ءدىني فاناتيزم رۋحاني جاڭعىرۋعا كەدەرگى كەلتىرمەي مە؟

ءدىن ماسەلەسىنىڭ وزەكتى بولا ءتۇسۋى، ونىڭ قوعامدىق بولمىستىڭ بارلىق سالالارىنا اسەر ەتەتىن كۇشتى گەوساياسي فاكتورعا اينالۋى قوعامدى قۇراۋشى جەكەلەردىڭ، مەملەكەتتىڭ وعان دەگەن جاڭا قاتىناسىن قالىپتاستىرۋعا يتەرمەلەدى. ياعني، ءدىن بۇل كۇندە ءوزىنىڭ ءداستۇرلى قىزمەت ەتۋ ايماعىنان القىپ شىقتى. وعان تەحنولوگيالىق پروگرەستىڭ اسەرى بولعانىن دا مويىندايمىز. سەبەبى، ءداستۇرلى ءدىني ورتالىقتار قاتىناستىڭ جاڭا قۇرالدارى ارقىلى ءوز قىزمەتىن بۇرىنعىدان دا تابىستى اتقارۋعا مۇمكىندىك الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءدىننىڭ قوعامدىق ءرولى ارتتى. بۇل ەڭ اۋەلى ازاماتتاردىڭ نانىم-سەنىم ەركىندىگى بەلگىلى جانە مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە بەلگىلى دەڭگەيدە قيىندىقتار تۋدىرىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.

وسىدان بىرەر عاسىر بۇرىن ەۋروپادا بۇل ءۇردىس بۇدان دا كۇشتى ءجۇردى. تۇتاس جۇيەنى شىرماعان حريستيان ءدىنى، ەۋروپانى ەرىكسىز مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناسىن قايتا رەتتەۋگە يتەرمەلەدى. بۇگىنگى ەۋروپاعا قارايتىن بولساق، ولار مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ارا-قاتىناسىن رەتتەۋدەن ۇلكەن زيان تارتقان جوق. كەرىسىنشە، مەملەكەت ءدىن شىرماۋىنان شىعىپ، عىلىم-تەحنيكانىڭ، قوعامدىق سالالاردىڭ دامۋىن جۇزەگە اسىردى. ال، ءدىن ءوز قىزمەتىندە تۇرىپ، ادامداردىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ بەكەمدىگىنە كەپىلدىك ەتتى. دەگەنمەن، مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز ەۋروپانىڭ بۇل تاڭداۋى بىزگە مىندەتتى نەمەسە بىزگە بۇتىندەي لايىقتى تاڭداۋ دەگەن ءسوز ەمەس.

ءبىز تاۋەلسىز، زايىرلى ەلمىز. زايىرلىنىڭ ءبارى بىردەي ءدىندى تەرىسكە شىعارمايدى. قازاقستان ءوزىنىڭ تاريح جولىندا زايىرلىلىقتىڭ بۇتىندەي ءدىندى تەرىسكە شىعارىپ، جويىپ جىبەرۋگە ۇمتىلعان اتەيستىك باعىتىن دا باسىنان كەشىرگەن. بىراق، ءبىزدى سوعان يتەرمەلەگەن الىپ يدەولوگيانىڭ ءوزى كۇيرەپ، تۇتاس الەمنەن بولماسا دا ءبىزدىڭ تاريح ساحنامىزدان كەتتى. ءبىز رۋحاني ومىرىمىزگە جولداس بولا الماعان يدەولوگيادان كەيىن، بۇرىنعى ءدىني سەنىمدەر ارقىلى قوعام مەن ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ كەمەلدىگىن ساقتاپ تۇرۋعا تىرىستىق. بىراق، بۇل دىندەردىڭ جاپپاي جاڭعىرىپ، جاڭا ءدىني ۇيىمداردىڭ قاۋلاپ ءوسىپ جاتقان تۇسىنا تۋرا كەلدى. مۇنداي جاعداي ءبىر عانا يسلام الەمىندە ەمەس، وزگە دىندەردە دە بولدى. ءتىپتى مۇلدە جات، جاڭا اعىمدار دا پايدا بولدى.

مىنە وسى قۇبىلىستار بۇگىن ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ تۇراقتىلىعى مەن بولاشاق دامۋىنا، ەل بولىپ تۇرۋىنا سالقىنىن تيگىزىپ وتىر. ونى ءبىز ءدىني ەكسترەميزم دەسەك تە، باسقا دەسەك تە، انىعى ءبىزدىڭ ۇلتتىق جانە تاريحي بولمىسىمىزعا سىن-قاتەرلەر الىپ كەلۋدە. ونىڭ قوعامىمىزعا تۋدىرىپ وتىرعان اسەرلەرى تۋرالى قايتالاي ايتىپ جاتۋ ارتىق. ەڭ باستىسى كەيبىر اعىمدار ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە، وتكەنىمىزگە ءوزىمىزدى قارسى قويعىسى كەلەدى. بۇل، بىزگە تونگەن قاتەردىڭ ەڭ سوراقىسى، ياعني ۇلتتىق كودىمىزعا شابۋىل جاساۋدا.

