Ortalıq Aziyadağı «Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» jäne Euraziyalıq Ekonomikalıq Odaqtıñ müddelik qatınastarı

Añdatpa: Ortalıq Aziya Euraziya kontinentiniñ jüregi älemdegi beldi elderdiñ nazarındağı geosayasi aymaq. 2013 jaldan bastap aymaqta Qıtay elı «Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq bastamasın köterdı. Alayda aymaqta beldi ıqpaldı sayasi el retinde Reseydiñ aymaqtağı müddesi basım orında jäne atalğan bastamanıñ Reseydiñ müddesine üylesimdi boluı turalı Reseylik jäne Qıtaylıq zeritteulerde atap aytıldı. 2015 jıldan bastap Resey eli men aymaqtağı Qazzaqstan jäne Qırğızstan eli EEO nıñ kelisimin iske-asırdı. Sol jılı Qıtaydıñ «Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» jäne EEO wyımı özara selbestik ornatqandığın älem elderine jariya etti. Atalğan eki taraptıñ ıntımaqtastığı aymaqtağı ekonomikanıñ damuına, önerkäsäptıñ damuna özindik äserin tigizetinı anıq. Bwl maqalada EEO men «Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» bastaması qatınastarı zeritteledı.

Kilt sözder: EEO, Bir beldeu bir jol, Ortalıq Aziya, Jibek jolı, Aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq

 Kirispe

Resey älemdegi sayasi, äskeri küş-quatı jağınan älemdegi beldi el retinde älemdik sayasatqa aralasuşı alpauıt el. Qıtay älemdegi ekonomikası damığan el retinde, sayasi küş quatı jağınan alpauıt eldiñ biri. Qıtay men Resey bir-birimen tığız jäne dostıq qarım-qatınas ornatudı qoldaydı, geoaymaqtıq ıntımaqtastıqtı nığaytadı jäne köptegen sauda almasuların ıntalandırudı qoldaydı. Soñğı jıldarı Qıtay-Resey kooperativtik seriktestigi jahandıq üderisti tübegeyli özgertip, jaña deñgeyge köterildi. Ekinşi jağınan, eki el basqa elderdiñ qoldanıstağı qarım-qatınas ülgilerin köşire almaydı. Qıtay-Resey qatınastarı jahandıq integraciyanı qwru men twraqtandıru procesiniñ mañızdı böligi bolıp tabıladı. Eki el qarım-qatınası ekonomikalıq jäne sauda qatınastarı, gumanitarlıq qatınastar, halıqaralıq sayasattağı ıntımaqtastıq jäne Şanhay ıntımaqtastıq wyımı men BRIKS siyaqtı halıqaralıq aymaqtıq wyımdarmen ıntımaqtastıqtı qamtidı. Ob'ektivti türde aytatın bolsaq, ekonomikalıq ıntımaqtastıq Qıtay-Resey qarım-qatınasınıñ mañızdı aspektisi, sonımen qatar ekijaqtı qarım-qatınastı damıtudıñ eñ ülken mümkindigi. Qıtay-Resey sauda jäne ekonomikalıq qatınastarınıñ müddelik baqtalastığı Resey ıqpaldı dep sanalatın Ortalıq Aziya aymağında Qıtaydñ jibek jolı josparın jwzege asıuımen tığız baylanıstı.

Qıtay eli men Reseydiñ sauda qatınastarı sonau 13-14 ğasırlarda bastau aladı, 1689 jılı Patşalıq Resey men Cin Patşalığı arasında birinşi şegara kelisimi «Nerçinsk kelisimi» qol qoyısıtı (Yi Rui, 2019), eki el şegara sızığın jäne sauda erejesin bekitti. 1727 jılı Cin patşalığı men Resey şekaranı belgileu men sauda turalı «Kyahta kelisimine» qol qoydı (Yi Rui, 2019). 1762 jılı Resey Qıtaydıñ jük tasımaldauşılar tobımen sauda jasau mümkindigin jeke otandıq saudagerlerge tapsırdı.Osı kezde Qıtay Reseydiñ mañızdı sauda seriktesi boldı. 18 ğasırda Reseydiñ Cin patşalığı men eksportı arasında bılğarıdan jasalğan bwyımdar mañızdı boldı. 1851 jılı Qıtay men Resey arasındağı ekonomikalıq jäne sauda qatınastarınıñ damuına järdemdesu maqsatında «Qıtay-Resey İle Tarbağatay sauda erejelerine» qol qoydı. 19 ğasırda Resey men Qıtay Ortalıq Aziya men Qazaqstan arqılı sauda qatınastarın jalğastırdı.

HH ğasırda Qıtay men Reseyde wlken özgerister boldı, Qıtayda da, Reseyde de feodaldıq bilikti qwlatu töñkeristeri bastaldı. Qıtay 1912 jılğı revolyuciyadan keyin Respublikanı qwrdı, al Resey 1917 jılğı aqpan men qazan töñkeristerinen keyin älemdegi birinşi socialistik el qwrdı. 1917 jılğı Qazan töñkerisinen 1949 jılı QHR qwrılğanğa deyin Qıtay-Resey qarım-qatınastarınıñ tarihında salıstırmalı türde özara sayasi kömektesu boldı (Shen Zhihua, 2011: 2). Bwl kezeñde eki eldiñ qarım -qatınası salıstırmalı türde kürdeli boldı, dostıq ıntımaqtastıq, sonday -aq belgili bir qaqtığıstar men twraqsızdıq orın aldı. Wlttıq müddelerden basqa, bwl kezeñdegi Qıtay-Orıs qatınastarına erekşe kürdeli faktor da äser etti, atap aytqanda, Qıtay Kommunistik partiyası men Reseydegi Kommunistik partiya arasındağı partiyaaralıq qatınastar. Ekonomikalıq qarım -qatınas twrğısınan alğanda, Keñestik Resey men Qıtay (äsirese Manjou men Şıñjañ) özara qajettilikterge negizdelgen, sondıqtan eki jaqtıñ saudası tez arada qayta jandandı.

