Jädi Şäkenwlı & Qoğamnıñ «Bozmwnarı»

Bügin elordada jazuşı, tarihşı, akademik, Qazaqstan Jazuşılar odağınıñ jäne Euraziya Jazuşılar odağınıñ müşesi Jädi Şäkenwlınıñ şığarmaşılığına arnalğan ädebi-mädeni keş ötip jatır.

Şığarmaşılıq keşke QR Mäjilis deputtarı, memlekettik jäne qoğamdıq wyımdardıñ basşıları, ğılımi jäne şığarmaşılıq ziyalı qauım ökilderi, jazuşınıñ qalamdas serikteri qatısuda. Jädi Şäkenwlı Qıtay  Halıq Respublikasınıñ Altay öñirinde Ertis özeniniñ jağasında tuıp ösken. 1997 jılı Atajwrtqa oralğan. 2001 jılı Abay atındağı Almatı memlekettik universitetiniñ filologiya fakul'tetiniñ aspiranturasın bitirgen.Qazaqstan Jazuşılar odağınıñ müşesi, Euraziya jazuşılar odağınıñ müşesi, Halıqaralıq Şıñğıshan akademiyasınıñ, QR Tarih jäne Qoğamdıq ğılımdar akademiyasınıñ akademigi. Jazuşınıñ «Aqbota», «Balqaymaq», «Qıtaydağı qazaqtar», «Bir uıs säule», «Qaralı köş», «Jalğızdıñ üni», «Aqbalapan», «Jänibek batır», «Aqılnama», «Armanşıl bala», «Jürek nege jılaydı», «Altay alıptarı» (Q.Aydarhanwılmen birge), «Qaralı köş», «El bastağan Elishan», «Bozmwnar», «Qıtay qazaqtarınıñ ädebieti», «Ospan batır jäne Şığıs Türkistan mäseleleri», «Twlparlar dübiri», «Türkilik tek jäne qazaq twrğaqtarı»,  «Qojabergen batır Jänibekwlı»(S.Borbasov, A.Toqtabaymen birge) kitaptarınıñ avtorı. Şığarmaları «Balalar poeziyasınıñ antologiyası» sındı wjımdıq jinaqtarğa da engen.

Jädi Şäkenwlına qalam qarımıñız azaymasın, elge berer dünieñiz eselene bersin degen tilekpen 55 jasqa tolğan tuğan künine oray üzengilesi Däuletbek Baytwrsınwrınıñ tömendegi maqalasın arnayı wsınıp otırmız.

«Bozmwnar» romanın oqıp şıqqanıma üş aydıñ jüzi bolıptı. (maqala jazılğan kezdegi uaqıt - DB) Jinalısta söz söyleu üşin emes, özim üşin, zamandas qalamgerdiñ kezekti eñbegine degen ıhlastıñ bolğandığınan, dostıq peyilmen qolıma alğan bolatınmın. «Sabaqtı ine sätimen» dep, bügin birer auız söz aytudıñ reti kelip twr. Roman täuelsizdik jıldarındağı aumalı-tökpeli ömirdi özek etedi. «Jarbol Şayahmetwlı» degen öspirim jastıñ eseyu jolı, mektep bitirgenge deyingi qıtaydağı qım-quıt künderi suretteledi. Qazaqstan täuelsizdigin alıp, kök tuımız jelbiregen sätten bastap, şartaraptan atajwrtqa ağayındar kele bastadı. Ağılğan köşpen birge bilim izdep, Otan qwşağına mıñdağan student jastar asığıp jetti. Solardıñ biri Jarbol edi, köptiñ biri bolıp şekaradan ötken armanı asqaq, talabı tauday Jarboldıñ tağdırı kütpegen jağdaylarmen betpe-bet kelip kürdeli barıstardı basınan ötkizedi. Alğaş kelgendegi bas swğar pana tappay sendelu, tanıs-bilisti jağalau, adamdarğa kümänsiz senu, alayaqtardan aldanu, qara jwmısqa jegilip qara taban qwl bolu, baraholka degen qara qazanda qaynau, köz şırımın alatın quıs tappay vokzaldarda tüneu sekildi qım-quıt körinister köz aldımızdan jıljidı. Jastıqqa tän mahabbat, adamğa tän süyispenşilik öz bederimen kestelendedi. Auıldağı alğaşqı mahabbatı Janbotanıñ atajwrtqa jete almay qaytıs bolıp ketui, onıñ ölimine qızğanşaq qara niet Jeñistiñ sebep bolğanın köremiz. Salını suğa ketip Almatığa qayta oralğanda, ömir jolına Aqerkeniñ tap boluı özinşe auır, tosın, qiın epizodtarmen örbidi.

Romannıñ soñğı jağınıñ tığızdığı joğarı, jiiligi ülken. Almatığa eti üyrenip, ortanıñ tilin tauıp tınısın seze bastaydı, öytkeni Jarbol jalğız emes, özi sekildi sansız sergeldeñ bolğan, jastığın täuelsizdik degen ümitke baylağan, armanın Otanına qosaqtağan azamattarmen birge ömirdiñ asau ağısımen alparısqa tüsedi.