سىن-قاتەرلەردىڭ پايدا بولۋى ول ءوز الدىنا، ال ءبىزدىڭ ماقساتىمىز تاۋەلسىز ەلىمىزدى العا باستىرۋ، ۇلتىمىزدى بيىك ساپاعا جەتكىزۋ. ءدىني ەكسترەميزم، راديكالدى توپتار قوعامنان ءبولىنىپ شىعىپ، سول قوعامعا ءوز ويىنداعى ۇشقارى قالىپتى زورلاپ تاڭعىسى كەلەدى. ءتىپتى سول قوعامعا رەۆوليۋتسيا جاساۋعا تىرىسادى. بۇدان بۇرىنعى رەۆوليۋتسيانىڭ سالعان جاراسى ۇلتىمىزدىڭ بويىنان ءالى كەتىپ بولمادى. ءبىز قالىبىمىزدى وزگەرتىپ، وزىمىزگە كۇشتەپ تاڭاتىن يدەولوگيالاردى قالامايمىز. باياندى، تىنىش، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن دامۋدى تاڭداپ وتىرمىز. ءتىپتى ءبىز رۋحاني جاڭعىرىپ، كونە مەن جاڭانى سارالاي وتىرىپ، دامۋعا تىڭ سەرپىن بەرەمىز دەدىك.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي ءدىن، مادەنيەت اتىن جامىلعان جاڭعىرىقتار قوعامدىق سالانىڭ بارلىق تۇرلەرىنە اسەرى كۇشەيىپ، شىرماي تۇسكەن تۇسىندا، تۇراقتى دامۋ پروگرەسىنە دە ءوزىنىڭ اسەرىن تيگىزەتىنىن بايقادىق. سونداي كەزەڭدە بىزگە ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولىن، مىندەتى مەن قىزمەتىن انىقتاي تۇسۋگە ءتيىستى بولعاندايمىز. ياعني، ءبىز قازاقستانعا تاۋەلدى زايىرلىلىقتىڭ ۇلگىسىن ورناتۋعا ءتيىسپىز. ول ۇلگى ءدىننىڭ قوعامدىق ءرولى مەن ماڭىزىن مويىنداۋعا، ونى ادامداردىڭ رۋحاني كەمەلدىگىنە، ىزگىلىك پەن جوعارى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋگە قىزمەت ەتۋگە عانا باعىتتالۋى كەرەك.

عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ كەڭەس ۇكىمەتى ورناماي تۇرىپ، «الاش» قايراتكەرلەرى ۇلتتى تۇعىرىنان تۇلەتۋدىڭ قامىندا جۇرگەن ۋاقىتتا شىعارعان «اباي» جۋرنالىندا جاريالاعان (1918 جىل) ءبىر ماقالاسىندا: «قازاقتى جۋىردا جەتىلدىرمەيتىن تاعى ءبىر سەبەپ ءدىني فاناتيزم، ەسكى عۇرىپ-عادات. ەسكى مولدامەن الىسىپ، ەلدى اداستىرعان قاتاسىن جويعانشا، تىرشىلىك جۇمىسىنىڭ بارلىعىن دىنگە بايلاعانىن قويعىزعانشا، جاڭا وقۋ حارام، جاڭا مۇعالىم كاپىر دەگەنىن توقتاتقانشا، تالاي زامان وتەر. اقىل مەن ادامشىلىق سىيعىزبايتىن نادان اتانىڭ ەسكى عۇرىپ-عاداتىن جوعالتۋ دا وڭاي ەمەس. بۇلار كۇشتى تۇرعاندا مادەنيەت كىرمەيدى»، – دەگەن ەدى. ءجۇز جىلدان كەيىن دە اۋەزوۆتىڭ بۇل ءسوزى بىزگە ەسكەرتۋ جاساپ تۇرسا كەرەك.

