ورتالىق ازياداعى «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مۇددەلىك قاتىناستارى

اڭداتپا: ورتالىق ازيا ەۋرازيا كونتينەنتىنىڭ جۇرەگى الەمدەگى بەلدى ەلدەردىڭ نازارىنداعى گەوساياسي ايماق. 2013 جالدان باستاپ ايماقتا قىتاي ەلى «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق باستاماسىن كوتەردى. الايدا ايماقتا بەلدى ىقپالدى ساياسي ەل رەتىندە رەسەيدىڭ ايماقتاعى مۇددەسى باسىم ورىندا جانە اتالعان باستامانىڭ رەسەيدىڭ مۇددەسىنە ۇيلەسىمدى بولۋى تۋرالى رەسەيلىك جانە قىتايلىق زەرىتتەۋلەردە اتاپ ايتىلدى. 2015 جىلدان باستاپ رەسەي ەلى مەن ايماقتاعى قاززاقستان جانە قىرعىزستان ەلى ەەو نىڭ كەلىسىمىن ىسكە-اسىردى. سول جىلى قىتايدىڭ «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» جانە ەەو ۇيىمى ءوزارا سەلبەستىك ورناتقاندىعىن الەم ەلدەرىنە جاريا ەتتى. اتالعان ەكى تاراپتىڭ ىنتىماقتاستىعى ايماقتاعى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا، ونەركاساپتىڭ دامۋنا وزىندىك اسەرىن تيگىزەتىنى انىق. بۇل ماقالادا ەەو مەن «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باستاماسى قاتىناستارى زەرىتتەلەدى.

كىلت سوزدەر: ەەو، ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول، ورتالىق ازيا، جىبەك جولى، ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق

 كىرىسپە

رەسەي الەمدەگى ساياسي، اسكەري كۇش-قۋاتى جاعىنان الەمدەگى بەلدى ەل رەتىندە الەمدىك ساياساتقا ارالاسۋشى الپاۋىت ەل. قىتاي الەمدەگى ەكونوميكاسى دامىعان ەل رەتىندە، ساياسي كۇش قۋاتى جاعىنان الپاۋىت ەلدىڭ ءبىرى. قىتاي مەن رەسەي ءبىر-بىرىمەن تىعىز جانە دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋدى قولدايدى، گەوايماقتىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتادى جانە كوپتەگەن ساۋدا الماسۋلارىن ىنتالاندىرۋدى قولدايدى. سوڭعى جىلدارى قىتاي-رەسەي كووپەراتيۆتىك سەرىكتەستىگى جاھاندىق ۇدەرىستى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ەكىنشى جاعىنان، ەكى ەل باسقا ەلدەردىڭ قولدانىستاعى قارىم-قاتىناس ۇلگىلەرىن كوشىرە المايدى. قىتاي-رەسەي قاتىناستارى جاھاندىق ينتەگراتسيانى قۇرۋ مەن تۇراقتاندىرۋ پروتسەسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ تابىلادى. ەكى ەل قارىم-قاتىناسى ەكونوميكالىق جانە ساۋدا قاتىناستارى، گۋمانيتارلىق قاتىناستار، حالىقارالىق ساياساتتاعى ىنتىماقتاستىق جانە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى مەن بريكس سياقتى حالىقارالىق ايماقتىق ۇيىمدارمەن ىنتىماقتاستىقتى قامتيدى. وبەكتيۆتى تۇردە ايتاتىن بولساق، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق قىتاي-رەسەي قارىم-قاتىناسىنىڭ ماڭىزدى اسپەكتىسى، سونىمەن قاتار ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستى دامىتۋدىڭ ەڭ ۇلكەن مۇمكىندىگى. قىتاي-رەسەي ساۋدا جانە ەكونوميكالىق قاتىناستارىنىڭ مۇددەلىك باقتالاستىعى رەسەي ىقپالدى دەپ سانالاتىن ورتالىق ازيا ايماعىندا قىتايدڭ جىبەك جولى جوسپارىن جۇزەگە اسىۋىمەن تىعىز بايلانىستى.

قىتاي ەلى مەن رەسەيدىڭ ساۋدا قاتىناستارى سوناۋ 13-14 عاسىرلاردا باستاۋ الادى، 1689 جىلى پاتشالىق رەسەي مەن تسين پاتشالىعى اراسىندا ءبىرىنشى شەگارا كەلىسىمى «نەرچينسك كەلىسىمى» قول قويىسىتى (Yi Rui, 2019), ەكى ەل شەگارا سىزىعىن جانە ساۋدا ەرەجەسىن بەكىتتى. 1727 جىلى تسين پاتشالىعى مەن رەسەي شەكارانى بەلگىلەۋ مەن ساۋدا تۋرالى «كياحتا كەلىسىمىنە» قول قويدى (Yi Rui, 2019). 1762 جىلى رەسەي قىتايدىڭ جۇك تاسىمالداۋشىلار توبىمەن ساۋدا جاساۋ مۇمكىندىگىن جەكە وتاندىق ساۋداگەرلەرگە تاپسىردى.وسى كەزدە قىتاي رەسەيدىڭ ماڭىزدى ساۋدا سەرىكتەسى بولدى. 18 عاسىردا رەسەيدىڭ تسين پاتشالىعى مەن ەكسپورتى اراسىندا بىلعارىدان جاسالعان بۇيىمدار ماڭىزدى بولدى. 1851 جىلى قىتاي مەن رەسەي اراسىنداعى ەكونوميكالىق جانە ساۋدا قاتىناستارىنىڭ دامۋىنا جاردەمدەسۋ ماقساتىندا «قىتاي-رەسەي ىلە تارباعاتاي ساۋدا ەرەجەلەرىنە» قول قويدى. 19 عاسىردا رەسەي مەن قىتاي ورتالىق ازيا مەن قازاقستان ارقىلى ساۋدا قاتىناستارىن جالعاستىردى.

حح عاسىردا قىتاي مەن رەسەيدە ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى، قىتايدا دا، رەسەيدە دە فەودالدىق بيلىكتى قۇلاتۋ توڭكەرىستەرى باستالدى. قىتاي 1912 جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىن رەسپۋبليكانى قۇردى، ال رەسەي 1917 جىلعى اقپان مەن قازان توڭكەرىستەرىنەن كەيىن الەمدەگى ءبىرىنشى سوتسياليستىك ەل قۇردى. 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن 1949 جىلى قحر قۇرىلعانعا دەيىن قىتاي-رەسەي قارىم-قاتىناستارىنىڭ تاريحىندا سالىستىرمالى تۇردە ءوزارا ساياسي كومەكتەسۋ بولدى (Shen Zhihua, 2011: 2). بۇل كەزەڭدە ەكى ەلدىڭ قارىم -قاتىناسى سالىستىرمالى تۇردە كۇردەلى بولدى، دوستىق ىنتىماقتاستىق، سونداي -اق بەلگىلى ءبىر قاقتىعىستار مەن تۇراقسىزدىق ورىن الدى. ۇلتتىق مۇددەلەردەن باسقا، بۇل كەزەڭدەگى قىتاي-ورىس قاتىناستارىنا ەرەكشە كۇردەلى فاكتور دا اسەر ەتتى، اتاپ ايتقاندا، قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى مەن رەسەيدەگى كوممۋنيستىك پارتيا اراسىنداعى پارتياارالىق قاتىناستار. ەكونوميكالىق قارىم -قاتىناس تۇرعىسىنان العاندا، كەڭەستىك رەسەي مەن قىتاي (اسىرەسە مانجوۋ مەن شىڭجاڭ) ءوزارا قاجەتتىلىكتەرگە نەگىزدەلگەن، سوندىقتان ەكى جاقتىڭ ساۋداسى تەز ارادا قايتا جانداندى.

