ءجادي شاكەنۇلى & قوعامنىڭ «بوزمۇنارى»

بۇگىن ەلوردادا جازۋشى، تاريحشى، اكادەميك، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانە ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ادەبي-مادەني كەش ءوتىپ جاتىر.

شىعارماشىلىق كەشكە قر ءماجىلىس دەپۋتتارى، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى، جازۋشىنىڭ قالامداس سەرىكتەرى قاتىسۋدا. ءجادي شاكەنۇلى قىتاي  حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ التاي وڭىرىندە ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۋىپ وسكەن. 1997 جىلى اتاجۇرتقا ورالعان. 2001 جىلى اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن.قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ، قر تاريح جانە قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى. جازۋشىنىڭ «اقبوتا»، «بالقايماق»، «قىتايداعى قازاقتار»، «ءبىر ۋىس ساۋلە»، «قارالى كوش»، «جالعىزدىڭ ءۇنى»، «اقبالاپان»، «جانىبەك باتىر»، «اقىلناما»، «ارمانشىل بالا»، «جۇرەك نەگە جىلايدى»، «التاي الىپتارى» (ق.ايدارحانۇىلمەن بىرگە), «قارالى كوش»، «ەل باستاعان ەلىسحان»، «بوزمۇنار»، «قىتاي قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى»، «وسپان باتىر جانە شىعىس تۇركىستان ماسەلەلەرى»، «تۇلپارلار ءدۇبىرى»، «تۇركىلىك تەك جانە قازاق تۇرعاقتارى»،  «قوجابەرگەن باتىر جانىبەكۇلى»(س.بورباسوۆ، ا.توقتابايمەن بىرگە) كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. شىعارمالارى «بالالار پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى» سىندى ۇجىمدىق جيناقتارعا دا ەنگەن.

ءجادي شاكەنۇلىنا قالام قارىمىڭىز ازايماسىن، ەلگە بەرەر دۇنيەڭىز ەسەلەنە بەرسىن دەگەن تىلەكپەن 55 جاسقا تولعان تۋعان كۇنىنە وراي ۇزەنگىلەسى داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇرىنىڭ تومەندەگى ماقالاسىن ارنايى ۇسىنىپ وتىرمىز.

«بوزمۇنار» رومانىن وقىپ شىققانىما ءۇش ايدىڭ ءجۇزى بولىپتى. (ماقالا جازىلعان كەزدەگى ۋاقىت - دب) جينالىستا ءسوز سويلەۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىم ءۇشىن، زامانداس قالامگەردىڭ كەزەكتى ەڭبەگىنە دەگەن ىحلاستىڭ بولعاندىعىنان، دوستىق پەيىلمەن قولىما العان بولاتىنمىن. «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەپ، بۇگىن بىرەر اۋىز ءسوز ايتۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. رومان تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى اۋمالى-توكپەلى ءومىردى وزەك ەتەدى. «جاربول شاياحمەتۇلى» دەگەن ءوسپىرىم جاستىڭ ەسەيۋ جولى، مەكتەپ بىتىرگەنگە دەيىنگى قىتايداعى قىم-قۋىت كۇندەرى سۋرەتتەلەدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الىپ، كوك تۋىمىز جەلبىرەگەن ساتتەن باستاپ، شارتاراپتان اتاجۇرتقا اعايىندار كەلە باستادى. اعىلعان كوشپەن بىرگە ءبىلىم ىزدەپ، وتان قۇشاعىنا مىڭداعان ستۋدەنت جاستار اسىعىپ جەتتى. سولاردىڭ ءبىرى جاربول ەدى، كوپتىڭ ءبىرى بولىپ شەكارادان وتكەن ارمانى اسقاق، تالابى تاۋداي جاربولدىڭ تاعدىرى كۇتپەگەن جاعدايلارمەن بەتپە-بەت كەلىپ كۇردەلى بارىستاردى باسىنان وتكىزەدى. العاش كەلگەندەگى باس سۇعار پانا تاپپاي سەندەلۋ، تانىس-ءبىلىستى جاعالاۋ، ادامدارعا كۇمانسىز سەنۋ، الاياقتاردان الدانۋ، قارا جۇمىسقا جەگىلىپ قارا تابان قۇل بولۋ، باراحولكا دەگەن قارا قازاندا قايناۋ، كوز شىرىمىن الاتىن قۋىس تاپپاي ۆوكزالداردا تۇنەۋ سەكىلدى قىم-قۋىت كورىنىستەر كوز الدىمىزدان جىلجيدى. جاستىققا ءتان ماحاببات، ادامعا ءتان سۇيىسپەنشىلىك ءوز بەدەرىمەن كەستەلەندەدى. اۋىلداعى العاشقى ماحابباتى جانبوتانىڭ اتاجۇرتقا جەتە الماي قايتىس بولىپ كەتۋى، ونىڭ ولىمىنە قىزعانشاق قارا نيەت جەڭىستىڭ سەبەپ بولعانىن كورەمىز. سالىنى سۋعا كەتىپ الماتىعا قايتا ورالعاندا، ءومىر جولىنا اقەركەنىڭ تاپ بولۋى وزىنشە اۋىر، توسىن، قيىن ەپيزودتارمەن ءوربيدى.

