رەسەي-ۋكراينا قاقتىعىسى – بۇل رەسەي مەن باتىس اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى داعدارىستىڭ ءورشۋى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى جانە ەۋروپاداعى رەسەي مەن اقش اراسىنداعى گەوساياسي مۇددەلەر قاقتىعىسىنىڭ جالپى باستالۋى. بۇل شيەلەنىستەر كازىرىگى تاڭدا ديپلوماتيالىق، ەكونوميكالىق، ساۋدا جانە اقپاراتتىق سالادا ەكى تاراپتىڭ كۇش سىناسۋىن كۇنەن كۇنگە ايگىلەۋدە. ۋكراينا اقش جانە ەو (ەۋروپا وداعى)نىڭ  ۇزدىكسىز قولداۋىن العاننان كەيىن، بۇل سوعىس ۇزاققا سوزىلاتىنى ايقىن بولدى. وسى تۇرعىدا رەسەي باتىسپەن قارىم-قاتىناستا ىمىرالاسۋدان باس تارتىپ، باتىستىق ەمەس ەلدەردى وزىنە جاقىن تارتىپ جاڭا الەمدىك ءتارتىپ ورناتۋعا تىرىسۋدا. بۇل رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىننىڭ مازمۇنى. رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسى مەن سىرتقى ستراتەگياسىنا نەگىزدەلسەك، كازىرگى ۋكراينداعى سوعىستى بىلاي توپشىلاۋعا بولادى: ءبىرىنشى، ەۋر-ازيا قۇرلىعىنداعى گەوەكونوميكالىق مۇددەلىك شيەلەنىسۋ. ەكىنشى، رەسەيدىڭ ۇلكەن يمپەريالىق ءۇستانىمى. ءۇشىنشىسى، اقش-قا قارسى گەگەمونيا تۋىن كوتەرۋ ءۇشىن باستاما كوتەرۋ. ءتورتىنشى، كوپ پوليارلى كۇشتەردىڭ باسەكەسىن جانە ءوزىنىڭ ءبىر پوليارلى كۇشكە يە بولا المايتىنىن مويىنداماۋ.

رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى ارنايى اسكەري وپەراتسيانى (پۋتين ات بەرگەن) ( باتىس شاپقىنشىلىق دەپ ەسەپتەيتىن) باستاۋ سەبەپتەرى

ءبىرىنشىسى – پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى جانە ەۋروپاداعى رەسەي مەن اقش اراسىنداعى گەوساياسي مۇددە قاقتىعىستارىنىڭ بەينەلەنۋى: ءبىرىنشى، اقش-تىڭ ەۋروپالىق قاۋىپسىزدىكتى باقىلاۋى مەن رەسەيدىڭ ەۋر-ازيالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءتارتىبىن قۇرۋ اراسىنداعى قايشىق. ەكىنشى، ءوزىنىڭ دامۋ جولىن تاڭداعان پوستكەڭەستىك ەلدەرى مەن ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق قاۋىپسىزدىك كەڭىستىگىن ساقتاپ وتىرعان رەسەي اراسىنداعى قايشىلىق. بۇل ەكى قايشىلىق رەسەي مەن اقش اراسىنداعى قىرعىي قاباقتىق سوعىس اياقتالعانان كەيىنگى ەكى تاراپ اراسىندا ورىن العان جاڭا قاقتىعىس بەلگىلەرى. اقش قىرعي-قاباق سوعىستا جەڭىلگەن رەسەي، ال اقش – جەڭىمپاز دەپ سانايدى. اقش قىرعي-قاباق سوعىس جەڭىسىن بەكەمدەۋ جانە ەو ءوز تاراپىندا قالدىرۋدى قورعاۋ ءۇشىن ماقساتتار موينىنا الدى. امەريكا قۇراما شتاتى ۆارشاۆا شارتىن  ناتو شارتىنا الماستىرىپ، رەسەي الەۋەتتى قارسىلاس رەتىندە ناتو-داعى جەتەكشى پوزيتسياسىن نىعايتتى جانە ناتو-نىڭ شىعىسقا قاراي كەڭەيۋىن قالايدى. ەلتسيننىڭ بيلىگى كەزىندە جانە ءپۋتيننىڭ بيلىك باسىنداعى العاشقى جىلدارى رەسەي باتىستىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋ ءۇشىن ناتو-نىڭ شىعىسقا قاراي كەڭەيۋىنە كوندى. الايدا، اقش، ناتو جانە ۋكراينا اراسىنداعى ءوزارا قاتىناستار كۇشەيگەن سايىن رەسەيدىڭ سەنىمسىزدىك سەزىمى كۇشەيىپ، ەۋروپالىق كەڭىستىكتەن ۋكراينانى وقشاۋلاۋدى بىرقانشا رەت كوتەردى. ەكىنشىسى، اقش كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن بۇرىنعى تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار وزدەرىنىڭ دامۋ جولدارىن ەركىن تاڭداي الادى دەپ ەسەپتەيدى، بىراق رەسەيدىڭ ءداستۇرلى ساياسي ويلاۋى قاۋىپسىزدىك ءۇشىن پوسكەڭەستڭىك كەڭىستىك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ بولىپ تابىلادى. 2022 جىلدىڭ باسىندا رەسەي قازاقستانعا كومەكتەسىپ قاڭتار بۇلىگىن تىنىشتاندىردى، ونىڭ الدىندا بەلارۋسقا كومەكتەسىپ ەل ىشىندەگى ساياسي ورنىقسىزدىقتى تىنىشتاندىردى. رەسەي ۋكراينانىڭ ناتو-عا قوسىلۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويۋعا جانە قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا گەوساياسي ۇلگىسىن جاساۋعا تىرىسىپ، پوستكەڭەستىك ەلدەردە ءوزىنىڭ ىقپالىن كورسەتكىسى كەلەدى.