1920 jılı Qıtay ükimeti men Resey delegaciyasınıñ kelisui men «İle kelisimi» negizinde İle qalasında sauda mäseleleri jönindegi Keñes ükimeti basqaru keñsesiniñ qwrdı (Shen Zhihua, 2011: 5). 1920 jılı Şıñjañnan Keñes Odağına bılğarı, mamıq, jün, şiki jibek, maqta, şay, temeki, jılqı, mal, keptirilgen jemister jetkizildi, Keñes odağınan Qıtayğa qantınan, siriñke, mwnay önimderi, maqta matalar, bilikter, temir şoyın önimderin jetkizildi (Shen Zhihua, 2011: 5).

1949 jıldan bastap Qıtay men Keñes Odağı arasındağı sırtqı sauda baylanıstarı özgeristiñ birneşe satısınan ötti, ekonomikalıq jäne sauda qatınastarınıñ damu bağıtı özgeruin jalğastırdı. Qıtay-keñes qatınastarınıñ tarihi traektoriyası qazirgi halıqaralıq qatınastar tarihınıñ damuı men evolyuciyasımen tığız baylanıstı. Qıtay Halıq Respublikası qwrılğannan keyingi 40 jıl işinde Qıtay diplomatiyasınıñ nazarı ärqaşan Keñes Odağımen qarım-qatınastı qalay retteuge bağıttaldı jäne Qıtay-keñes qarım-qatınasın AQŞ bastağan Batıs elderinıñ olarmen bolğan qarım-qatınasımen baylanıstı boldı.

«Qırği qabaq» soğıs ayaqtalğannan keyin halıqaralıq qatınastar keñistiginde wlken özgerister boldı, ülken derjavalar arasındağı strategiyalıq bäsekelestik wlttıq biliktiñ jan-jaqtı bäsekesi, wlttıq biliktiñ küş-quatın körsetetin dästürli elementteri retinde äskeri küş pen ekonomikalıq küş, eldiñ qwndılıqtarı, mädeniet, sırtqı sayasat, sayasi jäne zañdıq qwqıqtıq idiyalar,  älemdik sırtqı sayasattağı «jwmsaq küş» bäsekesi mañızdı röl atqardı. Degenmen körşiles eki el sauda qatınastarı özara baylanısta boldı, keybir derekterge süyensek, Keñes odağı-Qıtay sauda kölemi turalı mälimetter (milliardtağan dollar birligi) (Lina, 2018): 1980 jılı-0,492, 1985 jılı-1,881, 1990 jılı- 5,4, 1991 jılı-3,9.  Bwl Qıtay-Resey qatınastarı eki jaqtı sayasai özgeristege qaramastan sauda qatınastarında mañızdı äriptes ekenin körsetedi.

1991 jılı jeltoqsanda Keñes Odağı ıdırağan kezde Qıtay-Keñes qarım-qatınası tarihqa aynaldı, onıñ ornına Qıtay Halıq Respublikası men Resey Federaciyası dostıq qarım-qatınastı damıtudıñ jaña kezeñine ötti. Resey Qıtayğa qajetti tabihi resurstardıñ, qaru-jaraqtıñ jäne äskeri tehnologiyanıñ qaynar közi,  jäne arzan otandıq önimderdi satu narığı jäne migranttar üşin tauken önerkäsibin aşatın mañızdı aymaqqa aynaldı. 1992 jılğı 5 naurızdağı «Qıtay-Resey ekonomikalıq jäne sauda baylanıstarı turalı kelisim» eki el arasındağı ekonomikalıq ıntımaqtastıqtıñ qwqıqtıq negizi boldı. 1996 jılı Resey prezidentti Qıtayğa sapar barısında eki el «HHİ ğasırdağı strategiyalıq seriktestik»  (Lina, 2018) kelisimine kelisti, bwl kelisim eki eldiñ odaqtastıq qatınasın bildirmeydi jäne bwl eşqanday üşinşi tarapqa qaratıdmağan, tek gegemonizmge qarsı twru, eki el işki biligine aralaspau mağınası aytılğan.

Putinniñ biligi Resey sayasatında jaña däuirdiñ bastaluın körsetti. Putinnıñ bastamasında Qıtay-Resey qarım-qatınası wzaq merzimdi twraqtı damuğa qol jetkizu mindetin aldı. Keñes Odağınıñ ıdırauı men «qırği qabaq soğıstıñ» ayaqtaluı HH ğasırdıñ soñındağı Qıtay-Orıs qarım-qatınastarında jaña özgeris alıp keldi. Keñes Odağınıñ ıdırauı, Keñes Odağı men Qıtay arasındağı 7300 şaqırımdıq şekaranı tört täuelsiz el men Qıtaydıñ şekarasındağı şegarağa aynaldı. Qıtay-Resey qarım-qatınastarınıñ tarihındağı köptegen qaqtığıstar men dağdarıstar şekara mäselelerinen tuındap otırğan. Bwl kezde eki el şekarasındağı şielenimtiñ ıqtimaldığığ azaydı. HHİ ğasırdıñ basınan qazirgi uaqıtqa deyin 1990 jıldardıñ ekinşi jartısında qwrılğan Qıtay-Resey strategiyalıq seriktestigi kazirge deyin jaqsı damıdı. Bwl kezeñde Qıtay üşin iri derjavalar arasındağı qarım -qatınas, körşi elder qatınası, damu üsindegi elder men köpjaqtı qatınastar Qıtaydıñ halıqaralıq strategiyalıq poziciyasınıñ jalpı jağdayın belgilep otırdı  (Lina, 2018). Resey älemdegi derjava-alpauıt el jäne Qıtaydıñ jaqın körşisi, onıñ strategiyalıq sayasatı Qıtay üşin asa mañızdı. Putin bilikke kelgenen keyin Qıtaydıñ Resey sırtqı sayasatındağı märtebesi biiktedi .