روماننىڭ سوڭعى جاعىنىڭ تىعىزدىعى جوعارى، جيىلىگى ۇلكەن. الماتىعا ەتى ۇيرەنىپ، ورتانىڭ ءتىلىن تاۋىپ تىنىسىن سەزە باستايدى، ويتكەنى جاربول جالعىز ەمەس، ءوزى سەكىلدى سانسىز سەرگەلدەڭ بولعان، جاستىعىن تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇمىتكە بايلاعان، ارمانىن وتانىنا قوساقتاعان ازاماتتارمەن بىرگە ءومىردىڭ اساۋ اعىسىمەن الپارىسقا تۇسەدى.

روماندى قايتالاپ بايانداپ شىعۋ مىندەت ەمەس، دەسە دە، جازۋشى كورگەن ءومىر مەن فانتازياسى ارقىلى ورگەن ءومىرى استاسىپ كادىمگىدەي شىم-شىتىرىق وقيعا جەلىسى ءتۇزىلىپتى (كەيىپكەرلەرىنىڭ كوبى ورتامىزدا ءجۇر...). بۇل روماننىڭ باستى ەرەكشەلىگى ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كەزەڭدى، قولىمىزبەن ۇستاعان، كوزىمىزبەن كورگەن تىرشىلىكتى جان سۇزگىسىنەن وتكىزە سۋرەتتەۋى دەر ەدىم. كوپ قالامگەر وتكەن قوعامدى، ارعى زامانداردى جازۋعا اۋەس. ەڭ قيىنى، ءوزىڭ جاساپ جاتقان ءداۋىر تۋرالى كوركەم شىعارما جازۋ بولسا كەرەك. كوپتەگەن ماسەلەگە ۋاقىت ءالى جاۋابىن بەرىپ ۇلگەرمەگەن. اق پەن قارا اجىراتىلماعان، دۇرىس دەگەنىڭ بۇرىس بولىپ شىعاتىن، تەرىس دەگەنىڭ وڭ بولىپ قۇبىلاتىن كەزدەر كوپ ۇشىرايدى. ال شىعارمادا ادام سۋرەتتەلەتىندىكتەن ونىڭ دۇنيەتانىمى، ءبىلىمى، ءدىني كوزقاراسى، ساياسي ساۋاتى ءبارى قامتىلادى. ادەبي شىعارما «كسەروكوپيا» سەكىلدى كوشىرمە بولماعان سوڭ، قوعام جاسايسىڭ، ساياسات بەلگىلەيسىڭ، كەيىپكەر تاعدىرىن سومدايسىڭ... شىعارماڭ شىندىق تامىرىنان ءنار الماسا، قيالىڭ كوركەم ويلارعا قۇرىلماسا، ەشكىمگە قىزىق ەمەس ەكەنى تاعى بار.