1920 جىلى قىتاي ۇكىمەتى مەن رەسەي دەلەگاتسياسىنىڭ كەلىسۋى مەن «ىلە كەلىسىمى» نەگىزىندە ىلە قالاسىندا ساۋدا ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەس ۇكىمەتى باسقارۋ كەڭسەسىنىڭ قۇردى (Shen Zhihua, 2011: 5). 1920 جىلى شىڭجاڭنان كەڭەس وداعىنا بىلعارى، مامىق، ءجۇن، شيكى جىبەك، ماقتا، شاي، تەمەكى، جىلقى، مال، كەپتىرىلگەن جەمىستەر جەتكىزىلدى، كەڭەس وداعىنان قىتايعا قانتىنان، سىرىڭكە، مۇناي ونىمدەرى، ماقتا ماتالار، بىلىكتەر، تەمىر شويىن ونىمدەرىن جەتكىزىلدى (Shen Zhihua, 2011: 5).

1949 جىلدان باستاپ قىتاي مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى سىرتقى ساۋدا بايلانىستارى وزگەرىستىڭ بىرنەشە ساتىسىنان ءوتتى، ەكونوميكالىق جانە ساۋدا قاتىناستارىنىڭ دامۋ باعىتى وزگەرۋىن جالعاستىردى. قىتاي-كەڭەس قاتىناستارىنىڭ تاريحي تراەكتورياسى قازىرگى حالىقارالىق قاتىناستار تاريحىنىڭ دامۋى مەن ەۆوليۋتسياسىمەن تىعىز بايلانىستى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىنگى 40 جىل ىشىندە قىتاي ديپلوماتياسىنىڭ نازارى ارقاشان كەڭەس وداعىمەن قارىم-قاتىناستى قالاي رەتتەۋگە باعىتتالدى جانە قىتاي-كەڭەس قارىم-قاتىناسىن اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ ولارمەن بولعان قارىم-قاتىناسىمەن بايلانىستى بولدى.

«قىرعي قاباق» سوعىس اياقتالعاننان كەيىن حالىقارالىق قاتىناستار كەڭىستىگىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى، ۇلكەن دەرجاۆالار اراسىنداعى ستراتەگيالىق باسەكەلەستىك ۇلتتىق بيلىكتىڭ جان-جاقتى باسەكەسى، ۇلتتىق بيلىكتىڭ كۇش-قۋاتىن كورسەتەتىن ءداستۇرلى ەلەمەنتتەرى رەتىندە اسكەري كۇش پەن ەكونوميكالىق كۇش، ەلدىڭ قۇندىلىقتارى، مادەنيەت، سىرتقى ساياسات، ساياسي جانە زاڭدىق قۇقىقتىق يديالار،  الەمدىك سىرتقى ساياساتتاعى «جۇمساق كۇش» باسەكەسى ماڭىزدى ءرول اتقاردى. دەگەنمەن كورشىلەس ەكى ەل ساۋدا قاتىناستارى ءوزارا بايلانىستا بولدى، كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كەڭەس وداعى-قىتاي ساۋدا كولەمى تۋرالى مالىمەتتەر (ميللياردتاعان دوللار بىرلىگى) (Lina, 2018): 1980 جىلى-0,492, 1985 جىلى-1,881, 1990 جىلى- 5,4, 1991 جىلى-3,9.  بۇل قىتاي-رەسەي قاتىناستارى ەكى جاقتى ساياساي وزگەرىستەگە قاراماستان ساۋدا قاتىناستارىندا ماڭىزدى ارىپتەس ەكەنىن كورسەتەدى.

1991 جىلى جەلتوقساندا كەڭەس وداعى ىدىراعان كەزدە قىتاي-كەڭەس قارىم-قاتىناسى تاريحقا اينالدى، ونىڭ ورنىنا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى دوستىق قارىم-قاتىناستى دامىتۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە ءوتتى. رەسەي قىتايعا قاجەتتى تابيحي رەسۋرستاردىڭ، قارۋ-جاراقتىڭ جانە اسكەري تەحنولوگيانىڭ قاينار كوزى،  جانە ارزان وتاندىق ونىمدەردى ساتۋ نارىعى جانە ميگرانتتار ءۇشىن تاۋكەن ونەركاسىبىن اشاتىن ماڭىزدى ايماققا اينالدى. 1992 جىلعى 5 ناۋرىزداعى «قىتاي-رەسەي ەكونوميكالىق جانە ساۋدا بايلانىستارى تۋرالى كەلىسىم» ەكى ەل اراسىنداعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ قۇقىقتىق نەگىزى بولدى. 1996 جىلى رەسەي پرەزيدەنتتى قىتايعا ساپار بارىسىندا ەكى ەل «ءححى عاسىرداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك»  (Lina, 2018) كەلىسىمىنە كەلىستى، بۇل كەلىسىم ەكى ەلدىڭ وداقتاستىق قاتىناسىن بىلدىرمەيدى جانە بۇل ەشقانداي ءۇشىنشى تاراپقا قاراتىدماعان، تەك گەگەمونيزمگە قارسى تۇرۋ، ەكى ەل ىشكى بيلىگىنە ارالاسپاۋ ماعىناسى ايتىلعان.

ءپۋتيننىڭ بيلىگى رەسەي ساياساتىندا جاڭا ءداۋىردىڭ باستالۋىن كورسەتتى. پۋتيننىڭ باستاماسىندا قىتاي-رەسەي قارىم-قاتىناسى ۇزاق مەرزىمدى تۇراقتى دامۋعا قول جەتكىزۋ مىندەتىن الدى. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى مەن «قىرعي قاباق سوعىستىڭ» اياقتالۋى حح عاسىردىڭ سوڭىنداعى قىتاي-ورىس قارىم-قاتىناستارىندا جاڭا وزگەرىس الىپ كەلدى. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى، كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى 7300 شاقىرىمدىق شەكارانى ءتورت تاۋەلسىز ەل مەن قىتايدىڭ شەكاراسىنداعى شەگاراعا اينالدى. قىتاي-رەسەي قارىم-قاتىناستارىنىڭ تاريحىنداعى كوپتەگەن قاقتىعىستار مەن داعدارىستار شەكارا ماسەلەلەرىنەن تۋىنداپ وتىرعان. بۇل كەزدە ەكى ەل شەكاراسىنداعى شيەلەنىمتىڭ ىقتيمالدىعىع ازايدى. ءححى عاسىردىڭ باسىنان قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن 1990 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قۇرىلعان قىتاي-رەسەي ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگى كازىرگە دەيىن جاقسى دامىدى. بۇل كەزەڭدە قىتاي ءۇشىن ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى قارىم -قاتىناس، كورشى ەلدەر قاتىناسى، دامۋ ۇسىندەگى ەلدەر مەن كوپجاقتى قاتىناستار قىتايدىڭ حالىقارالىق ستراتەگيالىق پوزيتسياسىنىڭ جالپى جاعدايىن بەلگىلەپ وتىردى  (Lina, 2018). رەسەي الەمدەگى دەرجاۆا-الپاۋىت ەل جانە قىتايدىڭ جاقىن كورشىسى، ونىڭ ستراتەگيالىق ساياساتى قىتاي ءۇشىن اسا ماڭىزدى. پۋتين بيلىككە كەلگەنەن كەيىن قىتايدىڭ رەسەي سىرتقى ساياساتىنداعى مارتەبەسى بيىكتەدى .