Qıtay-Resey ekonomikalıq qarım-qatınası salıstırmalı türde kürdeli, biraq qazirgi Qıtay-Orıs qarım-qatınasında müddelik qatınastarı basım (Lu N, 2011). Köpjıldıq kedergilerdi eñserip, türli mäselelerdi şeşkennen keyin, eki el arasındağı qarım -qatınas birtindep qalıpqa keldi. Qıtay men Resey aqırında HHİ ğasırda teñ, senimdı jäne jan -jaqtı strategiyalıq seriktestik ornatu eki el üşinde qajettı boldı (Official website of the Ministry of Foreign Affairs of China, 2014). 2001 jıldıñ 16 şildesinde Qıtay men Resey 20 jıldıq merzimge « Qıtay-Resey jaqsı dostıq pen ıntımaqtastıq turalı şartı» qol qoydı (President of Russia, 2016). Eki el arasında zañdıq kelisimder ayasında naqtı qarım- qatınastı damıtu bağıttarı belgilengen.

2013 jılı Qıtay basşısı Ortalıq Aziya elderine saparı barısında «Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» twjırımdamasın twñğış ret jariya etti (A.M. Akmatalieva, 2018). Ortalıq Aziyada aymaqtıq ekonomikalıq bastamanıñ Qıtay tarapınan wsınıs etiluı, älem eledriniñ qızu talıqısında boldı. Sonımenbirge, Resey zeritteuşileride oy-pikirin bildirdi. Degenmen aymaqtağı ıqpaldı küş retinde qaralatın Reseydiñ keyingi qadamı älem elderiniñ nazarında boldı. 2015 jılı Resey aymaqtağı Qazaqstan jäne Qırğızstan elderimen EEO-nıñ kelisim ayasında naqtı jwzege asırdı (Sean P., 2015). Ortalıq Aziyanıñ Euraziya kontinentindegi strategiyalıq Batıs pen Şığıstı twtastıratın mañızı. Aymaqqa jaqın ornalasaqan Qıtay men Reseydiñ aymaqta öristetken ekonomikalıq bastamaları müddelik qaqtığıs tuğızama? Degen swraq barlıq zeritteuşilerdiñ qızıqtı taqırıbı retinde talqılanuda. Alayda, 2015 jılı Resey men Qıtay eli «EEO men Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui selbestigi» ornatu jöninde birlesken deklaraciyağa qol qoystı (Amanjol Koşanov, 2016). Eki el özara ıntımaqtastıqtı damıtu turalı resimi BAQ qwraldarında jäne zeritteu mäteriyaldarında jariya etti. Atalğan eki bastamanıñ keyingi selbestigin zeritteu maqsatında olardıñ ortaq müddelerin qarastıru jäne orlardıñ müddelik şielenisin qarastıru, soñında oğan qortındı jasau aymaqtağı keyingi ekonomikalıq şeşimder wşin asa mañızdı jäne osı zeritteudiñ tüyinı.

Ädebietterge şolu

Resey «Müddelik toğısu» terminin tüsinu men Qıtaydıñ qoldanuı tüsinude birdey emes. 2015 jıldıñ mamırında şıqqan «Birlesken mälimdemede» orıs tilindegi nwsqada «müddelik toığsu» termininde «sotrudniçestvo, sopryajenie» qoldanıldı. Özara ıntımaqtastıqtıñ, baylanıstıñ jäne säykestiktiñ jäne ortaq damudıñ, yağni, maqsattı biriktir mağınasın qamtidı. «EEO» tarapı toğısuda «ıntımaqtastıq» wğımına basa nazar audaratının köruge boladı, Äsirese ıntımaqtastıqtıñ örisi men kölemi, al Qıtay tarapı Reseydiñ «sotrudniçestvo, sopryajenie» terminınıñ ornına «stıkovka» (“对接”) nemese qazaq tilinde «müddelik toğısu» sözin qoldanğan. Putin aytqanday: «Euraziyalıq ekonomikalıq odaq pen Jibek jolı beldeui arasındağı ıntımaqtastıq ortaq ekonomikalıq keñistikke äkeledi jol bastaydı» (Xiang Jie, 2018). Qıtay men Reseydiñ «Bir beldeu»men «EEO» müddelik toğısu turalı tüsinigi är türli ekenin bayqauğa boladı, bwl ekeuiniñ selbestik ornatuda keyingi kün tärtibinde ayqındauğa tiisti faktorğa aynaladı. Resey ükimeti, zeritteu ortalıq ğalımdarı men bwqaralıq aqparat qwraldarı zertteulerge ülken qızığuşılıq pen ınta tanıttı. Olardıñ barlığı «Beldeu jäne jol» strategiyası boyınşa öz pikirlerin bölisti. Bastamanıñ jwzege asu mwmkindigi, saqtalğan mäseleler, onıñ Reseyge ıqpalı turalı zeritteuler jwrgizdi. Twtastay alğanda, Resey men Ortalıq Aziya elderiniñ «Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» twjırımdamasına reakciyası qoldau men kümän-küdik közqarası qatar saqtalğan wstanımda boldı  (Xiang Jie, 2018). onıñ sebepterin qarastırsaq key sebepterge baylanıstı eki el arasında müddelik bäsekelestik saqtalğan. Tömende biz eki el arasındağı müddelik bäsekelestiktı qarastırsaq:

- Ortalıq Aziyadağı sauda narıqına bäsekelstik

«Beldeu men joldıñ» damuınıñ bes negizgi bağıtın atap aytsaq: sayasi baylanıstı nığaytu, jol baylanısın nığaytu, sauda ağımın küşeytu, valyuta aynalımın ieleu jäne halıq arasındağı baylanıstı nığaytu (RIA Novosti, 2015). Bwl bes türli strategiya Qıtaydıñ ekonomikalıq müddesin atalğan aymaqtta arttıradı. Kedergisiz saudanı küşeytu, sauda kedergilerin joyu, sauda men investiciyalıq şığındardı azaytu, aymaqtağı ekonomikalıq biznestiñ jıldamdığı men sapasın jaqsartıdı. Degenmen bwl Reseydiñ aymaqtağı tauarların narıqqa ie boluına kerdergi keltirui mwmkin üyteni Qıtay tauarı arzan. Qıtay bwl elderge jatpaytın arzan tauarlar men jwmıs küşin bere aladı. Sonımen qatar, Mäskeu Qıtaymen saudanı keñeytu Reseydiñ ıqpalın tömendetedi dep alañdaydı: Qıtay zeritteuşisiniñ 2019 jılğı zertteuine negizdelsek Qazirgi uaqıtta Reseydiñ Qıtayğa eksportınıñ 95% -ı şikizat bolsa, Qıtaydıñ Reseyge eksportı negizinen joğarı deñgeydegi öñdelgen önimder (Li Qian, 2019). Valyuta aynalımın küşeytu-wlttıq valyutanı esepteu arqılı valyutalıq ağındı wlğaytu, bwl Qıtaylıq valyuta-YUan qoldanudı keñeytedi, Rubl' bolsa YUanan arzan ekeni anıq, al Qıtay TMD elderiniñ mañızdı sauda seriktesi bolğısı keledi. TMD elderiniñ Resey narığına eksporttıq bağdarı bolğanımen, olar negizinen Qıtay tauarların twtınadı. Halıqtar arasındağı baylanıstardı küşeytu-aymaqtağı elder arasındağı «jwmsaq küşin» belsendi damıtudı közdeydi. Mwnıñ bäri belgili bir därejede Resey men Ortalıq Aziya elderine belgili bir qauip töndiredi.

Ortalıq Aziya Qıtaydıñ sauda seriktesteri arasında joğarı orınğa ie bolmasa da, Qıtaydıñ importı men eksportınıñ şamamen bir payızın qwraydı, Qıtay Ortalıq Aziyanıñ eñ mañızdı sauda seriktesi bolıp tabıladı.

 

Ortalıq Aziya elderi	Qıtaydan Import			Qıtayğa Eksporttau
	Qıtaydıñ OAsırtqı importtaıq saudadağı reytingi	sauda kölemi (million dollar)	Importtaudwstaytın payız	Qıtaydıñ OA sırtqı eksporttıq saudadağı reytingi	sauda kölemi (million dollar)	Eksporttauda Wstaytın Payzı
Qazaqstan	2	6,537	17%	2	7,823	13.6%
Qırğızstan	1	1,733	35.4%	6	81	4.1%
Täjikstan	3	605	18.2%	5	55,4	5%
Türikmenstan	3	431	14.3%	1	8,686	80.2%
Özbekstan	1	5,052	23.1%	3	1,768	12.3%

Keste- 1: OA dağı import eksportta Qıtaydıñ wstaytın salmağı-China Briefing zeritteu ortalığınıñ mälmeti

2019 jılğı China Briefing zeritteu ortalığınıñ statestika negizinde, Qıtaydıñ Ortalıq Aziyaelderi import boyınşa Qırğızstan men Özbekstannıñ eñ iri sauda seriktesi jäne eksport boyınşa Türkimenstannıñ iri sauda seriktesi bolıp tabıladı. Qıtay Ortalıq Aziyanıñ basqa elderiniñ importı men eksportı boyınşa da mañızdı orınğa ie (China Briefing, 2020). Aymaqta EEO negizinde ekonomikalıq basımdılıqqa ie Resey üşin bwl keyingi kün tärtibinde bäsekelestik tuğızatını belgili.

- Kölik infraqwrlımdağı bäskelestik

«Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» twjırımdamasınıñ Reseydiñ wlttıq müddelerine säykes kelmeuiniñ tağı bir sebebi - «21 ğasır teñiz jibek jolınıñ» «Bir beldeu - bir jol» strategiyası Reseydiñ qoldanıstağı kölik infraqwrılımına äser etedi. Sibir temirjolı men Soltüstik teñiz, bwl ülken bäsekelestik sınaq. Gazprom Aziya narığın damıta bastadı. Degenmen Qıtaydıñ kölik dälizi men jelileri damıtu bastaması Resey işki narıqına äser eteuı bwlda bir küdiktenu. «Kölikti damıtu dälizi» üşin Reseydiñ de öz jobaları bar, biraq ol, ärine, «Beldeu jäne jol» siyaqtı janjaqtı bağıttardı qamtımağan. Resey temir joldarın damıtu infraqwrılımdıq jobanı-«Trans'evraziyskiy poyas» (Osipov G.V, 2020) damıtu bağıtı bar. Jobanıñ maqsatı - kölik, energetika jäne telekommunikaciya infraqwrılımı jüyelerin qamtitın jaña industrialdı öristerdi qwru jäne är türli salalardı birneşe ob'ektilerge biriktiru. Infraqwrılım önimder men resurstardı öndiru men tasımaldau procesinde strategiyalıq josparlaudı jeñildete aladı. Onı jüzege asıru qiındıqtar tuğızuda. Joba Bering bwğazı arqılı London men Alyaskanı baylanıstırudı josparlap otır. Bwl jobağa salınatın investiciya kölemi äli anıqtalğan joq, Resey üşin bwl köpirdiñ qwrılısı qazirdiñ özinde öte qiın, bwl jobanı jwzege asıruda temir jol qwrlısında qiındıqtar tuğızadı. «Transeuraziyalıq beldeu» jobası Reseylik infraqwrılımdıq bastama Qıtaydıñ «Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeuimen» eşqandayda qayşılıq bolmaydı, degenmen eki eldiñ tarnsşegaralıq kölik jobasında bäsekelestik saqtaladı.

