جارىق جىلىنىڭ كەلىپ شىعۋى

عىلىم-تەحنيكا دامىعان بۇگىنگى كۇندە، باقىلاۋ ءادىسى جەتىلگەن سايىن شەكسىز الەمدى كەڭىرەك تۇكپىرلەرىندەگى جۇلدىزدار مەن تۇماندىقتار اشىلىپ، الەمنىڭ ادام تانيتىن شەگى كەڭەيىپ كەلەدى. وسىعان سايكەس قاشىقتىقتى ولشەۋ بىرلىگى دە ۇلعايدى.

ادەتتە استرونوميا اسپان دەنەلەرىنىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىن تۇسىندىرۋدە كيلومەتر ولشەم بىرلىك ەتىپ قولدانىلادى. مىسالى جەر شارىنىڭ ەكۆاتورلىق راديۋسى (ۇلكەن جارتى ءوسى) 6378 كيلومەتر. اي شارىنىڭ ديامەترى 3476 كم. استرونوميادا تاعى ارا قاشىقتىق ولشەم بىرلىك ەتىپ قولدانىلادى، ونى استرونوميالىق بىرلىك دەپ اتايدى. جەر شارىنان كۇنگە دەيىنگى ورتاشا ارا قاشىقتىق ءبىر استرونوميالىق بىرلىك ەتىپ الىنادى. بۇل استرونوميادا تۇراقتى سانداردىڭ ءبىرى. 1964 جىلى حالىقارالىق استرونوميا بىرىككەن ماجىلىسىندە 149600000 كم ءبىر استرونوميالىق بىرلىككە تەڭ دەپ بەكىتىلدى. 1968 جىلدان 1983 جىلعا دەيىن قولدانىلدى. 1976 جىلعى حالىق ارالىق استرونوميا بىرلەسكەن مادىلىسىندە 149597870 كيلومەتر ءبىر استرونوميالىق بىرلىك ەتىپ الىنىپ، 1984 جىلدان باستاپ ءبىر تۇتاس قولدانىلعان. بۇنداي بىرلىك كوبىنە كۇن جۇيەسىندەگى ارقايسى اسپان دەنەلەرىنىڭ ارالىعىنداعى قاشىقتىقتى شامالاۋدا قولدانىلادى. مىسالى، مەركۋري مەن كۇننىڭ ارا قاشىقتىعى شامامەن 0,39 استرونوميالىق بىرلىك، يۋپيتەر مەن كۇننىڭ ارا قاشىقتىعى شامامەن 5,2 استرونوميالىق بىرلىك. بىراق جوعارىداعى ولشەم بىرلىكتەر ارقىلى، وتە-موتە كيلومەتر ارقىلى شەكسىز شالعايداعى تۇراقتى جۇلدىزداردىڭ ارا قاشىقتىعىن شامالاعان كەزدە، جازۋ بارىسىندا وننەشە، ءتىپتى كەيدە جيىرما نەشە ورىنعا سوزىلعان شۇبالاڭقى، ەبدەيسىز «استرونوميالىق ساندار قاتارى» كەلىپ شىعادى. مۇنداي شۇبالاڭ ساندار قاتارى جازۋعا، وقۋعا، ەستە ساقتاۋعا قولايسىز. مىسالى، كۇننەن باسقا بىزگە ەڭ جاقىن تۇراقتى جۇلدىز – مەرگەن جۇلدىز شوعىرىنداعى ايگىلى كەنەت جۇلدىزىنىڭ ارا قاشىقتىعى 40000000000000 كم. اققۋ جۇلدىز شوعىرىنداعى №61 جۇلدىزىنىڭ ارا قاشىقتىعى 100000000000000 كم. وسى سەبەپتى پايدالانۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن استرونوميادا «جارىق جىلى» جەگەن ولشەم بىرلىك قولدانىلادى. ەندەشە جارىق جىلى دەگەن نە؟

جارىق جىلى مەن جىل ۇقساماعان ۇعىم، جىل ۋاقىتتىڭ بىرلىگى، ال جارىق جىلى اسپان دەنەلەرىنىڭ اراقىشىقتىعىن ولشەيتىن ۇزىندىق بىرلىك. اسپان دەنەلەرىنىڭ ارا قاشىقتىعىن ولشەگەن كەزدە، ونىڭ وينايتىن ءرولى كۇندەلىكتى زاتتاردى ولشەگەن كەزدە قولدانىلاتىن سىزعىش پەن مەترگە ۇقسامايدى.