Romandı qaytalap bayandap şığu mindet emes, dese de, jazuşı körgen ömir men fantaziyası arqılı örgen ömiri astasıp kädimgidey şım-şıtırıq oqiğa jelisi tüzilipti (keyipkerleriniñ köbi ortamızda jür...). Bwl romannıñ bastı erekşeligi özimiz ömir sürip otırğan kezeñdi, qolımızben wstağan, közimizben körgen tirşilikti jan süzgisinen ötkize suretteui der edim. Köp qalamger ötken qoğamdı, arğı zamandardı jazuğa äues. Eñ qiını, öziñ jasap jatqan däuir turalı körkem şığarma jazu bolsa kerek. Köptegen mäselege uaqıt äli jauabın berip ülgermegen. Aq pen qara ajıratılmağan, dwrıs degeniñ bwrıs bolıp şığatın, teris degeniñ oñ bolıp qwbılatın kezder köp wşıraydı. Al şığarmada adam suretteletindikten onıñ dünietanımı, bilimi, dini közqarası, sayasi sauatı bäri qamtıladı. Ädebi şığarma «kserokopiya» sekildi köşirme bolmağan soñ, qoğam jasaysıñ, sayasat belgileysiñ, keyipker tağdırın somdaysıñ... Şığarmañ şındıq tamırınan när almasa, qiyalıñ körkem oylarğa qwrılmasa, eşkimge qızıq emes ekeni tağı bar.

Jarbol oylamağan jerden wşırasıp, janına qamqor, täuekelge bel buğan qız Aqerkemen qosılıp şañıraq köteredi. «Basıñ ekeu bolmay, malıñ ekeu bolmaydı» degen atalar danalığına say joğarı oqu ornına tüsedi, onı ınta-jigerimen oqıp orıs, ağılşın tilderin meñgeredi. Käsipkerlikke den qoyıp, mol tabısqa keneledi. Şetelderge sapar şegip, Otanı men alıs elderdiñ ara jigin aşıp köre aladı. Top aldında şeşen, jwrt aldında kösem twlğalıq sipattarı qalıptasadı. «Toğay aralağan üyşi boladı, el aralağan sınşı boladı» dep, ülken sayasatşığa aynalıp «Janpida» degen qoğamdıq wyım qwrıp, belsendi adamdarmen birlesip, bel şeşip qızmet etip qazaq qoğamınıñ qırtıstarın jazıp, damudıñ jolına paydalı jwmıstarğa aralasadı. Öz sözimen aytsaq: «Wlt üşin küresuşi toptardı biriktirip, el erteñine jarqın jol nwsqau» maqsatınıñ jolında basın bäygege tigedi. «Ruh», «Jauharlar» qatarlı partiya-toptar qoldap quattağanımen keybir partiyalarmen birlestikter qızğanıştan, körealmauşılıqtan jolına kedergi jasap, qastandıq wyımdastıradı. Memleketke paydalı, halıqtıñ twrmısına oñdı, alıstan elim dep kelgen qandastardıñ ornığuına kömektesemin degen nieti teristelip, Jarbol Şayahmetwlınıñ tilin tiıp, sözin kesip, közin joyu üşin äşkere jäne qwpiya qastandıqtar wyımdastırıladı.

Jarboldıñ ölimi tikeley kisi qolınan bolmağanımen, jwmbaq jağdayda qaza boladı. Aldınan qarsı kezdesken avtobus tolı balalarğa soğılmau üşin jeñil maşinanı bwra tartqanda, kölik joldan şığıp audarılıp, apatqa tap bolıp örtenip ketedi. Jarbol men jürgizuşi küyip külge aynaladı. Artında jwbayı Aqerke jesir, wlı Arman jetim bolıp qaladı. Maşina örtengen jerden jinastırğan bir uıs küldi otbasına äkelip tapsıradı, olar onı biik töbeniñ basına aparıp «jerlep», belgi tas ornatadı. Ilği qabir basına barıp, Qwran oqıp jüretin Arman bir jolı barğanda, oylamağan oqiğağa tap boladı. Beyit basınan bir çemodan tauıp aladı, işin aşıp qarağanda, kitaptıñ qoljazbası şığadı, ondağı paraqtıñ soñğı betteri bılay ayaqtaydı. «...künderdiñ küninde, köktemniñ şuağı dalanı qwlpırtıp, Bozmwnarğa malınğan qalalarmen dalalardıñ üstinen twman ayıqqan sätte, bükil älem özim tuğan mamırday mayda minezge şomılıp, süttey ağarıp, suday tazalanğan kezde qastarıña oralamın. Qazirşe periştelermen birgemin», depti. Hattı oqıp bizde oylandıq, bwl ne? Hat jazıp beyit basına qoyıp ketkenine qarağanda, Armannıñ keletinin bilip amanat etip otır, periştelermen birgemin degenin eki türli tüsinuge boladı. Birinşi, baqilıq bolğanın, ekinşisi, aqiqattı süyetindermen, şınşıldarmen birgemin degeni. Demek, boy tasalap qaltarısta jürgenge wqsaydı.