قىتاي-رەسەي ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى سالىستىرمالى تۇردە كۇردەلى، بىراق قازىرگى قىتاي-ورىس قارىم-قاتىناسىندا مۇددەلىك قاتىناستارى باسىم (Lu N, 2011). كوپجىلدىق كەدەرگىلەردى ەڭسەرىپ، ءتۇرلى ماسەلەلەردى شەشكەننەن كەيىن، ەكى ەل اراسىنداعى قارىم -قاتىناس بىرتىندەپ قالىپقا كەلدى. قىتاي مەن رەسەي اقىرىندا ءححى عاسىردا تەڭ، سەنىمدى جانە جان -جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك ورناتۋ ەكى ەل ۇشىندە قاجەتتى بولدى (Official website of the Ministry of Foreign Affairs of China, 2014). 2001 جىلدىڭ 16 شىلدەسىندە قىتاي مەن رەسەي 20 جىلدىق مەرزىمگە « قىتاي-رەسەي جاقسى دوستىق پەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارتى» قول قويدى (President of Russia, 2016). ەكى ەل اراسىندا زاڭدىق كەلىسىمدەر اياسىندا ناقتى قارىم- قاتىناستى دامىتۋ باعىتتارى بەلگىلەنگەن.

2013 جىلى قىتاي باسشىسى ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ساپارى بارىسىندا «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» تۇجىرىمداماسىن تۇڭعىش رەت جاريا ەتتى (ا.م. اكماتاليەۆا، 2018). ورتالىق ازيادا ايماقتىق ەكونوميكالىق باستامانىڭ قىتاي تاراپىنان ۇسىنىس ەتىلۋى، الەم ەلەدرىنىڭ قىزۋ تالىقىسىندا بولدى. سونىمەنبىرگە، رەسەي زەرىتتەۋشىلەرىدە وي-پىكىرىن ءبىلدىردى. دەگەنمەن ايماقتاعى ىقپالدى كۇش رەتىندە قارالاتىن رەسەيدىڭ كەيىنگى قادامى الەم ەلدەرىنىڭ نازارىندا بولدى. 2015 جىلى رەسەي ايماقتاعى قازاقستان جانە قىرعىزستان ەلدەرىمەن ەەو-نىڭ كەلىسىم اياسىندا ناقتى جۇزەگە اسىردى (Sean P.، 2015). ورتالىق ازيانىڭ ەۋرازيا كونتينەنتىندەگى ستراتەگيالىق باتىس پەن شىعىستى تۇتاستىراتىن ماڭىزى. ايماققا جاقىن ورنالاساقان قىتاي مەن رەسەيدىڭ ايماقتا ورىستەتكەن ەكونوميكالىق باستامالارى مۇددەلىك قاقتىعىس تۋعىزاما؟ دەگەن سۇراق بارلىق زەرىتتەۋشىلەردىڭ قىزىقتى تاقىرىبى رەتىندە تالقىلانۋدا. الايدا، 2015 جىلى رەسەي مەن قىتاي ەلى «ەەو مەن جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى سەلبەستىگى» ورناتۋ جونىندە بىرلەسكەن دەكلاراتسياعا قول قويستى (امانجول كوشانوۆ، 2016). ەكى ەل ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ تۋرالى رەسيمي باق قۇرالدارىندا جانە زەرىتتەۋ ماتەريالدارىندا جاريا ەتتى. اتالعان ەكى باستامانىڭ كەيىنگى سەلبەستىگىن زەرىتتەۋ ماقساتىندا ولاردىڭ ورتاق مۇددەلەرىن قاراستىرۋ جانە ورلاردىڭ مۇددەلىك شيەلەنىسىن قاراستىرۋ، سوڭىندا وعان قورتىندى جاساۋ ايماقتاعى كەيىنگى ەكونوميكالىق شەشىمدەر ءۇشىن اسا ماڭىزدى جانە وسى زەرىتتەۋدىڭ ءتۇيىنى.

ادەبيەتتەرگە شولۋ

رەسەي «مۇددەلىك توعىسۋ» تەرمينىن ءتۇسىنۋ مەن قىتايدىڭ قولدانۋى تۇسىنۋدە بىردەي ەمەس. 2015 جىلدىڭ مامىرىندا شىققان «بىرلەسكەن مالىمدەمەدە» ورىس تىلىندەگى نۇسقادا «مۇددەلىك توىعسۋ» تەرمينىندە «سوترۋدنيچەستۆو، سوپرياجەنيە» قولدانىلدى. ءوزارا ىنتىماقتاستىقتىڭ، بايلانىستىڭ جانە سايكەستىكتىڭ جانە ورتاق دامۋدىڭ، ياعني، ماقساتتى بىرىكتىر ماعىناسىن قامتيدى. «ەەو» تاراپى توعىسۋدا «ىنتىماقتاستىق» ۇعىمىنا باسا نازار اۋداراتىنىن كورۋگە بولادى، اسىرەسە ىنتىماقتاستىقتىڭ ءورىسى مەن كولەمى، ال قىتاي تاراپى رەسەيدىڭ «سوترۋدنيچەستۆو، سوپرياجەنيە» تەرمينىنىڭ ورنىنا «ستىكوۆكا» (“对接”) نەمەسە قازاق تىلىندە «مۇددەلىك توعىسۋ» ءسوزىن قولدانعان. پۋتين ايتقانداي: «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق پەن جىبەك جولى بەلدەۋى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىككە اكەلەدى جول باستايدى» (Xiang Jie, 2018). قىتاي مەن رەسەيدىڭ «ءبىر بەلدەۋ»مەن «ەەو» مۇددەلىك توعىسۋ تۋرالى تۇسىنىگى ءار ءتۇرلى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى، بۇل ەكەۋىنىڭ سەلبەستىك ورناتۋدا كەيىنگى كۇن تارتىبىندە ايقىنداۋعا ءتيىستى فاكتورعا اينالادى. رەسەي ۇكىمەتى، زەرىتتەۋ ورتالىق عالىمدارى مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى زەرتتەۋلەرگە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق پەن ىنتا تانىتتى. ولاردىڭ بارلىعى «بەلدەۋ جانە جول» ستراتەگياسى بويىنشا ءوز پىكىرلەرىن ءبولىستى. باستامانىڭ جۇزەگە اسۋ مۇمكىندىگى، ساقتالعان ماسەلەلەر، ونىڭ رەسەيگە ىقپالى تۋرالى زەرىتتەۋلەر جۇرگىزدى. تۇتاستاي العاندا، رەسەي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» تۇجىرىمداماسىنا رەاكتسياسى قولداۋ مەن كۇمان-كۇدىك كوزقاراسى قاتار ساقتالعان ۇستانىمدا بولدى  (Xiang Jie, 2018). ونىڭ سەبەپتەرىن قاراستىرساق كەي سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكى ەل اراسىندا مۇددەلىك باسەكەلەستىك ساقتالعان. تومەندە ءبىز ەكى ەل اراسىنداعى مۇددەلىك باسەكەلەستىكتى قاراستىرساق:

- ورتالىق ازياداعى ساۋدا نارىقىنا باسەكەلستىك

«بەلدەۋ مەن جولدىڭ» دامۋىنىڭ بەس نەگىزگى باعىتىن اتاپ ايتساق: ساياسي بايلانىستى نىعايتۋ، جول بايلانىسىن نىعايتۋ، ساۋدا اعىمىن كۇشەيتۋ، ۆاليۋتا اينالىمىن يەلەۋ جانە حالىق اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋ (ريا نوۆوستي، 2015). بۇل بەس ءتۇرلى ستراتەگيا قىتايدىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىن اتالعان ايماقتتا ارتتىرادى. كەدەرگىسىز ساۋدانى كۇشەيتۋ، ساۋدا كەدەرگىلەرىن جويۋ، ساۋدا مەن ينۆەستيتسيالىق شىعىنداردى ازايتۋ، ايماقتاعى ەكونوميكالىق بيزنەستىڭ جىلدامدىعى مەن ساپاسىن جاقسارتىدى. دەگەنمەن بۇل رەسەيدىڭ ايماقتاعى تاۋارلارىن نارىققا يە بولۋىنا كەردەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن ۇيتەنى قىتاي تاۋارى ارزان. قىتاي بۇل ەلدەرگە جاتپايتىن ارزان تاۋارلار مەن جۇمىس كۇشىن بەرە الادى. سونىمەن قاتار، ماسكەۋ قىتايمەن ساۋدانى كەڭەيتۋ رەسەيدىڭ ىقپالىن تومەندەتەدى دەپ الاڭدايدى: قىتاي زەرىتتەۋشىسىنىڭ 2019 جىلعى زەرتتەۋىنە نەگىزدەلسەك قازىرگى ۋاقىتتا رەسەيدىڭ قىتايعا ەكسپورتىنىڭ 95% -ى شيكىزات بولسا، قىتايدىڭ رەسەيگە ەكسپورتى نەگىزىنەن جوعارى دەڭگەيدەگى وڭدەلگەن ونىمدەر (Li Qian, 2019). ۆاليۋتا اينالىمىن كۇشەيتۋ-ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەسەپتەۋ ارقىلى ۆاليۋتالىق اعىندى ۇلعايتۋ، بۇل قىتايلىق ۆاليۋتا-يۋان قولدانۋدى كەڭەيتەدى، رۋبل بولسا يۋانان ارزان ەكەنى انىق، ال قىتاي تمد ەلدەرىنىڭ ماڭىزدى ساۋدا سەرىكتەسى بولعىسى كەلەدى. تمد ەلدەرىنىڭ رەسەي نارىعىنا ەكسپورتتىق باعدارى بولعانىمەن، ولار نەگىزىنەن قىتاي تاۋارلارىن تۇتىنادى. حالىقتار اراسىنداعى بايلانىستاردى كۇشەيتۋ-ايماقتاعى ەلدەر اراسىنداعى «جۇمساق كۇشىن» بەلسەندى دامىتۋدى كوزدەيدى. مۇنىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە رەسەي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە بەلگىلى ءبىر قاۋىپ توندىرەدى.

ورتالىق ازيا قىتايدىڭ ساۋدا سەرىكتەستەرى اراسىندا جوعارى ورىنعا يە بولماسا دا، قىتايدىڭ يمپورتى مەن ەكسپورتىنىڭ شامامەن ءبىر پايىزىن قۇرايدى، قىتاي ورتالىق ازيانىڭ ەڭ ماڭىزدى ساۋدا سەرىكتەسى بولىپ تابىلادى.

 

ورتالىق ازيا ەلدەرى	قىتايدان يمپورت			قىتايعا ەكسپورتتاۋ
	قىتايدىڭ واسىرتقى يمپورتتاىق ساۋداداعى رەيتينگى	ساۋدا كولەمى (ميلليون دوللار)	يمپورتتاۋدۇستايتىن پايىز	قىتايدىڭ وا سىرتقى ەكسپورتتىق ساۋداداعى رەيتينگى	ساۋدا كولەمى (ميلليون دوللار)	ەكسپورتتاۋدا ۇستايتىن پايزى
قازاقستان	2	6,537	17%	2	7,823	13.6%
قىرعىزستان	1	1,733	35.4%	6	81	4.1%
تاجىكستان	3	605	18.2%	5	55,4	5%
تۇرiكمەنستان	3	431	14.3%	1	8,686	80.2%
وزبەكستان	1	5,052	23.1%	3	1,768	12.3%

كەستە- 1: وا داعى يمپورت ەكسپورتتا قىتايدىڭ ۇستايتىن سالماعى-China Briefing زەرىتتەۋ ورتالىعىنىڭ مالمەتى

2019 جىلعى China Briefing زەرىتتەۋ ورتالىعىنىڭ ستاتەستيكا نەگىزىندە، قىتايدىڭ ورتالىق ازياەلدەرى يمپورت بويىنشا قىرعىزستان مەن وزبەكستاننىڭ ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەسى جانە ەكسپورت بويىنشا تۇركىمەنستاننىڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەسى بولىپ تابىلادى. قىتاي ورتالىق ازيانىڭ باسقا ەلدەرىنىڭ يمپورتى مەن ەكسپورتى بويىنشا دا ماڭىزدى ورىنعا يە (China Briefing, 2020). ايماقتا ەەو نەگىزىندە ەكونوميكالىق باسىمدىلىققا يە رەسەي ءۇشىن بۇل كەيىنگى كۇن تارتىبىندە باسەكەلەستىك تۋعىزاتىنى بەلگىلى.