   بۇدان باسقا قوسىمشا شارت جاعداي رەتىندە، ۋكراينانىڭ باتىس مەن شىعىسىنداعى حالىقتاردىڭ ۇقساماعان يديالوگيادا بولۋى. ۋكراينانىڭ باستى ءوندىرىسى شىعىسىنا ورنالاسقان ەنەرگەتيكالىق تۇتىنۋى رەسەيدەن تاسىمالدانادى، ال باتىسى اۋىلشارۋاشىلىعى دامىعان ەكونوميكالىق جاقتان ەۋروپالىق وداققا جاقىن، وسى سەبەپتەردەن ەل ىشىندە ەكى تاراپقا بوشەكتەنگەن، ءبىر تارابى، رەسەيگە جاقىن تاراپ بولسا، ەكىشىسى ەو عا جاقىن تاراپ، ەكى تاراپتىڭ قاقتىعىسى كۇشتى بولدى. سىرتقى جاقتان ۋكراينا ەۋر-ازيا قۇرلىعىنىڭ بايلانىستارىتن ايرىلماس بولىگى، اقش پەن رەسەيدىڭ تەكە-تىرەسىندەگى ماڭىزدى گەوساياسي ايماق. ءبىر جاعىنان، پۋتين بايدەننىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ اۋعانستاننان اسكەر شەگىندىرۋىن قاداعالادى، سونىمەن بىرگە امەريكا قۇراما شتاتتارى ءوزىنىڭ سىرتقى ستراتەگيالىق نازارىن ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنا اۋىستىراتىنىنا سەنىمدى بولدى. ماڭىزدى ءبىر ساياسي جاعداي اقش نىڭ قىتايدى باستى قارسىلاسى ەسەپتەۋدە رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى قاقتىعىستى اسكەري ارەكەتتەسۋگە الىپ كەلۋنە شارت-جاعداي پىسىپ جەتىلدى.

رەسەيدىڭ اسكەري باسىپ الۋى (پۋتين ات بەرگەن ارنايى اسكەري وپەراتسياسى) ( باتىس شاپقىنشىلىق دەپ ەسەپتەيتىن) سەبەپتى سىرتقى ورتاسىنىڭ ناشارلاۋى