Roman äuel basta: «Adamdı adam sağınadı. Adam atanıñ wldarı Äbil men Qabıl säbi şağında birin-biri körmese, twra almaytın edi. Olardıñ tompañ qağıp jügirgeni, balğın jüzderinen körinetin twp-twnıq külkiniñ uız tabı ata-anasın quanışqa böleytin. Ağayındı ekeui äke-şeşesiniñ jılı şuağına şomılıp, ıstıq meyirimen marqayatın. Iä, adamdardıñ baqıtı balalıq şağında»-dep bastaladı. Roman ayaqtalar twsta: «Adamdı adam sağınadı. Adam ata perzentteriniñ sağınışı mäñgige sarqılmaq emes»-dep nükte qoyıladı. Bärileriñiz bilesizder, Adam ata balası Qabıl birge tuğan bauırı Äbildi qızğanıştan öltiredi. Jer betindegi twñğış qaza qızğanışpen bastaladı. Adamdar säbi kezinde birin-biri jaqsı köredi, eseye kele näpsi oyanıp, müdde payda bolıp imansızdıqtan birin-biri jekkörip, öltiruge deyin baradı eken.

Bwl roman 2008 jılı jazılıp, 2012 jılı öñdelip, 2018 jılı jarıq köripti. Eger soñğı bir ayda jazılğan bolsa, qazaq qoğamındağı bolğan «bir oqiğağa» qattı wqsatar edik. Jazuşı Qıtaydan kelgen student Jarboldı ömirdiñ qiındığına äbden salıp, mol täjiribege keneldiredi. Orıs, ağılşın tilin meñgertedi, käsipkerlik jaqtan ilgeri bastırıp bayıtadı, soñınan wltına payda tigizu üşin atqa mingizip qoğamdıq küreske qatınastırıp «Janpida» wyımına jetekşilik etkizedi. Söytip jürgende, ömirden, zamannan teperiş körsetip, sayasi qısımdarğa tap qılıp, tağdırın qiındatıp jiberedi. Mwzafar Älimbaev atam aytqanday: «Moynı ozğandı oq tabadı»-dep, avariyadan öltiredi. Kimniñ oqiğasına wqsap ketkenin oylay beriñizder!..Biraq qaytalap aytayın, roman osıdan on jıl bwrın jazılıp, bir jıl bwrın basılıp şıqqan şığarma. Sonda bwl jazuşınıñ işki tüysigi me? Qoğamnıñ tabiği damu zañınıñ qortındısı solay bolu kerek pe? Nemese jazuşınıñ jaman oylauınan tuındağan mısıq tileu me? Qalay oylasañız da, romandağı syujet ömirde qaytalanıp jatır, aldın ala jazılğan scenariyge wqsap qalğan... Ne deseñiz de, öz erkiñiz!..

Qıtay biligi däurendep twrğan eldegi şalğay auılda tuğan Jarbol bala kezinde auıldıñ sayasilanğan adıraq baylarınan äkesiniñ tayaq jegenine kuä bolıp janı jasidı, köñili qwlazidı. «Mädeniet töñkerisiniñ» swrqiya swmdıqtarın basınan ötkizip jüregi jaralı bolğan bala öziniñ qazağınan qatigezdik köredi.Arada jartı ğasır tınıştıq ornağanday bolıp edi, «elu jılda el jaña, jüz jılda qazan jaña» dep, qıtaydıñ jantürşigerlik, ardan attağan sayasi nauqanı tağı bastaldı. Ondağı mwsılmandar men qazaqtardıñ basına äñgir tayaq oynatuda. Bar qılmısı, qazaq bolğanı men mwsılman bolğanı. Olar memleketke, qoğamğa zäredey ziyan keltirip otırğan joq. Söyte twra ädiletsiz bilikten zardap şegude.

Jazuşı Jädi Şäkendi äuliege teñemeymin, dese de, jazuşı qiyalınıñ qwpiyasına nazar audarmay amalımız joq. Däl bügingi tañdağı qazaq qoğamındağı «älgi oqiğağa» mınau «Bozmwnar» kitabı aldın ala jazılğan josparına wqsap qaldı. Avtor fantaziyasına erik bergen, qalamnıñ jetegi bastap otırıp «Janpidanıñ» tağdırına tireledi. Adam atadan tarağan wrpaq mınau keñ baytaq älemge sıyıspay bir-birine twzaq qwradı. Kenetten örtenip ketken äke «arğı dünieden», bergi düniedegi balası Armanğa hat joldaptı, ol şınında tiri me? Tiri qalğan älde onıñ ruhı ma? Mine, men oqığan «Bozmwnar» romanı osı bolatın.