جاربول ويلاماعان جەردەن ۇشىراسىپ، جانىنا قامقور، تاۋەكەلگە بەل بۋعان قىز اقەركەمەن قوسىلىپ شاڭىراق كوتەرەدى. «باسىڭ ەكەۋ بولماي، مالىڭ ەكەۋ بولمايدى» دەگەن اتالار دانالىعىنا ساي جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەدى، ونى ىنتا-جىگەرىمەن وقىپ ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن مەڭگەرەدى. كاسىپكەرلىككە دەن قويىپ، مول تابىسقا كەنەلەدى. شەتەلدەرگە ساپار شەگىپ، وتانى مەن الىس ەلدەردىڭ ارا جىگىن اشىپ كورە الادى. توپ الدىندا شەشەن، جۇرت الدىندا كوسەم تۇلعالىق سيپاتتارى قالىپتاسادى. «توعاي ارالاعان ءۇيشى بولادى، ەل ارالاعان سىنشى بولادى» دەپ، ۇلكەن ساياساتشىعا اينالىپ «جانپيدا» دەگەن قوعامدىق ۇيىم قۇرىپ، بەلسەندى ادامدارمەن بىرلەسىپ، بەل شەشىپ قىزمەت ەتىپ قازاق قوعامىنىڭ قىرتىستارىن جازىپ، دامۋدىڭ جولىنا پايدالى جۇمىستارعا ارالاسادى. ءوز سوزىمەن ايتساق: «ۇلت ءۇشىن كۇرەسۋشى توپتاردى بىرىكتىرىپ، ەل ەرتەڭىنە جارقىن جول نۇسقاۋ» ماقساتىنىڭ جولىندا باسىن بايگەگە تىگەدى. «رۋح»، «جاۋھارلار» قاتارلى پارتيا-توپتار قولداپ قۋاتتاعانىمەن كەيبىر پارتيالارمەن بىرلەستىكتەر قىزعانىشتان، كورەالماۋشىلىقتان جولىنا كەدەرگى جاساپ، قاستاندىق ۇيىمداستىرادى. مەملەكەتكە پايدالى، حالىقتىڭ تۇرمىسىنا وڭدى، الىستان ەلىم دەپ كەلگەن قانداستاردىڭ ورنىعۋىنا كومەكتەسەمىن دەگەن نيەتى تەرىستەلىپ، جاربول شاياحمەتۇلىنىڭ ءتىلىن تيىپ، ءسوزىن كەسىپ، كوزىن جويۋ ءۇشىن اشكەرە جانە قۇپيا قاستاندىقتار ۇيىمداستىرىلادى.