-Tehnikalıq qızmet körsetu standarttarı säykes kelmeu mäselesi

Türli tehnikalıq standarttar qazirdiñ özinde Qıtay jäne EEO araındağı praktikalıq mäsele bolıp tabıladı. Mısal retinde temirjoldı alayıq. EEO kiretin elderdiñ temirjol qozğalısınıñ jağdayı är türli, biraq olardıñ barlığı salıstırmalı türde artta qaldı. Alayda, temirjol rel'steriniñ dizaynı boyınşa Qıtay men Odaq arasında «sapalıq» ayırmaşılıq bar.Qıtay ärqaşan qwrılısta halıqaralıq standart boyınşa qabıldanğan 1435 mm kalibrdi wstandı, al Resey men EEO elderi äli de 1520 mm salınğan qwrılıstı qoldanadı ol Keñes ökimeti kezinde keñinen qolıdanılğan (Xiang Jie, 2018: 126). Nätijesinde wqsamağan temirjol ädisimen elge ekijaqtı jükterdi tasımaldau qiınğa soğadı. Jükterdi tasımaldau procesin birneşe ret qayta jükteu qajet, al uaqıt pen kapital şığındarı artadı. Qıtay men Resey salatın «Mäskeu-Qazan-Pekin» jürdek temirjol jobasınıñ «Qazan-Beyjiñ» uçaskesiniñ bayau bolu sebebi. Sonımenbirge, Önimderge qızmet körsetu men qwrılıs procesterin basqarudağı är türli standarttar qwrılıs merzimin wzartudan qayta öñdeuge jäne toqtatuğa deyingi eki jaqtı wqsamastıq wzaqqa sozılğan kelisulerdi qajet etedi.

Nätijeler men Talqılau

«Beldeu jäne EEO müddelik toğısuı» - bwl bir eldiñ bastaması jäne odaqtas wyım arasındağı qatınas, naqtı iske asıru men ilgerileu äli de barlıq taraptardıñ küş -jigerine süyenui kerek. Sonımen, toğısu qatınasındağı seriktesteri kim jäne olardıñ arasındağı baylanıs qanday ekenin naqtılau qajet. Toğısuşı twrğısınan - «Bir beldeu», «EEO» - jeke jeke bir qatısuşı. «EEO» twrğısınan ol tek bükil odaqtı ğana emes, sonımen qatar odaq qwramındağı egemendi memleketterdi de qamtidı. Sondıqtan, baylanıs tek Qıtay men odaq arasındağı baylanıstı bildirmeydi.

«Bir beldeu bir jol» bastaması Euraziya kontinenti üşin qanday damu bağıtın alıp keledi? onıñ kontinentegi halıqqa qosar wlesı qanda? Degen swraqtar tuındaydı. Euraziya qwrlığındağı mañızdı strategiyalıq wyım retinde Euraziyalıq ekonomikalıq odaq geografiyalıq ornalasuı men  müddelik maqsattarına baylanıstı Qıtaydıñ «Bir beldeu» bastamasınıñ keyingi kün tärtibinde maqsattarın jwzege asıruda mindetti türde baylanıs ornatuğa tisti geografiyalıq eñ jaqın aymaqtıq ıqpal küş. Atap aytqanda, bwl Qıtaydıñ «Bir beldeu» qwrılısınıñ mañızdı äriptesi jäne öristetu aymağı, sondıqtan Qıtaydıñ «Bir beldeu» bastamasını damuı ob'ektivti türde onımen belsendi müddelik qatınas ornatudı qajet etedi. Qıtaydıñ wyımmen kelsuı mindetti boluınıñ sebepteri mınaday dep qarastıruğa boladı:

1. Euraziyalıq ekonomikalıq odaq «jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» bastmasınıñ basıp ötetin aymağına ornalasqan.

Eki jaqtıñ aymaqtıq ornalasuı men mümkin bolatın halıqaralıq keñistiktiñ jaqın ornalasuına baylanıstı Euraziyalıq ekonomikalıq odaq Qıtaydıñ  «jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeuiniñ» batısqa qaray baylanısqa şığatın negizgi geografiyalıq tüyindi strategiyalıq mañızğa ie aymaq (Igor Makarov, 2016). Euraziyalıq ekonomikalıq odaqtıñ qazirgi müşe memleketteri (Resey, Belarus', Qazaqstan, Qırğızstan jäne Armeniya) säykesinşe jibek jolı beldeuiniñ geografiyalıq bağıttarınıñ «Soltüstik jelisi» men «Ortalıq jelisine» ornalasqan. Olardıñ barlığı Qıtaydıñ «Bir beldeudiñ» birlesken kelisimge kelisken jäne bastamamen josparlanğan altı ekonomikalıq dälizdiñ üşeui (Qıtay-Moñğoliya-Resey, Qıtay-Ortalıq Aziya-Batıs Aziya jäne Jaña Euraziyalıq qwrlıqtıq köpir) osı jerden ötedi. Äsirese Resey Odaqtağı jetekşi el retinde Qıtay eliniñ mañızdı äriptesi, äri Qıtaydıñ kelisiuge tisti mañızdı strategiyalıq äriptesi (Igor Makarov, 2016). Qıtaydıñ aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq jobası keyingi kün tärtibinde EEO pen qatınasın qalay kelisu jäne jetekşi el Reseymen baylanıstı jaqstartu jwmıstarın, müddelik qatınastarın birjäyli etudi bastı nazarğa aladı.