- كولىك ينفراقۇرلىمداعى باسكەلەستىك

«جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» تۇجىرىمداماسىنىڭ رەسەيدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە سايكەس كەلمەۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - «21 عاسىر تەڭىز جىبەك جولىنىڭ» «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» ستراتەگياسى رەسەيدىڭ قولدانىستاعى كولىك ينفراقۇرىلىمىنا اسەر ەتەدى. ءسىبىر تەمىرجولى مەن سولتۇستىك تەڭىز، بۇل ۇلكەن باسەكەلەستىك سىناق. گازپروم ازيا نارىعىن دامىتا باستادى. دەگەنمەن قىتايدىڭ كولىك ءدالىزى مەن جەلىلەرى دامىتۋ باستاماسى رەسەي ىشكى نارىقىنا اسەر ەتەۋى بۇلدا ءبىر كۇدىكتەنۋ. «كولىكتى دامىتۋ ءدالىزى» ءۇشىن رەسەيدىڭ دە ءوز جوبالارى بار، بىراق ول، ارينە، «بەلدەۋ جانە جول» سياقتى جانجاقتى باعىتتاردى قامتىماعان. رەسەي تەمىر جولدارىن دامىتۋ ينفراقۇرىلىمدىق جوبانى-«ترانسەۆرازيسكي پوياس» (وسيپوۆ گ.ۆ، 2020) دامىتۋ باعىتى بار. جوبانىڭ ماقساتى - كولىك، ەنەرگەتيكا جانە تەلەكوممۋنيكاتسيا ينفراقۇرىلىمى جۇيەلەرىن قامتيتىن جاڭا يندۋستريالدى ورىستەردى قۇرۋ جانە ءار ءتۇرلى سالالاردى بىرنەشە وبەكتىلەرگە بىرىكتىرۋ. ينفراقۇرىلىم ونىمدەر مەن رەسۋرستاردى ءوندىرۋ مەن تاسىمالداۋ پروتسەسىندە ستراتەگيالىق جوسپارلاۋدى جەڭىلدەتە الادى. ونى جۇزەگە اسىرۋ قيىندىقتار تۋعىزۋدا. جوبا بەرينگ بۇعازى ارقىلى لوندون مەن الياسكانى بايلانىستىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. بۇل جوباعا سالىناتىن ينۆەستيتسيا كولەمى ءالى انىقتالعان جوق، رەسەي ءۇشىن بۇل كوپىردىڭ قۇرىلىسى قازىردىڭ وزىندە وتە قيىن، بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا تەمىر جول قۇرلىسىندا قيىندىقتار تۋعىزادى. «ترانسەۋرازيالىق بەلدەۋ» جوباسى رەسەيلىك ينفراقۇرىلىمدىق باستاما قىتايدىڭ «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىمەن» ەشقاندايدا قايشىلىق بولمايدى، دەگەنمەن ەكى ەلدىڭ تارنسشەگارالىق كولىك جوباسىندا باسەكەلەستىك ساقتالادى.

-تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ ستاندارتتارى سايكەس كەلمەۋ ماسەلەسى

ءتۇرلى تەحنيكالىق ستاندارتتار قازىردىڭ وزىندە قىتاي جانە ەەو اراىنداعى پراكتيكالىق ماسەلە بولىپ تابىلادى. مىسال رەتىندە تەمىرجولدى الايىق. ەەو كىرەتىن ەلدەردىڭ تەمىرجول قوزعالىسىنىڭ جاعدايى ءار ءتۇرلى، بىراق ولاردىڭ بارلىعى سالىستىرمالى تۇردە ارتتا قالدى. الايدا، تەمىرجول رەلستەرىنىڭ ديزاينى بويىنشا قىتاي مەن وداق اراسىندا «ساپالىق» ايىرماشىلىق بار.قىتاي ارقاشان قۇرىلىستا حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا قابىلدانعان 1435 مم كاليبردى ۇستاندى، ال رەسەي مەن ەەو ەلدەرى ءالى دە 1520 مم سالىنعان قۇرىلىستى قولدانادى ول كەڭەس وكىمەتى كەزىندە كەڭىنەن قولىدانىلعان (Xiang Jie, 2018: 126). ناتيجەسىندە ۇقساماعان تەمىرجول ادىسىمەن ەلگە ەكىجاقتى جۇكتەردى تاسىمالداۋ قيىنعا سوعادى. جۇكتەردى تاسىمالداۋ پروتسەسىن بىرنەشە رەت قايتا جۇكتەۋ قاجەت، ال ۋاقىت پەن كاپيتال شىعىندارى ارتادى. قىتاي مەن رەسەي سالاتىن «ماسكەۋ-قازان-پەكين» جۇردەك تەمىرجول جوباسىنىڭ «قازان-بەيجىڭ» ۋچاسكەسىنىڭ باياۋ بولۋ سەبەبى. سونىمەنبىرگە، ونىمدەرگە قىزمەت كورسەتۋ مەن قۇرىلىس پروتسەستەرىن باسقارۋداعى ءار ءتۇرلى ستاندارتتار قۇرىلىس مەرزىمىن ۇزارتۋدان قايتا وڭدەۋگە جانە توقتاتۋعا دەيىنگى ەكى جاقتى ۇقساماستىق ۇزاققا سوزىلعان كەلىسۋلەردى قاجەت ەتەدى.

ناتيجەلەر مەن تالقىلاۋ

«بەلدەۋ جانە ەەو مۇددەلىك توعىسۋى» - بۇل ءبىر ەلدىڭ باستاماسى جانە وداقتاس ۇيىم اراسىنداعى قاتىناس، ناقتى ىسكە اسىرۋ مەن ىلگەرىلەۋ ءالى دە بارلىق تاراپتاردىڭ كۇش -جىگەرىنە سۇيەنۋى كەرەك. سونىمەن، توعىسۋ قاتىناسىنداعى سەرىكتەستەرى كىم جانە ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىس قانداي ەكەنىن ناقتىلاۋ قاجەت. توعىسۋشى تۇرعىسىنان - «ءبىر بەلدەۋ»، «ەەو» - جەكە جەكە ءبىر قاتىسۋشى. «ەەو» تۇرعىسىنان ول تەك بۇكىل وداقتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وداق قۇرامىنداعى ەگەمەندى مەملەكەتتەردى دە قامتيدى. سوندىقتان، بايلانىس تەك قىتاي مەن وداق اراسىنداعى بايلانىستى بىلدىرمەيدى.

«ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول» باستاماسى ەۋرازيا كونتينەنتى ءۇشىن قانداي دامۋ باعىتىن الىپ كەلەدى؟ ونىڭ كونتينەنتەگى حالىققا قوسار ۇلەسى قاندا؟ دەگەن سۇراقتار تۋىندايدى. ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ماڭىزدى ستراتەگيالىق ۇيىم رەتىندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق گەوگرافيالىق ورنالاسۋى مەن  مۇددەلىك ماقساتتارىنا بايلانىستى قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ» باستاماسىنىڭ كەيىنگى كۇن تارتىبىندە ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋدا مىندەتتى تۇردە بايلانىس ورناتۋعا ءتيستى گەوگرافيالىق ەڭ جاقىن ايماقتىق ىقپال كۇش. اتاپ ايتقاندا، بۇل قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ» قۇرىلىسىنىڭ ماڭىزدى ارىپتەسى جانە ورىستەتۋ ايماعى، سوندىقتان قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ» باستاماسىنى دامۋى وبەكتيۆتى تۇردە ونىمەن بەلسەندى مۇددەلىك قاتىناس ورناتۋدى قاجەت ەتەدى. قىتايدىڭ ۇيىممەن كەلسۋى مىندەتتى بولۋىنىڭ سەبەپتەرى مىناداي دەپ قاراستىرۋعا بولادى:

1. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باستماسىنىڭ باسىپ وتەتىن ايماعىنا ورنالاسقان.