ءوزىمىز تۇتىنىپ وتىرعان ءدىننىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا، بولمىسىمىزعا، ۇلتتىق قالىپتاسۋىمىزعا بەرگەن وڭ اسەرلەرىن جوققا شىعارماي وتىرىپ، اينالاعا دا كوز تاستايتىن كەزگە جەتتىك. ءدىني فاناتيزمنىڭ ەڭ ۇلكەن قاۋپىنىڭ ءبىرى وزىنىكىن دۇرىس ساناپ، وزگە جۇرتتىڭ دامۋىنا، ولاردىڭ عىلىم مەن مادەنيەتتەگى وزىق جەتىستىكتەرىنە كوز جۇما قاراۋىندا (ولار اداسۋشىلار، قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراۋشىلار نەمەسە كاپىرگە بۇل ءومىردىڭ ءجانناتىن بەرگەن، سوندىقتان ولار بىزدەن جاقسى ءومىر ءسۇرىپ وتىر دەيتىن ۇشقارى سەنىمدەر. ارينە بۇل تۇتاس ءدىن تۇتىنۋشىلارداعى ورتاق كوزقاراس دەگەن ءسوز ەمەس). بۇل ءبىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرىپ كەمەلدەنۋىمىزگە، تىڭ دامۋ جولىن تابۋىمىزعا ۇلكەن تۇساۋ.

«ءبىز جات يدەولوگيالاردىڭ اسەرى تۋرالى ايتقاندا، ولاردىڭ ارتىندا باسقا حالىقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتارى مەن سيمۆولدارى تۇرعانىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. تيىسىنشە ولارعا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز ارقىلى عانا توتەپ بەرە الامىز»، – دەگەن بولاتىن ن. نازارباەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا. ءبىز وزىمىزدە بار قۇندىلىقتاردىڭ كومەگىمەن ۇشقارى اعىمداردان قۇتىلىپ، ءدىن مەن ۇلتتاردىڭ ۇقساماستىعىنا قاراماستان مەملەكەت بولىپ ۇيىساتىن جولدى تاڭدادىق. بۇل جەردە مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ باستاماشىلىعى ەڭ ۇلكەن ءرول اتقارادى. مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلت رەتىندە دامۋدان گورى ءوزىمىزدى شىرمايتىن قاساڭ يدەيالاردى يەلەنىپ كەتسەك، «بىزگە تيەسىلى يگىلىكتەردىڭ سۇراۋشىسى كىم بولادى؟» دەۋ قازىرگى ۇلتىمىزدىڭ ىزدەۋگە ءتيىستى جاۋابى بولسا كەرەك.

قازاقستان عانا ەمەس، تۇتاس الەمدە دۇنيەتانىمدار مەن ۇعىمدار جاڭارۋ ۇستىندە. ءداستۇرلى تانىمدارعا تۇبەگەيلى قايشى بولماسا دا، بەلگىلى ءبىر جاقتارىن وزگەرتەتىن جاڭا الەۋمەتتىك سانا ويانىپ كەلەدى. بۇل جاڭا تانىمدار ءبىزدىڭ عاسىرىمىزعا تۋرا كەلدى. ول ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدىڭ كەمەلدەنە ءتۇسۋىن تالاپ ەتۋدە.

دەگەنمەن، تاريح بىزگە ءومىر ءسۇرۋدىڭ باي تاجىريبەسىن قالدىرعان. سوعان نەگىزدەلگەندە، ەڭ ومىرشەڭ يدەولوگيا عانا ادامزات قوعامىمەن ۇزاق جاساسادى. بىراق، ءبارى ءبىر ول دا جاڭارىپ، جاڭعىرىپ جاڭا يدەولوگيالارعا جىمداسىپ كىرىگەدى، نە بولماسا ورنىن بوساتىپ بەرەدى. ادامزات تاريحىن ءار-ءتۇرلى سيپاتتاۋعا بولادى. تىنباي جالعاسقان مۇددەلەردىڭ قاقتىعىسى دەسەك تە، ۇلتتاردىڭ، مادەنيەتتەردىڭ تولاسسىز سوعىسى دەسەك تە بولاتىنداي. سونىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ تۇتاس تاريحىمىز – نانىم-سەنىم مەن دۇنيەتانىمنىڭ جاڭارۋ ءۇردىسى دەۋگە دە بولادى. ەستە قالعان تاريحىمىزدان بەرى قاراي، سوعىستار، دامۋ مەن قۇلدىراۋدىڭ ءبارىن قامتىپ جاتقان جولىمىز، بىزگە بىرتىندەپ كەمەلدەنگەن دۇنيەتانىمنىڭ ۇزاق ساپارى عانا.