2. Älemdik aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq üderisiniñ talabı.

Qıtay, Resey, Ortalıq Aziya elderi bolsın olardıñ özderiniñ damuı körşiles elder men nemese aymaqtıñ damuı men tikeley baylanıstı. Älemdegi beldi eldler kazirgi tañdı mañındağı elderdi aymaqtıq ekonomikalıq şeñberi ayasında jwmıs jasauğa şaqıradı, Ortalıq Aziyada Reseydiñ EEO, Qıtaydıñ «jibek jolnıñ ekonomikalıq beldeui» bastaması osı üderistiñ körinisi. Ekonomikalıq maqsattar twrğısınan alğanda, «Beldeu men joldıñ» jäne «EEO» damıtu özara baylanısqa negizdeledi, bwl bağıt boyınşa elder men aymaqtardıñ infraqwrılımı bastapqı nükte retinde, al transşekaralıq, ekonomikalıq maqsat- -aymatar arasında erkin sauda. Aymaqtağı elderdiñ ortaq kelisim men jwzege asadı, olay bolmasa jobanıñ jwzege asuı qiındıqqa wşıraydı. Bwl jöninde Qıtay sırtqı ister ministri Van I dıñ mına sözin atap ötuge boladı: ««Beldeu men joldı» ilgeriletu procesinde biz «özara keñesu, birlesken üles qosu jäne bölisu» qağidasın wstanamız, konsul'taciyanı teñ därejede qoldaymız jäne barlıq elderdiñ täuelsiz tañdauların tolıq qwrmetteymiz. Biz barlıq taraptardıñ jaylılığına nazar audaratın bolamız, aşıqtıq pen aşıqtıqtı saqtauğa, är türli elderdiñ damu strategiyasımen baylanıstıruğa jäne qoldanıstağı aymaqtıq tetikterdi tolıqtıruğa. «Bir beldeu-bir jol» twjırımdaması-ortaq damu, al maqsat-wtımdı ıntımaqtastıq. Bwl Qıtaylıq otbasınıñ «simfoniyası» emes, barlıq elderdiñ qatısuımen bolatın örkestirde orındalatın «simfoniya».» (Official website of the Chinese Embassy, 2015).

3. «Bir beldeu bir jol» men «EEO» selbestigi eki jaqqala tiimdi.

Ekeuiniñ aymaqta müddeleri bar, sırttağı basqa küşterdıñ aymaqtağı müddesin eskersek ekuiniñ müddelik kelisuı tiimdi, äri keyingi kün tärtibinde bäsekelestik saqtalatına sözsiz. «beldeu jäne jol» bastamasınıñ Ortalıq Aziyadağı damuına Odaqtıñ kedergiler men qısımdar keltiretini anıq. Qıtaydıñ 2015 jılı EEO ben kelisimge kelui, Institucionaldıq bäsekelestikti-selbestikke, kederginı-müddelik küşke özgeris jasau. Sırtqı küşterdiñ aymaqtağı müddesi olardıñ kelisimge keludiñ müddelik toğısudıñ tiimdiligin körsetti (Tony V. D, 2020).

4. EEO nıñ sırtqı ekonomikalıq qatınastarın damıtuda jaña mwmkindik.

 Odaq elderiniñ ekonomikalıq damuı birizdi emes, Resey wyımnıñ ekonomikalıq negizi JİÖ nıñ 80% Qwraydı (CAREC Secretariat web, 2020), basqa elderdiñ wstaytın salmağı az. EEO da Resey men Qazaqstan ekonomikası bastı orında, Belarus' pen Armeniyanıñ önerkäsiptik negizderi jaqsı, al Qırğızsatn bastapqa kezeñde. EEO elderiniñ ekonomikalıq kölemi, ekonomikalıq damu deñgeyi men ekonomikalıq damu kezeñi boyınşa ayqın birıñğay emes erekşelikteri bar ekenin bayqauğa boladı, Resey bastı jetekşi el, conday-aq odaqtıñ dauısı men şeşim qabıldau qwqığın Reseydiñ jetekşiliginde boladı, al basqa şağın elderdiñ müddelerin qorğau qiındıqtar tuğızadı, işki ayırmaşılıqtar artqan sayın odaq mehanizminiñ twraqtılığı men damuına da belgili bir därejede äser etetinin köruge boladı. Sol sebepti de, EEO nıñ Qıtaydıñ aymaqtağı ekonomikalıq bastamasımen selbestik ornatuı eki tirekti küşti el jäne basqada jetektegi elderdiñ ekonomikalıq timdiliktı damıtuğa boladı. Ekonomikalıq salmaq tek Reseydiñ moynında emes, sırtqı ekonomikalıq qatınstağı «jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» bastmasınanda tiimdi aydalanuğa boladı.