ەكى جاقتىڭ ايماقتىق ورنالاسۋى مەن مۇمكىن بولاتىن حالىقارالىق كەڭىستىكتىڭ جاقىن ورنالاسۋىنا بايلانىستى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قىتايدىڭ  «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىنىڭ» باتىسقا قاراي بايلانىسقا شىعاتىن نەگىزگى گەوگرافيالىق ءتۇيىندى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە ايماق (Igor Makarov, 2016). ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قازىرگى مۇشە مەملەكەتتەرى (رەسەي، بەلارۋس، قازاقستان، قىرعىزستان جانە ارمەنيا) سايكەسىنشە جىبەك جولى بەلدەۋىنىڭ گەوگرافيالىق باعىتتارىنىڭ «سولتۇستىك جەلىسى» مەن «ورتالىق جەلىسىنە» ورنالاسقان. ولاردىڭ بارلىعى قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋدىڭ» بىرلەسكەن كەلىسىمگە كەلىسكەن جانە باستامامەن جوسپارلانعان التى ەكونوميكالىق ءدالىزدىڭ ۇشەۋى (قىتاي-موڭعوليا-رەسەي، قىتاي-ورتالىق ازيا-باتىس ازيا جانە جاڭا ەۋرازيالىق قۇرلىقتىق كوپىر) وسى جەردەن وتەدى. اسىرەسە رەسەي وداقتاعى جەتەكشى ەل رەتىندە قىتاي ەلىنىڭ ماڭىزدى ارىپتەسى، ءارى قىتايدىڭ كەلىسىۋگە ءتيستى ماڭىزدى ستراتەگيالىق ارىپتەسى (Igor Makarov, 2016). قىتايدىڭ ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جوباسى كەيىنگى كۇن تارتىبىندە ەەو پەن قاتىناسىن قالاي كەلىسۋ جانە جەتەكشى ەل رەسەيمەن بايلانىستى جاقستارتۋ جۇمىستارىن، مۇددەلىك قاتىناستارىن ءبىرجايلى ەتۋدى باستى نازارعا الادى.

2. الەمدىك ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ۇدەرىسىنىڭ تالابى.

قىتاي، رەسەي، ورتالىق ازيا ەلدەرى بولسىن ولاردىڭ وزدەرىنىڭ دامۋى كورشىلەس ەلدەر مەن نەمەسە ايماقتىڭ دامۋى مەن تىكەلەي بايلانىستى. الەمدەگى بەلدى ەلدلەر كازىرگى تاڭدى ماڭىنداعى ەلدەردى ايماقتىق ەكونوميكالىق شەڭبەرى اياسىندا جۇمىس جاساۋعا شاقىرادى، ورتالىق ازيادا رەسەيدىڭ ەەو، قىتايدىڭ «جىبەك جولنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باستاماسى وسى ۇدەرىستىڭ كورىنىسى. ەكونوميكالىق ماقساتتار تۇرعىسىنان العاندا، «بەلدەۋ مەن جولدىڭ» جانە «ەەو» دامىتۋ ءوزارا بايلانىسقا نەگىزدەلەدى، بۇل باعىت بويىنشا ەلدەر مەن ايماقتاردىڭ ينفراقۇرىلىمى باستاپقى نۇكتە رەتىندە، ال ترانسشەكارالىق، ەكونوميكالىق ماقسات- -ايماتار اراسىندا ەركىن ساۋدا. ايماقتاعى ەلدەردىڭ ورتاق كەلىسىم مەن جۇزەگە اسادى، ولاي بولماسا جوبانىڭ جۇزەگە اسۋى قيىندىققا ۇشىرايدى. بۇل جونىندە قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆان ي دىڭ مىنا ءسوزىن اتاپ وتۋگە بولادى: ««بەلدەۋ مەن جولدى» ىلگەرىلەتۋ پروتسەسىندە ءبىز «ءوزارا كەڭەسۋ، بىرلەسكەن ۇلەس قوسۋ جانە ءبولىسۋ» قاعيداسىن ۇستانامىز، كونسۋلتاتسيانى تەڭ دارەجەدە قولدايمىز جانە بارلىق ەلدەردىڭ تاۋەلسىز تاڭداۋلارىن تولىق قۇرمەتتەيمىز. ءبىز بارلىق تاراپتاردىڭ جايلىلىعىنا نازار اۋداراتىن بولامىز، اشىقتىق پەن اشىقتىقتى ساقتاۋعا، ءار ءتۇرلى ەلدەردىڭ دامۋ ستراتەگياسىمەن بايلانىستىرۋعا جانە قولدانىستاعى ايماقتىق تەتىكتەردى تولىقتىرۋعا. «ءبىر بەلدەۋ-ءبىر جول» تۇجىرىمداماسى-ورتاق دامۋ، ال ماقسات-ۇتىمدى ىنتىماقتاستىق. بۇل قىتايلىق وتباسىنىڭ «سيمفونياسى» ەمەس، بارلىق ەلدەردىڭ قاتىسۋىمەن بولاتىن وركەستىردە ورىندالاتىن «سيمفونيا».» (Official website of the Chinese Embassy, 2015).

3. «ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول» مەن «ەەو» سەلبەستىگى ەكى جاققالا ءتيىمدى.

ەكەۋىنىڭ ايماقتا مۇددەلەرى بار، سىرتتاعى باسقا كۇشتەردىڭ ايماقتاعى مۇددەسىن ەسكەرسەك ەكۋىنىڭ مۇددەلىك كەلىسۋى ءتيىمدى، ءارى كەيىنگى كۇن تارتىبىندە باسەكەلەستىك ساقتالاتىنا ءسوزسىز. «بەلدەۋ جانە جول» باستاماسىنىڭ ورتالىق ازياداعى دامۋىنا وداقتىڭ كەدەرگىلەر مەن قىسىمدار كەلتىرەتىنى انىق. قىتايدىڭ 2015 جىلى ەەو بەن كەلىسىمگە كەلۋى، ينستيتۋتسيونالدىق باسەكەلەستىكتى-سەلبەستىككە، كەدەرگىنى-مۇددەلىك كۇشكە وزگەرىس جاساۋ. سىرتقى كۇشتەردىڭ ايماقتاعى مۇددەسى ولاردىڭ كەلىسىمگە كەلۋدىڭ مۇددەلىك توعىسۋدىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى (Tony V. D, 2020).

4. ەەو نىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق قاتىناستارىن دامىتۋدا جاڭا مۇمكىندىك.