رەسەي-ۋكراينا اسكەري قاقتىعىسى رەسەي مەن اقش جانە ناتو اراسىنداعى ءداستۇرلى كىرىگۋگە الىپ كەلدى. رەسەي بۇكىل باتىسپەن جەكە-دارا بەتپە-بەت كەلەدى، وقشاۋلانۋ - رەسەي بولاشاقتا تاپ بولاتىن ەڭ ايقىن سىرتقى ورتا بولىپ تابىلادى. بۇل قاقتىعىس اقش پەن ەۋروپانى تاعى ءبىر رەت بىرىكتىردى، رەسەيلىك عالىمنىكڭ پىكىرىنشە: «رەسەي تاعى دا قىتايدان «حالىقارالىق زۇلىم» جانە الەمدىك ساياسي ويىنداعى باتىسقا قارسى ءرولدى تارتىپ الدى» (  اندرەي. ۆ).  ناتو-نىڭ ەۋروپاداعى مارتەبەسى كوتەرىلدى. ناتو ءوز فۋنكتسيالارىن كەڭەيتىپ، ەۋروپانىڭ قايتا بىرىگۋىنىڭ دانەكەرى بولاتىن ەۋروپالىق ساياسات، قاۋىپسىزدىك جانە اسكەري ىستەر ءۇشىن ءبىرتۇتاس نەگىز رەتىندە تاريح ساحاناسىنا شىعا باستادى. داعدارىس گەوساياسي جانە يدەولوگيالىق شەكارالاردى بىرىكتىردى، ال ەۋروپانىڭ بولاشاعى مىندەتتى تۇردە اسكەري سالانى كۇشەيتەدى. گەرمانيا مەن فرانتسيا ەۋروپانى جانداندىرۋ سىرتقى كۇشكە بىرلىكتە قارسى تۇرۋعا ىمىرالاساتىن بولادى. اقش قاقتىعىستاعى ەڭ ۇلكەن گەوساياسي جەڭىمپاز، اقش ءوزىنىڭ جاھاندىق باسىمدىعىن قورعاۋ ءۇشىن نەگىزىنەن ەۋروپالىق وپەراتسيالىق جۇيەگە سۇيەنەدى، ونىڭ ۇستىنە گەرمانيانىڭ اسكەري كۇشەيۋى باسقا باتىس ەلدەرىنىڭ نازارىنشا تەك اقش قانا ونى شەكتەي الادى دەگەن كوزقاراس قالىپتاستىرىپ، اقش نىڭ ورىنىن قايتادان ءبىر بەكەمدەدى. الايدا كازىرگى تاڭدا اقش نىڭ باستى ستراتەگيالىق اسكەري كۇشى ءۇندى-تىنىق مۇعيتىنا ورنالاسقاندىقتان، ۋكراينداعى قاقتىعىستا كۇشتىڭ سالماعى جاقىن جاتقان ەۋروپالىق وداققا تۇسەتىنى ايقىن.

قاقتىعىستان كەيىنگى رەسەي سىرتقى ورتاسى

  رەسەي-ۋكراينا اسكەري قاقتىعىسى باستالعاننان كەيىن رەسەي حالىقارالىق دەڭگەيدە وقشاۋلاندى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى رەسەيدىڭ ارنايى اسكەري ارەكەتتەرىن ايىپتاۋ ءۇشىن كەزەكتەن تىس توتەنشە وتىرىستار ۇيىمداستىردى، 141 ەل جاقتاپ داۋىس بەرسە، تەك 5 ەل قارسى بولسا، قالعان 35 ەل قالىس قالۋدى ءجون كوردى، ارتىنشا بۇۇ رەسەيدىڭ بۇۇ ادام قۇقىقتارى كەڭەسىندەگى مۇشەلىگىن توقتاتتى. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى رەسەيدى تىكەلەي قولداماي، قاقتىعىس باستالعاننان كەيىن دونەتسك پەن لۋگانسكىنىڭ تاۋەلسىزدىگىندە تىكەلەي مويىندايتىن اقپارتتار بەرمەدى، دەگەنمەن، ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قولدايتىندارىن انىق ءبىلدىردى.

  كەيىنگى حالىقارالىق ورتادا، رەسەي سانكتسيالارعا قارسى تاباندى تۇردە كۇرەسىپ، دوس ەمەس ەلدەردى تىزىمگە الدى. قاقتىعىس باستالعاننان كەيىن امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن ەۋروپا رەسەيگە قارسى قاتاڭ سانكتسيالاردى قابىلدادى جانە رەسەي ارانداتقان سوعىسقا ەكونوميكالىق سوعىستى باستاۋ ارقىلى جاۋاپ بەردى. رەسەي وسى ءتۇستا رەسەيگە دوس ەمەس ەلدەر ءتىزىمىن جاسادى (ريا. نوۆستي). ناقتى قارسى شارالار مىنالار بولىپ تابىلادى: بارلىق رەسەيلىك كومپانيالار دوستىقسىز ەلدەردىڭ كومپانيالارىمەن ترانزاكتسيالار جاساعاندا فەدەرالدىق كەڭەستەن رۇقسات الۋى كەرەك. ەگەر پاتەنت يەسى دوستىقسىز ەلدەن نەمەسە ايماقتان بولسا، رەسەي پاتەنتتى رۇقساتسىز پايدالانعانى ءۇشىن وتەماقى تولەۋگە قاجەتتى ەمەس. رەسەيدىڭ يندۋستريا جانە ساۋدا مينيسترلىگى دوستىقسىز ەلدەرگە اعاش ماتەريالدارىن ەكسپورتتاۋعا تيمسالدى. رەسەي ەۋرووداق مۇشەلەرىنە جانە باسقا دا دوس ەمەس ەلدەر مەن ايماقتارعا تابيعي گاز جەتكىزگەن كەزدە رۋبلمەن ەسەپ ايىرىسۋعا كوشەدى. رەسەيدىڭ ورتالىق بانكى دوس ەمەس ەلدەرگە ءىرى اقشا اۋدارىمدارىن شەكتەيدى. رەسەيدەگى دوسەمەس ەلدەردىڭ ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرىمەن جانە كونسۋلدىق مەكەمەلەرىمەن ەڭبەك شارتىنا قول قويعان ادامدار سانىن شەكتەۋ.