Qorıtındı

Resey älemdegi sayasi küşı quattı el jäne Ortalıq Aziya aymağımen tarihi, tildik jäne mädeni baylanısta, sonımenbirge, ekonomikalıq ıqpalınıñ basım orında boluı sebepti aymaqtağı beldi ıqpaldı sayasi oyınşı retinde qarastırıladı. Qıtay älemdik sayasatqa aralasuşı jäne ekonomikalıq, önerkäsiptik damuı älemde aldınğı qatarda boluımen tanımalı. Qıtay-Resey qatınastarı älemdik sayasi jwyeniñ özgerisine baylanıstı özgerip otırdı. Eki el qatınastarı AQŞ bastağan Batıs elderimen qatınastarına baylanıstı jaqındasadı. Alayda «Qırğıy qabaq» eki älemge jiktelu ayaqtalğanan keyin, eki el qatınastarı özara senimdi, ıntımaqtı damıdı. 2013 jılı Qıtay eli aymaqta «jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» aymaqtıq ekonomikalıq bastamasın köterdi. Aymaq elderi bwl jobağa qoldau körsetti. Alayda 2015 jılı Resey aymaqtağı Qazaqstan jäne Qırğızstan elderimen EEO nıñ kedendik kelisimin jwzege asırdı. Osıdan keyin halıqarlıq qatınastardı zeritteuşidler eki bastamanıñ müddelik qatınastarı turalı zeritteulerin jalğastırdı. Eki jaq 2015 jılı «EEO men Bir belderu bir jol selbestik» kelisimine qol qoyıstı.

Eki taraptıñ ortaq qilısqan müddeleri jäne qilıspaytın müddelik bäsekelstik aspektileride bar. Eki tarap arasındağı bäsekelestik qilıspaytın müddelerı mınalar:

1. Aymaqtağı sauda narıqına bäsekelestik
2. Kölik infraqwrlımdarına bäsekelestik
3. Tehnikalıq qızmet körsetude birlikke kele almau

Al olardıñ baylanıstaratın ortaq qilısatın müddelerin qarastırsaq mınaday:

1. Ekuiniñ de maqsatı aymaqta ekonomikalıq tiimdliliktı damıtu jäne sırtqı küşterdiñ aymaqtağı ıqpalınıñ artıuınan saqtanu
2. Älemdik aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq damuınıñ talabı
3. Jalpı jwyeniñ ekonomikasın damıtu arqılı jeke elderdiñ ekonomikasın birlikte alğa ilgerletuge boladı.

Aymaqtağı müddelik baylanıstağı eki taraptıñ ortaq bir jwye retinde jwmıs jwrgizuı atap ötkendey bäsekelestikterge baylanıstı qiındıqtar tuğızadı. Alayda eki jaqtıñ ortaq müddelik baylanıstarı bar sol üşinde kelisim negizinde ekonomikalıq baylanıstar men sayasi qatınastar ornatadı.

 

Ädebietter tizimi

Yi Rui. Restudy of the Concept of Borders in the Early Qing Dynasty and the Treaty of Nerchinsk // Journal of Sichuan Normal University (Social Science Edition), Volume 46, Issue 2. 2019. (In Chinese)

Shen Zhihua. "An Outline of the History of Sino-Soviet Relations: A Further Discussion on Several Issues in Sino-Soviet Relations from 1917 to 1991" //  Social Sciences Archives, Beijing. 2011. p 2. (In Chinese)

Lina. "Silk Road Economic Belt": Challenges and Prospects for Sino-Russian Economic Cooperation // Doctoral Dissertation. Shanghai International Studies University. December 2018. (In Chinese)

Lu N. "The Status Quo and Prospects of Sino-Russian Economic and Trade Relations" // Beijing: China Social Sciences Press, 2011 edition, pp. 115-145. (In Chinese)

Official website of the Ministry of Foreign Affairs of China. URL: https://www.fmprc.gov.cn/web/zyxw/t1887564.shtml.

President of Russia. (June 23, 2016). Interview with China's Xinhua News Agency. http://www.en.kremlin.ru/events/president/news/52204

A.M. Akmatalieva. Perspektivı realizacii ekonomiçeskogo poyasa şelkovogo puti KNR v Central'noy Azii // Vestnik KRSU.2018. Tom 18. №7.-S. 111-115.

Sean P. The Eurasian Economic Union: A case of reproductive integration? // Post-Soviet Affairs, November.2015. issue 6.

Amanjol Koşanov. «Edinıy poyas şelkovogo puti» i perspektivı formirovaniya ob'edinennogo Evraziyskogo Ekonomiçeskogo Soobşestva // OBŞESTVO I EKONOMIKA, № 4. 2016.

Zhou M. Promoting the integration of the “Belt and Road” and the Eurasian Economic Union // Economic Daily, 09. 2017. pp. 1. (In Chinese)

Xiang Jie. Research on the docking and cooperation between the Silk Road Economic Belt and the Eurasian Economic Union // Doctoral Dissertation of Xinjiang University. June 9, 2018. (In Chinese)

RIA Novosti. Po itogam vstreçi s Si Czin'pinom prezident RF Vladimir Putin podçerknul, çto v perspektive reç' mojet idti ob obşem ekonomiçeskom prostranstve na vsem evraziyskom kontinente. https://ria.ru/20150508/1063428414.html

Li Qian. What Chinese goods does Russia need? // Import and Export Manager, Issue 3. Page 46. 2019.  (In Chinese)

China Briefing. China and Central Asia: Bilateral Trade Relationships and Future Outlook. Internet source: https://www.china-briefing.com/news/china-and-central-asia-bilateral-trade-relationships-and-future-outlook/

Osipov G.V., Kubrin A.A., O presrektiah vklyuçeniya proekta «Edinaya Evraziya: Trans-Evraziyskiy poyas RAZVITIE (TEPR)- Integral'naya Evraziyskaya transportnaya sistema (IETS) kak megaproekta v transportuyu strategiyu Rossiyskoy Federacii na period do 2030 goda»  //  Mejdunarodnıy jurnal perspektivnıh issledovaniy, T. 10, №4, 2020

Official website of the Chinese Embassy: https://www.fmprc.gov.cn/ce/cgosaka/chn/zgxw/t1243595.htm

Igor Makarov, Anna Sokolova. The Eurasian Economic Union and the Silk Road Economic Belt: Opportunities for Russia // International Organisations Research Journal. Vol. 11. No. 2. P. 40–57 . 2016.