 وداق ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋى ءبىرىزدى ەمەس، رەسەي ۇيىمنىڭ ەكونوميكالىق نەگىزى ءجىو نىڭ 80% قۇرايدى (CAREC Secretariat web, 2020), باسقا ەلدەردىڭ ۇستايتىن سالماعى از. ەەو دا رەسەي مەن قازاقستان ەكونوميكاسى باستى ورىندا، بەلارۋس پەن ارمەنيانىڭ ونەركاسىپتىك نەگىزدەرى جاقسى، ال قىرعىزساتن باستاپقا كەزەڭدە. ەەو ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق كولەمى، ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى مەن ەكونوميكالىق دامۋ كەزەڭى بويىنشا ايقىن بىرىڭعاي ەمەس ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى، رەسەي باستى جەتەكشى ەل، cونداي-اق وداقتىڭ داۋىسى مەن شەشىم قابىلداۋ قۇقىعىن رەسەيدىڭ جەتەكشىلىگىندە بولادى، ال باسقا شاعىن ەلدەردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ قيىندىقتار تۋعىزادى، ىشكى ايىرماشىلىقتار ارتقان سايىن وداق مەحانيزمىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنا دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اسەر ەتەتىنىن كورۋگە بولادى. سول سەبەپتى دە، ەەو نىڭ قىتايدىڭ ايماقتاعى ەكونوميكالىق باستاماسىمەن سەلبەستىك ورناتۋى ەكى تىرەكتى كۇشتى ەل جانە باسقادا جەتەكتەگى ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق تيمدىلىكتى دامىتۋعا بولادى. ەكونوميكالىق سالماق تەك رەسەيدىڭ موينىندا ەمەس، سىرتقى ەكونوميكالىق قاتىنستاعى «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باستماسىناندا ءتيىمدى ايدالانۋعا بولادى.

قورىتىندى

رەسەي الەمدەگى ساياسي كۇشى قۋاتتى ەل جانە ورتالىق ازيا ايماعىمەن تاريحي، تىلدىك جانە مادەني بايلانىستا، سونىمەنبىرگە، ەكونوميكالىق ىقپالىنىڭ باسىم ورىندا بولۋى سەبەپتى ايماقتاعى بەلدى ىقپالدى ساياسي ويىنشى رەتىندە قاراستىرىلادى. قىتاي الەمدىك ساياساتقا ارالاسۋشى جانە ەكونوميكالىق، ونەركاسىپتىك دامۋى الەمدە الدىنعى قاتاردا بولۋىمەن تانىمالى. قىتاي-رەسەي قاتىناستارى الەمدىك ساياسي جۇيەنىڭ وزگەرىسىنە بايلانىستى وزگەرىپ وتىردى. ەكى ەل قاتىناستارى اقش باستاعان باتىس ەلدەرىمەن قاتىناستارىنا بايلانىستى جاقىنداسادى. الايدا «قىرعىي قاباق» ەكى الەمگە جىكتەلۋ اياقتالعانان كەيىن، ەكى ەل قاتىناستارى ءوزارا سەنىمدى، ىنتىماقتى دامىدى. 2013 جىلى قىتاي ەلى ايماقتا «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» ايماقتىق ەكونوميكالىق باستاماسىن كوتەردى. ايماق ەلدەرى بۇل جوباعا قولداۋ كورسەتتى. الايدا 2015 جىلى رەسەي ايماقتاعى قازاقستان جانە قىرعىزستان ەلدەرىمەن ەەو نىڭ كەدەندىك كەلىسىمىن جۇزەگە اسىردى. وسىدان كەيىن حالىقارلىق قاتىناستاردى زەرىتتەۋشىدلەر ەكى باستامانىڭ مۇددەلىك قاتىناستارى تۋرالى زەرىتتەۋلەرىن جالعاستىردى. ەكى جاق 2015 جىلى «ەەو مەن ءبىر بەلدەرۋ ءبىر جول سەلبەستىك» كەلىسىمىنە قول قويىستى.

ەكى تاراپتىڭ ورتاق قيلىسقان مۇددەلەرى جانە قيلىسپايتىن مۇددەلىك باسەكەلستىك اسپەكتىلەرىدە بار. ەكى تاراپ اراسىنداعى باسەكەلەستىك قيلىسپايتىن مۇددەلەرى مىنالار:

1. ايماقتاعى ساۋدا نارىقىنا باسەكەلەستىك
2. كولىك ينفراقۇرلىمدارىنا باسەكەلەستىك
3. تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋدە بىرلىككە كەلە الماۋ

ال ولاردىڭ بايلانىستاراتىن ورتاق قيلىساتىن مۇددەلەرىن قاراستىرساق مىناداي:

1. ەكۋىنىڭ دە ماقساتى ايماقتا ەكونوميكالىق تيىمدلىلىكتى دامىتۋ جانە سىرتقى كۇشتەردىڭ ايماقتاعى ىقپالىنىڭ ارتىۋىنان ساقتانۋ
2. الەمدىك ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق دامۋىنىڭ تالابى
3. جالپى جۇيەنىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋ ارقىلى جەكە ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىن بىرلىكتە العا ىلگەرلەتۋگە بولادى.

ايماقتاعى مۇددەلىك بايلانىستاعى ەكى تاراپتىڭ ورتاق ءبىر جۇيە رەتىندە جۇمىس جۇرگىزۋى اتاپ وتكەندەي باسەكەلەستىكتەرگە بايلانىستى قيىندىقتار تۋعىزادى. الايدا ەكى جاقتىڭ ورتاق مۇددەلىك بايلانىستارى بار سول ۇشىندە كەلىسىم نەگىزىندە ەكونوميكالىق بايلانىستار مەن ساياسي قاتىناستار ورناتادى.

 

ادەبيەتتەر ءتىزىمى

Yi Rui. Restudy of the Concept of Borders in the Early Qing Dynasty and the Treaty of Nerchinsk // Journal of Sichuan Normal University (Social Science Edition), Volume 46, Issue 2. 2019. (In Chinese)

Shen Zhihua. "An Outline of the History of Sino-Soviet Relations: A Further Discussion on Several Issues in Sino-Soviet Relations from 1917 to 1991" //  Social Sciences Archives, Beijing. 2011. p 2. (In Chinese)

Lina. "Silk Road Economic Belt": Challenges and Prospects for Sino-Russian Economic Cooperation // Doctoral Dissertation. Shanghai International Studies University. December 2018. (In Chinese)

Lu N. "The Status Quo and Prospects of Sino-Russian Economic and Trade Relations" // Beijing: China Social Sciences Press, 2011 edition, pp. 115-145. (In Chinese)

Official website of the Ministry of Foreign Affairs of China. URL: https://www.fmprc.gov.cn/web/zyxw/t1887564.shtml.

President of Russia. (June 23, 2016). Interview with China's Xinhua News Agency. http://www.en.kremlin.ru/events/president/news/52204

ا.م. اكماتاليەۆا. پەرسپەكتيۆى رەاليزاتسي ەكونوميچەسكوگو پوياسا شەلكوۆوگو پۋتي كنر ۆ تسەنترالنوي ازي // ۆەستنيك كرسۋ.2018. توم 18. №7.-س. 111-115.

Sean P. The Eurasian Economic Union: A case of reproductive integration? // Post-Soviet Affairs, November.2015. issue 6.

امانجول كوشانوۆ. «ەدينىي پوياس شەلكوۆوگو پۋتي» ي پەرسپەكتيۆى فورميروۆانيا وبەدينەننوگو ەۆرازيسكوگو ەكونوميچەسكوگو سووبششەستۆا // وبششەستۆو ي ەكونوميكا، № 4. 2016.