ۋكراينا داعدارىسى ۋشىعا باستاعاننان بەرى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ورتالىق ازيا مەن تاياۋ شىعىسقا ساپارى نازار اۋدارارلىقتاي كوبەيدى، بۇل باتىس پەن اقش تىڭ رەسەيدى وقشۋلاۋىنا قارسى ارەكەتىعانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار رەسەيدىڭ قاقتىعىستان كەيىنگى كەزەڭدەگى ستراتەگيالىق باسىمدىقتارىن بەلگىلەۋدى كوزدەيدى. 28-30 ماۋسىم ارالىعىندا پرەزيدەنت پۋتين ورتالىق ازياداعى تاجىكستاندا بولىپ، كاسپي جاعالاۋىنداعى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ سامميتىنە قاتىستى (Catherine Putz). پۋتين مەن تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحموننىڭ كەزدەسۋى ونىڭ رەسەيشىل ەلدەردى بىرىكتىرۋگە ۇمىتتەنەتىنىن كورسەتتى. اۋعانستانداعى جاعداي مەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى بويىنشا ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ىنتىماقتاسۋ، شەكارا قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرى بويىنشا ەڭ تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتۋدى كوزدەدى. 19 شىلدەدە پۋتين يرانعا باردى، بۇل ساپار اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەننىڭ يزرايل مەن ساۋدارابياسىنا ساپارىنان كەيىن عانا جوسپارلانعاندىقتان جانە تۇركيا ناتو-نىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان، ءپۋتيننىڭ تاياۋ شىعىسقا ساپارى بايدەننىڭ تاياۋ شىعىس ساپارىن ادەيى السىرەتۋ بولىپ سانالادى.: بۇل باتىستىڭ رەسەيدى وقشاۋلاۋىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن جانە تۇركيا مەن يراندى وزىنە تارتۋ بولىپ تابىلادى. رەسەي سونىمەن بىرگە شىعىس ەلدەرىنەدە ىقپالىن كەڭەيتۋگە تىرىسىپ كوردى. سولتۇستىك كورەيامەن قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋ ءۇشىن، ءۇندىستاندى جانە ۇقشۇ، شىۇ، بريكس جانە اسەان ەلدەرىن وزىنە جاقىن تارتتى. 13 شىلدەدە سولتۇستىك كورەيا ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى ەكى «رەسپۋبليكانىڭ» تاۋەلسىزدىگىن مويىنداپ، رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىن نىعايتتى جانە رەسەي مەن سولتۇستىك كورەيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قىرعي-قاباق سوعىستان كەيىنگى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتتى (Philippe Mesmer). رەسەيگە كەلەتىن بولساق، رەسەي مەن سولتۇستىك كورەيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاقساردى، سولتۇستىك-شىعىس ازياداعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن قوزدىردى. سولتۇستىك كورەيانىڭ اقش پەن وڭتۇستىك كورەيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى سالماعىن ارتتىردى. سونىمەن بىرگە، رەسەي قىتاي ەلىمەن دە قاتىناستارىن بارىنشا دامىتتى. وسى جىلى جاڭاجىلدان بەرى بىرقانشا رەت كەزدەسۋلەر وتكىزدى.