ءبىز تۇسىنىكتەر مەن سەنىمدەرىمىزدى ۇزدىكسىز جاڭارتىپ كەلدىك. ياعني، ءوزىمىز سۇرگەن ءومىرىمىزدىڭ ءمانىن، ءولىمنىڭ، ولىمنەن كەيىن نە بولاتىنىن، ءبىزدى قورشاعان الەمنىڭ سىرى تۋرالى، جاراتۋشى تۋرالى سەنىمدەرىمىز بەن تۇسىنىكتەرىمىزدى توقتاۋسىز جاڭالادىق. نانىم-سەنىمدەر، دىندەر، يدەولوگيالار الماستى. ەڭ قىزىعى – ءبىز ءبىر جاڭا سەنىمدى تاپقان كەزىمىزدە، بۇرىنعىسىنا ۇركە قارادىق. سوعان دەيىن يلانعان سەنىمىمىز ەندىگى جەردە تۇككە-تۇرعىسىز قوراش سەزىندىك. وتتى پايدالانا بىلەتىن، قاراپايىم تاس قۇرالدار ارقىلى كۇنەلتكەن بايىرعى ادامدارعا، ودان ءبىرشاما ءتىلسىمشىل وت پەن سۋ، تابيعات قۇبىلىستارىنا تابىنعان ادامداردىڭ تانىمىن قابىلداتۋ قانشالىق قيىن بولسا، ال ولارعا تۇتاس جۇيەلى يسلام، حريستيان نانىمدارىن ءسىڭىرۋ دە سونشالىقتى قيىن ەدى. بىراق كونە مەن جاڭا تانىمدار ۋاقىتتىڭ قازانىندا قايناي كەلە شەكاراسىز جىمداسىپ، ءبىزدىڭ تانىمىمىزدا قالىپ قويىپ وتىردى.

ەۋروپا ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمىن جاڭارتىپ، ءدىن مەن مەملەكەت اراسىن ءبولىپ، تۇتاس قوعام بولىپ دىنگە دەگەن تۇسىنىگىن دە جاڭارتتى. قازىر باتىس الەمىندە ءدىننىڭ تەك ورتاق سيمۆولدىق ءمان العان. بۇل ياعني ادامدارىڭ باس تارتۋعا بولمايتىن ءداستۇرلى راسىمدەرىندە جانە ادام مەن جاراتۋشى اراسىنداعى ۇلى بايلانىسقا ۇمتىلۋىنا قىزمەت ەتىپ وتىر. سولاي بولا تۇرسا دا ءبىز ەۋروپالىقتاردىڭ بيىك ادامگەرشىلىك قاسيەتتە تاربيەلەنىپ وتىرعانىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ءسۇريا، يراك، اۋعانستانداعى ءتىپتى افريكاداعى سوعىس پەن اشارشىلىق تاقسىرەتىن تارتقان بالالاردى كوپتەپ اسىراپ الاتىندار دا، تۇرىنە، دىنىنە، تىلىنە قاراماستان ادام رەتىندە قول ۇشىن بەرەتىندەر دە سولار ەكەنىنە كوز جۇمبايمىز. ارينە ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدا دا مۇنداي بيىك ادامگەرشىلىك قاسيەت باعزى عاسىرلاردان بار.

ەۋروپالىقتاردىڭ تالداعان ليبەراليزمى بۇگىندە تىعىرىققا تىرەلسە دە، كوممۋنيزم باتپاققا باتسا دا، بۇگىندە ولاردىڭ باسىپ وتكەن جولى بىزگە انىق ساباق. رەاليزم مەن پراگماتيزمنىڭ تاياۋ ونجىلدىقتاردىڭ ۇرانى بولۋعا جارايتىنىن پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ ايتىپ ءوتتى. ءوز قۇندىلىقتارىمىز نەگىزىندە جاڭاشا تانىم ورناتۋ ءبىزدىڭ الداعى تاڭداۋىمىز.

ءبىز ءوزىمىز زاماننىڭ قالىپتاسىپ قالعان ءدىني ساناسىندا، تانىم تۇسىنىگىندە تۇرساق تا، بولاشاقتاعى بىرنەشە بۋىن اتتاعان جاڭا ۇرپاقتىڭ جاڭا تانىم-تۇسىنىكتەرمەن ءومىر سۇرەتىنىن باتىل مويىنداي الامىز با؟ ولاردىڭ دا قۇدايعا سەنەتىنىن، الايدا بىزدەن گورى دالەلدى، يلانىمدى قۇدايتانۋ كوزقاراستارىنىڭ بولاتىنىن ەلەستەتە الامىز با؟ عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ «ءبىزدى ەنەرگەتيكالىق ءورىس باسقارادى، سونىڭ ارى جاعىندا ۇلى سانا تۇر» دەگەنىندەي ءبىز ولاردىڭ جاڭا تانىمدى قالىپتاستىرا الاتىنىن مويىندايمىز با؟ قازاقستان عانا ەمەس، الەم جاڭا تانىمدارعا ويىسقان تۇستا قوعامدى كەرى تارتۋدان گورى، ءوز دۇنيەتانىمىمىزدى العا سۇيرەۋ – رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ەڭ نەگىزگى پاراسى سول بولسا كەرەك.

“The Qazaq Times”