Tony V. D., EU & EURASIAN ECONOMIC UNION: A COMMON CHINESE CHALLENGE // Institut fuer Sicherheitspolitik (ISP). 30 April 2020. https://www.institutfuersicherheit.at/the-eu-and-the-eurasian-economic-union-dealing-with-a-common-chinese-challenge/

CAREC Secretariat web. CAREC 2030 Institutional Framework. Internet resource:  https://www.carecprogram.org/?page_id=13321.

 

References

A.M. Akmatalieva. (A.M. Akmatalieva.). (2018) Perspektivy` realizaczii e`konomicheskogo poyasa shelkovogo puti KNR v Czentral`noj Azii. [Prospects for the implementation of the economic belt of the Silk Road of the PRC in Central Asia]. OBShhESTVO I E`KONOMIKA.  № 4.

Amanzhol Koshanov. (Amanzhol Koshanov.). (2016) «Edinyj poyas shelkovogo puti» i perspektivy formirovaniya ob'edinennogo Evrazijskogo Ekonomicheskogo Soobshchestva. ["Single belt of the silk road" and the prospects for the formation of a united Eurasian Economic Community]. OBShchESTVO I EKONOMIKA, № 4.

CAREC Secretariat web. (2020) CAREC 2030 Institutional Framework. Retrieved from  https://www.carecprogram.org/?page_id=13321.

China Briefing. China and Central Asia: Bilateral Trade Relationships and Future Outlook.  Retrieved from https://www.china-briefing.com/news/china-and-central-asia-bilateral-trade-relationships-and-future-outlook/

Igor Makarov, Anna Sokolova. (2016) The Eurasian Economic Union and the Silk Road Economic Belt: Opportunities for Russia // International Organisations Research Journal. Vol. 11. No. 2. P. 40–57 .

Lina. (2018) "Silk Road Economic Belt": Challenges and Prospects for Sino-Russian Economic Cooperation // Doctoral Dissertation. Shanghai International Studies University. (In Chinese)

Lu N. (2011) "The Status Quo and Prospects of Sino-Russian Economic and Trade Relations" // Beijing: China Social Sciences Press, pp. 115-145. (In Chinese)

Li Qian. (2019) What Chinese goods does Russia need? // Import and Export Manager, Issue 3.  (In Chinese)

Official website of the Ministry of Foreign Affairs of China. (2014). URL: https://www.fmprc.gov.cn/web/zyxw/t1887564.shtml.

Osipov G.V., Kubrin A.A. (Osipov G.V., Kubrin A.A). (2020) O presrektiakh vklyucheniya proekta «Edinaya Evraziya: Trans-Evrazijskij poyas RAZVITIE (TEPR)- Integral`naya Evrazijskaya transportnaya sistema (IETS) kak megaproekta v transportuyu strategiyu Rossijskoj Federaczii na period do 2030 goda» [On the prerequisites for the inclusion of the project "United Eurasia: Trans-Eurasian Belt RAZVITIE (TEPR) - Integral Eurasian Transport System (IETS) as a megaproject in the transport strategy of the Russian Federation for the period up to 2030"]. Mezhdunarodny`j zhurnal perspektivny`kh issledovanij, T. 10. (In Russian)

Official website of the Chinese Embassy. (2015) Retrieved from https://www.fmprc.gov.cn/ce/cgosaka/chn/zgxw/t1243595.htm

President of Russia. (June 23, 2016). Interview with China's Xinhua News Agency. http://www.en.kremlin.ru/events/president/news/52204

RIA News. (2015) Po itogam vstrechi s Si Czzin`pinom prezident RF Vladimir Putin podcherknul, chto v perspektive rech` mozhet idti ob obshhem e`konomicheskom prostranstve na vsem evrazijskom kontinente. [Following the meeting with Xi Jinping, Russian President Vladimir Putin emphasized that in the future we can talk about a common economic space on the entire Eurasian continent.]. Retrieved from https://ria.ru/20150508/1063428414.html (In Russian)

Shen Zhihua. (2012) "An Outline of the History of Sino-Soviet Relations: A Further Discussion on Several Issues in Sino-Soviet Relations from 1917 to 1991" //  Social Sciences Archives, Beijing. (In Chinese)

Sean P. (2015) The Eurasian Economic Union: A case of reproductive integration? // Post-Soviet Affairs, November. issue 6.

Tony V. D. (2020) EU & EURASIAN ECONOMIC UNION: A COMMON CHINESE CHALLENGE // Institut fuer Sicherheitspolitik (ISP). Retrieved from https://www.institutfuersicherheit.at/the-eu-and-the-eurasian-economic-union-dealing-with-a-common-chinese-challenge/

Xiang Jie. (2018) Research on the docking and cooperation between the Silk Road Economic Belt and the Eurasian Economic Union // Doctoral Dissertation of Xinjiang University. June 9.  (In Chinese)

Yi Rui. (2019) Restudy of the Concept of Borders in the Early Qing Dynasty and the Treaty of Nerchinsk // Journal of Sichuan Normal University (Social Science Edition), Volume 46, Issue 2. (In Chinese)

Zhou M. (2017) Promoting the integration of the “Belt and Road” and the Eurasian Economic Union // Economic Daily, 09.  (In Chinese)

Qahar Qanat

Gumilev atındağı Euraziya wlttıq universitetiniñ aymaqtanu kafedrasınıñ doktorantı

The Qazaq Times