جاربولدىڭ ءولىمى تىكەلەي كىسى قولىنان بولماعانىمەن، جۇمباق جاعدايدا قازا بولادى. الدىنان قارسى كەزدەسكەن اۆتوبۋس تولى بالالارعا سوعىلماۋ ءۇشىن جەڭىل ماشينانى بۇرا تارتقاندا، كولىك جولدان شىعىپ اۋدارىلىپ، اپاتقا تاپ بولىپ ورتەنىپ كەتەدى. جاربول مەن جۇرگىزۋشى كۇيىپ كۇلگە اينالادى. ارتىندا جۇبايى اقەركە جەسىر، ۇلى ارمان جەتىم بولىپ قالادى. ماشينا ورتەنگەن جەردەن جيناستىرعان ءبىر ۋىس كۇلدى وتباسىنا اكەلىپ تاپسىرادى، ولار ونى بيىك توبەنىڭ باسىنا اپارىپ «جەرلەپ»، بەلگى تاس ورناتادى. ىلعي قابىر باسىنا بارىپ، قۇران وقىپ جۇرەتىن ارمان ءبىر جولى بارعاندا، ويلاماعان وقيعاعا تاپ بولادى. بەيىت باسىنان ءبىر چەمودان تاۋىپ الادى، ءىشىن اشىپ قاراعاندا، كىتاپتىڭ قولجازباسى شىعادى، ونداعى پاراقتىڭ سوڭعى بەتتەرى بىلاي اياقتايدى. «...كۇندەردىڭ كۇنىندە، كوكتەمنىڭ شۋاعى دالانى قۇلپىرتىپ، بوزمۇنارعا مالىنعان قالالارمەن دالالاردىڭ ۇستىنەن تۇمان ايىققان ساتتە، بۇكىل الەم ءوزىم تۋعان مامىرداي مايدا مىنەزگە شومىلىپ، سۇتتەي اعارىپ، سۋداي تازالانعان كەزدە قاستارىڭا ورالامىن. قازىرشە پەرىشتەلەرمەن بىرگەمىن»، دەپتى. حاتتى وقىپ بىزدە ويلاندىق، بۇل نە؟ حات جازىپ بەيىت باسىنا قويىپ كەتكەنىنە قاراعاندا، ارماننىڭ كەلەتىنىن ءبىلىپ امانات ەتىپ وتىر، پەرىشتەلەرمەن بىرگەمىن دەگەنىن ەكى ءتۇرلى تۇسىنۋگە بولادى. ءبىرىنشى، باقيلىق بولعانىن، ەكىنشىسى، اقيقاتتى سۇيەتىندەرمەن، شىنشىلدارمەن بىرگەمىن دەگەنى. دەمەك، بوي تاسالاپ قالتارىستا جۇرگەنگە ۇقسايدى.

رومان اۋەل باستا: «ادامدى ادام ساعىنادى. ادام اتانىڭ ۇلدارى ءابىل مەن قابىل ءسابي شاعىندا ءبىرىن-ءبىرى كورمەسە، تۇرا المايتىن ەدى. ولاردىڭ تومپاڭ قاعىپ جۇگىرگەنى، بالعىن جۇزدەرىنەن كورىنەتىن تۇپ-تۇنىق كۇلكىنىڭ ۋىز تابى اتا-اناسىن قۋانىشقا بولەيتىن. اعايىندى ەكەۋى اكە-شەشەسىنىڭ جىلى شۋاعىنا شومىلىپ، ىستىق مەيىرىمەن مارقاياتىن. ءيا، ادامداردىڭ باقىتى بالالىق شاعىندا»-دەپ باستالادى. رومان اياقتالار تۇستا: «ادامدى ادام ساعىنادى. ادام اتا پەرزەنتتەرىنىڭ ساعىنىشى ماڭگىگە سارقىلماق ەمەس»-دەپ نۇكتە قويىلادى. بارىلەرىڭىز بىلەسىزدەر، ادام اتا بالاسى قابىل بىرگە تۋعان باۋىرى ءابىلدى قىزعانىشتان ولتىرەدى. جەر بەتىندەگى تۇڭعىش قازا قىزعانىشپەن باستالادى. ادامدار ءسابي كەزىندە ءبىرىن-ءبىرى جاقسى كورەدى، ەسەيە كەلە ءناپسى ويانىپ، مۇددە پايدا بولىپ يمانسىزدىقتان ءبىرىن-ءبىرى جەككورىپ، ولتىرۋگە دەيىن بارادى ەكەن.

