى اپتادا دا ءوزىنىڭ ەڭ شيەلەنىستى ماسەلە رەتىندە رەيتينگىن ساقتاپ قالدى. وتكەن اپتاداعى ترامپ پەن كيم جوڭ ءۋننىڭ (كيم چەن ىن) ايىپتاۋ سوزدەرىمەن جاۋاپتاسۋىنان كەيىن، اقش كۇشتى اسكەري ارەكەتتەرمەن قاتار سولتۇستىك كورەيانى جان-جاقتان قىسپاققا الىپ، كحدر-عا شىعار جول قالدىرماۋعا تىرىستى. بۇل ءۇشىن قۇراما شتاتتىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى رەكس تيللەرسون قىتايعا ساپارلاي باردى. سول ارقىلى اقش كورەي تۇبەگى ماسەلەسىندە قىتايدى كوبىرەك پايدالانىپ، ماڭىزدى ديپلوماتيالىق نىسانادا ۇستايتىنىن اڭعارتتى.

قىتاي بولسا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ شەشىمىن كوزدە ۇستاي وتىرىپ، سولتۇستىك كورەياعا باعىتتالعان قىسىمدارىن باستاپ كەتتى. الدىمەن، سولتۇستىك كورەيانىڭ قىتايداعى سەرىكتەستىك جۇمىس ورىندارىن جاپتى. ال، وسى اپتادا رەسمي بەيجىڭ جاق، كحدر-عا ەكسپورتتالاتىن مۇنايدى قىسقارتتى. سونىمەن بىرگە وزىنە تۇستىك كورەي جۇرتىنان كىرەتىن تاۋارلارعا دا شەكتەۋ قويا باستادى. قىتاي سولتۇستىك كورەيانىڭ ساۋدا ساتتىق ىستەرىنىڭ جارتىسىنان كوبىن يەلەيدى. سوندىقتان شەكارالاس قىتاي جۇرتىنىڭ سالعان سانكتسياسى كحدر-عا بارىنەن اۋىر تيەرى انىق بولىپ وتىر.

اقش تارابىنان باستاۋ العان سانكتسيالارعا، ديپلوماتيالىق، اسكەري قىسىمدارعا جاۋاپ رەتىندە يران ورتالىق قالاسىندا اسكەري پاراد وتكىزدى. يران اقش-تىڭ ورتا-شىعىستاعى ساياساتىن اركەزدە دە وزدەرىنە قارسى باعىت دەپ قاراپ كەلەدى. 2015 جىلى جاساسقان يران يادرولىق كەلىسىمىن تولىق ورىنداعانىن العا تارتقان يران، وزىنە ۇستەمە سانكتسيالاردى قابىلداي المايتىنىن جەتكىزدى. بۇل ءۇشىن ولار بالليستيكالىق زىمىرانداردى جالعاستى دامىتۋعا نيەت ءبىلدىرىپ وتىر. جالپى اقش پەن يران قايشىلىعى ءوڭىر تىنىشتىعىنا ۇلكەن كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر.

ال، وڭتۇستىك ازياداعى ەڭ ۇلكەن قايشىلىق سانالاتىن ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىنداعى قايشىلىق بۇل اپتادا ءوزىنىڭ ءدۇمپۋىن تانىتتى. وتكەن اپتادا پاكىستان جاق باتىل ارەكەتتەرگە بارىپ، ءوزىنىڭ يادرولىق ارسەنالىن جاڭارتاتىنىن جەتكىزگەن. الايدا، بۇل اپتا ءۇندىستان ارمياسىنىڭ قادامى ودان دا باتىل كۇيگە جەتتى. ءۇندىستان ارمياسى ءوزىنىڭ ەڭ سۇرىپتالعان 10-شى اتقىشتار ديۆيزياسىمەن بىرگە 100 ت72 تانكتەرى مەن 10 دانا بروندالعان اسكەري كولىكتەرىن تالاستاعى كاشمير شەكاراسىنا جەتكىزدى. بۇل ءۇندىستان تارابىنىڭ كورشىلەس پاكىستاننىڭ بارلىق اسكەري ارەكەتىنە دايىن ەكەنىن اڭعارتتى.

“The Qazaq Times”