عالىمدار الەمدە جارىق جىلدامدىعىنىڭ ەڭ تەز ەكەندىگىن، سەكۋنتىنا 300 مىڭ كيلومەتر جول باساتىندىعىن بايقاعان. ەگەر «جارىق سەكۋنت» بىرلىك ەتىپ الىنسا،  كيلومەترگە قاراعاندا 300 مىڭ ەسە ۇلكەن بولادى. بىراق بۇل دا پايدالانۋعا قولايسىز كەلەدى. «جارىق مينۋت»، «جارىق تاۋلىك» ولشەم بىرلىك ەتىپ الىنعاندا دا وتە كىشىرەك كەلەدى. سوندىقتان، ادامدار «جارىق جىلىن» اسپان دەنەلەرىنىڭ ارا قاشىقتىىن ولشەيتىن بىرلىك ەتىپ العان. جالپى استرونوميادا جارىقتىڭ ءبىر جىلدا باسقان قاشىقتىعى ءبىر جارىق جىلى دەپ اتالادى. ولاي بولسا جارىق ءبىر جىل ىشىندە قانشا جول باساتىنىن ەسەپتەپ كورەلىك. جارىقتىڭ ءبىر جىل ىشىندە باساتىن جولى S, جىلدامدىعى V, كەتكەن ۋاقىتى T بولسىن دەلىك.

ءبىر تاۋلىك 24 ساعات، ءبىر ساعات 60 مينۋت، ءبىر مينۋت 60 سەكۋنت. سوندىقتان ءبىر تاۋلىك 24×60×60=86400 سەكۋنت بولادى. ال جارىقتىڭ ءبىر كۇن ىشىندە باساتىن قاشىقتىعى فيزيكالىق فورمۋلا بويىنشا مىناداي بولادى:

(T=86400sek, V=300000km\sek)

S = VT = 300000×86400 = 25900000000km\sek

بۇل ساندىق ءمان شامامەن جەر شارىنان كۇنىگە 87 رەت بارىپ كەلگەنگە تەڭ كەلەدى.

ءبىر جىل 365 تاۋلىك، سوندىقتان جارىقتىڭ ءبىر جىل ىشىندە باساتىن قاشىقتىعى مىناداي 365×25900000000 = 9460000000000 km. عىلىمي جازۋ قاعيداسى بويىنشا ءبىر جارىق جىلى 9,5×10¹² كيلومەتر نەمەسە شامامەن 10¹³ كيلومەتر. دەمەك ءبىر جارىق جىلى دەگەنىمىز تۇراقتى جۇلدىز جارعىنىڭ ۋاكۋم ءبىر جىل ىشىندە تارالعان قاشىقتىعى بولىپ، 9,5×10¹² كم-گە تەڭ. بۇنداي بىرلىك تەحنيكالىق جاقتان ءىس جۇزىندىك ماڭىزعا يە ەمەس، الايدا تۇراقتى جۇلدىزداردىڭ ارا قاشىقتىعىن شامالاۋدا وتە قاجەتتى. مىسالى، اققۋ جۇلدىز شوعىرىنداعى №61 جۇلدىزدىڭ قاشىقتىعى 11 جارىق جىلى بولىپ، 100000000000000 كيلومەتر دەپ العانعا قاراعاندا كوپ قولايلى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان جارىق جىلى دەگەن بۇل بىرلىك استرونوميادا باسقا بىرلىكتەرگە قاراعاندا كوبىرەك قولدانىلادى.

جۇلدىز ارالىعىن ولشەۋدە وسى كۇندە جارىق جىلى دا كىشىلىك قىلىپ، پارسەك دەگەن بىرلىك قولدانىلدى. پارسەكپەن جوعارىداعى بىرلىكتەر اراسىنداعى تاۋەلدىلىك مىناداي: استرونوميالىق بىرلىك = 3.1×10¹³ كم.

1 پارسەك = 3,26 جارىق جىلى.

«The Qazaq Times»