Zhou M. Promoting the integration of the “Belt and Road” and the Eurasian Economic Union // Economic Daily, 09. 2017. pp. 1. (In Chinese)

Xiang Jie. Research on the docking and cooperation between the Silk Road Economic Belt and the Eurasian Economic Union // Doctoral Dissertation of Xinjiang University. June 9, 2018. (In Chinese)

ريا نوۆوستي. پو يتوگام ۆسترەچي س سي تسزينپينوم پرەزيدەنت رف ۆلاديمير پۋتين پودچەركنۋل، چتو ۆ پەرسپەكتيۆە رەچ موجەت يدتي وب وبششەم ەكونوميچەسكوم پروسترانستۆە نا ۆسەم ەۆرازيسكوم كونتينەنتە. https://ria.ru/20150508/1063428414.html

Li Qian. What Chinese goods does Russia need? // Import and Export Manager, Issue 3. Page 46. 2019.  (In Chinese)

China Briefing. China and Central Asia: Bilateral Trade Relationships and Future Outlook. Internet source: https://www.china-briefing.com/news/china-and-central-asia-bilateral-trade-relationships-and-future-outlook/

وسيپوۆ گ.ۆ.، كۋبرين ا.ا.، و پرەسرەكتياح ۆكليۋچەنيا پروەكتا «ەدينايا ەۆرازيا: ترانس-ەۆرازيسكي پوياس RAZVITIE (تەپر)- ينتەگرالنايا ەۆرازيسكايا ترانسپورتنايا سيستەما (يەتس) كاك مەگاپروەكتا ۆ ترانسپورتۋيۋ ستراتەگيۋ روسسيسكوي فەدەراتسي نا پەريود دو 2030 گودا»  //  مەجدۋنارودنىي جۋرنال پەرسپەكتيۆنىح يسسلەدوۆاني، ت. 10, №4, 2020

Official website of the Chinese Embassy: https://www.fmprc.gov.cn/ce/cgosaka/chn/zgxw/t1243595.htm

Igor Makarov, Anna Sokolova. The Eurasian Economic Union and the Silk Road Economic Belt: Opportunities for Russia // International Organisations Research Journal. Vol. 11. No. 2. P. 40–57 . 2016.

Tony V. D.، EU & EURASIAN ECONOMIC UNION: A COMMON CHINESE CHALLENGE // Institut fuer Sicherheitspolitik (ISP). 30 April 2020. https://www.institutfuersicherheit.at/the-eu-and-the-eurasian-economic-union-dealing-with-a-common-chinese-challenge/

CAREC Secretariat web. CAREC 2030 Institutional Framework. Internet resource:  https://www.carecprogram.org/?page_id=13321.

 

References

ا.M. Akmatalieva. (A.M. Akmatalieva.). (2018) Perspektivy` realizaczii e`konomicheskogo poyasa shelkovogo puti KNR v Czentral`noj Azii. [Prospects for the implementation of the economic belt of the Silk Road of the PRC in Central Asia]. OBShhESTVO I E`KONOMIKA.  № 4.

Amanzhol Koshanov. (Amanzhol Koshanov.). (2016) «Edinyj poyas shelkovogo puti» i perspektivy formirovaniya ob'edinennogo Evrazijskogo Ekonomicheskogo Soobshchestva. ["Single belt of the silk road" and the prospects for the formation of a united Eurasian Economic Community]. OBShchESTVO I EKONOMIKA, № 4.

CAREC Secretariat web. (2020) CAREC 2030 Institutional Framework. Retrieved from  https://www.carecprogram.org/?page_id=13321.

China Briefing. China and Central Asia: Bilateral Trade Relationships and Future Outlook.  Retrieved from https://www.china-briefing.com/news/china-and-central-asia-bilateral-trade-relationships-and-future-outlook/

Igor Makarov, Anna Sokolova. (2016) The Eurasian Economic Union and the Silk Road Economic Belt: Opportunities for Russia // International Organisations Research Journal. Vol. 11. No. 2. P. 40–57 .

Lina. (2018) "Silk Road Economic Belt": Challenges and Prospects for Sino-Russian Economic Cooperation // Doctoral Dissertation. Shanghai International Studies University. (In Chinese)

Lu N. (2011) "The Status Quo and Prospects of Sino-Russian Economic and Trade Relations" // Beijing: China Social Sciences Press, pp. 115-145. (In Chinese)

Li Qian. (2019) What Chinese goods does Russia need? // Import and Export Manager, Issue 3.  (In Chinese)

Official website of the Ministry of Foreign Affairs of China. (2014). URL: https://www.fmprc.gov.cn/web/zyxw/t1887564.shtml.

Osipov G.V.، Kubrin A.A. (Osipov G.V.، Kubrin A.A). (2020) O presrektiakh vklyucheniya proekta «Edinaya Evraziya: Trans-Evrazijskij poyas RAZVITIE (TEPR)- Integral`naya Evrazijskaya transportnaya sistema (IETS) kak megaproekta v transportuyu strategiyu Rossijskoj Federaczii na period do 2030 goda» [On the prerequisites for the inclusion of the project "United Eurasia: Trans-Eurasian Belt RAZVITIE (TEPR) - Integral Eurasian Transport System (IETS) as a megaproject in the transport strategy of the Russian Federation for the period up to 2030"]. Mezhdunarodny`j zhurnal perspektivny`kh issledovanij, T. 10. (In Russian)

Official website of the Chinese Embassy. (2015) Retrieved from https://www.fmprc.gov.cn/ce/cgosaka/chn/zgxw/t1243595.htm

President of Russia. (June 23, 2016). Interview with China's Xinhua News Agency. http://www.en.kremlin.ru/events/president/news/52204

RIA News. (2015) Po itogam vstrechi s Si Czzin`pinom prezident RF Vladimir Putin podcherknul, chto v perspektive rech` mozhet idti ob obshhem e`konomicheskom prostranstve na vsem evrazijskom kontinente. [Following the meeting with Xi Jinping, Russian President Vladimir Putin emphasized that in the future we can talk about a common economic space on the entire Eurasian continent.]. Retrieved from https://ria.ru/20150508/1063428414.html (In Russian)

Shen Zhihua. (2012) "An Outline of the History of Sino-Soviet Relations: A Further Discussion on Several Issues in Sino-Soviet Relations from 1917 to 1991" //  Social Sciences Archives, Beijing. (In Chinese)

Sean P. (2015) The Eurasian Economic Union: A case of reproductive integration? // Post-Soviet Affairs, November. issue 6.

Tony V. D. (2020) EU & EURASIAN ECONOMIC UNION: A COMMON CHINESE CHALLENGE // Institut fuer Sicherheitspolitik (ISP). Retrieved from https://www.institutfuersicherheit.at/the-eu-and-the-eurasian-economic-union-dealing-with-a-common-chinese-challenge/

Xiang Jie. (2018) Research on the docking and cooperation between the Silk Road Economic Belt and the Eurasian Economic Union // Doctoral Dissertation of Xinjiang University. June 9.  (In Chinese)

Yi Rui. (2019) Restudy of the Concept of Borders in the Early Qing Dynasty and the Treaty of Nerchinsk // Journal of Sichuan Normal University (Social Science Edition), Volume 46, Issue 2. (In Chinese)

Zhou M. (2017) Promoting the integration of the “Belt and Road” and the Eurasian Economic Union // Economic Daily, 09.  (In Chinese)

قاھار قانات

گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ايماقتانۋ كافەدراسىنىڭ دوكتورانتى

The Qazaq Times