قورتىندى

رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس ەرتە مە، كەش پە اياقتالادى، الايدا، رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتتەرى، سونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ ۇلى يمپەريالىق كوزقاراسى مەن گەوساياسي ىقپالعا ۇمتىلۋ تۋرالى ءداستۇرلى تۇسىنىكتەر رەسەي بيلەۋشىلەرىنىڭ ساناسىندا اياقتالماۋى مۇمكىن، ونىڭ ۇستىنە بۇل ۇعىمدار ءداستۇرلى مادەنيەت رەتىندە «ورىس يديالوگياسى» دا تەرەڭ ويىپ تۇرىپ ورىن العان. مۇنداي كونتسەپتسيا رەسەيگە اسكەري جانە ساياسي شارالاردى قولدانىپ رەسەيدى نەگىز ەتكەن ايماقتىق ءتارتىپتى قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلدىرادى، بۇل سونداي-اق رەسەي مەن باتىستىڭ قۇندىلىقتارىن بىرتە-بىرتە الشاقتاتۋعا ءماجبۇر ەتەدى. رەسەي ءداستۇرلى قۇندىلىقتار مەن قاۋىپسىزدىك مۇددەلەرىن ۇلتتىق دامۋدىڭ باستى ماقساتى ەمەس، ۇلتتىق دامۋدىڭ بولىگى، ال ەكونوميكالىق دامۋدى باستى ماقسات ەتكەن كەزدە، رەسەيدىڭ ءداستۇرلى كوزقاراسىندا وزگەرىس بولۋى مۇمكىن، الايدا بۇلاي بولۋ ىقتيمالدىعى وتە از. رەسەي-ۋكراينا اسكەري قاقتىعىسىنا دەيىن رەسەي قىتاي، ءۇندىستان، اسەان، ازيا-تىنىق مۇحيتى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعى جانە باسقا ازيا-تىنىق مۇحيتى ەلدەرىمەن جانە حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك ورناتتتى. رەسەي تاياۋ شىعىس ەلدەرى تۇركيا جانە يرانمەن كۇردەلى قاتىناستا، بىراق افريكا جانە لاتىن امەريكاسى ەلدەرىمەن ماڭىزدى سەرىكتەستىك قاتىناستار قالىپتاستىرۋعا تىرىسۋدا، بۇل رەسەيدىڭ سىرتقى ستراتەگياسىن تۇزەتۋدىڭ جاڭا باعىتى جانە بۇل رەسەيدىڭ باتىس ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناسىنىڭ ناشارلاۋىنان قورعاۋ ءۇشىن باتىستىق ەمەس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستى دامىتۋىنىڭ ناتيجەسى. ورىس عالىمى (دميتري ترەنين) ايتقانداي: «قانداي جاعدايدا بولسىن ينتەللەكتۋالدىق جانە عىلىمي تۇرعىدان الەمنەن وقشاۋلانباۋىمىز كەرەك (بۇل كەڭەستىك داۋىردە سولاي بولعان), ايتپەسە ءوزىمىزدى تاني المايمىز، افريكا ەلدەرى، اراب الەمى، ازيا مەن لاتىن امەريكاسىنىڭ بارلىق ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناستار ورناتۋىمىز كەرەك!» دەپ سالدى. بۇل رەسەيدىڭ كازىرگى سىرتقى قاتىناستارىنداعى جاي-كۇيىن تولىق تۇسىندىرەدى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى

اندرەي ۆ. ۆرەميا ديپلوماتي پروشلو؟ سەم وسوبەننوستەي ناستۋپايۋششەي ەپوحي.   https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/analytics/vremya-diplomatii-proshlo-sem-osobennostey-nastupayushchey-epokhi/

ريا. نوۆستي. https://ria.ru/20220722/nedruzhestvennye_strany-1804332755.html

Catherine Putz. Russia’s Putin Makes First Trip Abroad Since Invasion, to Tajikistan and Turkmenistan. https://thediplomat.com/2022/06/russias-putin-makes-first-trip-abroad-since-invasion-to-tajikistan-and-turkmenistan/

Philippe Mesmer. North Korea recognizes independence of pro-Russian territories in eastern Ukraine. https://www.lemonde.fr/en/international/article/2022/07/19/north-korea-recognizes-independence-of-pro-russian-territories-in-eastern-ukraine_5990644_4.html

دميتري ترەنين. پوليتيكا ي وبستوياتەلستۆا. سپوسوبنى لي مى سوحرانيت سترانۋ ي رازۆيۆات ەيو دالشە. https://globalaffairs.ru/articles/politika-i-obstoyatelstva/

 

 The Qazaq Times