بۇل رومان 2008 جىلى جازىلىپ، 2012 جىلى وڭدەلىپ، 2018 جىلى جارىق كورىپتى. ەگەر سوڭعى ءبىر ايدا جازىلعان بولسا، قازاق قوعامىنداعى بولعان «ءبىر وقيعاعا» قاتتى ۇقساتار ەدىك. جازۋشى قىتايدان كەلگەن ستۋدەنت جاربولدى ءومىردىڭ قيىندىعىنا ابدەن سالىپ، مول تاجىريبەگە كەنەلدىرەدى. ورىس، اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرتەدى، كاسىپكەرلىك جاقتان ىلگەرى باستىرىپ بايىتادى، سوڭىنان ۇلتىنا پايدا تيگىزۋ ءۇشىن اتقا مىنگىزىپ قوعامدىق كۇرەسكە قاتىناستىرىپ «جانپيدا» ۇيىمىنا جەتەكشىلىك ەتكىزەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، ومىردەن، زاماننان تەپەرىش كورسەتىپ، ساياسي قىسىمدارعا تاپ قىلىپ، تاعدىرىن قيىنداتىپ جىبەرەدى. مۇزافار الىمباەۆ اتام ايتقانداي: «موينى وزعاندى وق تابادى»-دەپ، اۆاريادان ولتىرەدى. كىمنىڭ وقيعاسىنا ۇقساپ كەتكەنىن ويلاي بەرىڭىزدەر!..بىراق قايتالاپ ايتايىن، رومان وسىدان ون جىل بۇرىن جازىلىپ، ءبىر جىل بۇرىن باسىلىپ شىققان شىعارما. سوندا بۇل جازۋشىنىڭ ىشكى تۇيسىگى مە؟ قوعامنىڭ تابيعي دامۋ زاڭىنىڭ قورتىندىسى سولاي بولۋ كەرەك پە؟ نەمەسە جازۋشىنىڭ جامان ويلاۋىنان تۋىنداعان مىسىق تىلەۋ مە؟ قالاي ويلاساڭىز دا، رومانداعى سيۋجەت ومىردە قايتالانىپ جاتىر، الدىن الا جازىلعان ستسەناريگە ۇقساپ قالعان... نە دەسەڭىز دە، ءوز ەركىڭىز!..

قىتاي بيلىگى داۋرەندەپ تۇرعان ەلدەگى شالعاي اۋىلدا تۋعان جاربول بالا كەزىندە اۋىلدىڭ ساياسيلانعان ادىراق بايلارىنان اكەسىنىڭ تاياق جەگەنىنە كۋا بولىپ جانى جاسيدى، كوڭىلى قۇلازيدى. «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» سۇرقيا سۇمدىقتارىن باسىنان وتكىزىپ جۇرەگى جارالى بولعان بالا ءوزىنىڭ قازاعىنان قاتىگەزدىك كورەدى.ارادا جارتى عاسىر تىنىشتىق ورناعانداي بولىپ ەدى، «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان جاڭا» دەپ، قىتايدىڭ جانتۇرشىگەرلىك، اردان اتتاعان ساياسي ناۋقانى تاعى باستالدى. ونداعى مۇسىلماندار مەن قازاقتاردىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتۋدا. بار قىلمىسى، قازاق بولعانى مەن مۇسىلمان بولعانى. ولار مەملەكەتكە، قوعامعا زارەدەي زيان كەلتىرىپ وتىرعان جوق. سويتە تۇرا ادىلەتسىز بيلىكتەن زارداپ شەگۋدە.

جازۋشى ءجادي شاكەندى اۋليەگە تەڭەمەيمىن، دەسە دە، جازۋشى قيالىنىڭ قۇپياسىنا نازار اۋدارماي امالىمىز جوق. ءدال بۇگىنگى تاڭداعى قازاق قوعامىنداعى «الگى وقيعاعا» مىناۋ «بوزمۇنار» كىتابى الدىن الا جازىلعان جوسپارىنا ۇقساپ قالدى. اۆتور فانتازياسىنا ەرىك بەرگەن، قالامنىڭ جەتەگى باستاپ وتىرىپ «جانپيدانىڭ» تاعدىرىنا تىرەلەدى. ادام اتادان تاراعان ۇرپاق مىناۋ كەڭ بايتاق الەمگە سىيىسپاي ءبىر-بىرىنە تۇزاق قۇرادى. كەنەتتەن ورتەنىپ كەتكەن اكە «ارعى دۇنيەدەن»، بەرگى دۇنيەدەگى بالاسى ارمانعا حات جولداپتى، ول شىنىندا ءتىرى مە؟ ءتىرى قالعان الدە ونىڭ رۋحى ما؟ مىنە، مەن وقىعان «بوزمۇنار» رومانى وسى بولاتىن.