Jarıq jılınıñ kelip şığuı

Ğılım-tehnika damığan bügingi künde, baqılau ädisi jetilgen sayın şeksiz älemdi keñirek tükpirlerindegi jwldızdar men twmandıqtar aşılıp, älemniñ adam tanitın şegi keñeyip keledi. Osığan säykes qaşıqtıqtı ölşeu birligi de wlğaydı.

Ädette astronomiya aspan deneleriniñ ülken-kişiligin tüsindirude kilometr ölşem birlik etip qoldanıladı. Mısalı Jer şarınıñ ekvatorlıq radyusı (ülken jartı ösi) 6378 kilometr. Ay şarınıñ dyametri 3476 km. Astronomiyada tağı ara qaşıqtıq ölşem birlik etip qoldanıladı, onı astronomiyalıq birlik dep ataydı. Jer şarınan Künge deyingi ortaşa ara qaşıqtıq bir astronomiyalıq birlik etip alınadı. Bwl astronomiyada twraqtı sandardıñ biri. 1964 jılı halıqaralıq astronomiya birikken mäjilisinde 149600000 km bir astronomiyalıq birlikke teñ dep bekitildi. 1968 jıldan 1983 jılğa deyin qoldanıldı. 1976 jılğı halıq aralıq astronomiya birlesken mädilisinde 149597870 kilometr bir astronomiyalıq birlik etip alınıp, 1984 jıldan bastap bir twtas qoldanılğan. Bwnday birlik köbine Kün jüyesindegi arqaysı aspan deneleriniñ aralığındağı qaşıqtıqtı şamalauda qoldanıladı. Mısalı, Merkuri men Künniñ ara qaşıqtığı şamamen 0,39 astronomiyalıq birlik, YUpiter men Künniñ ara qaşıqtığı şamamen 5,2 astronomiyalıq birlik. Biraq joğarıdağı ölşem birlikter arqılı, öte-möte kilometr arqılı şeksiz şalğaydağı twraqtı jwldızdardıñ ara qaşıqtığın şamalağan kezde, jazu barısında onneşe, tipti keyde jiırma neşe orınğa sözılğan şwbalañqı, ebdeysiz «astronomiyalıq sandar qatarı» kelip şığadı. Mwnday şwbalañ sandar qatarı jazuğa, oquğa, este saqtauğa qolaysız. Mısalı, Künnen basqa bizge eñ jaqın twraqtı jwldız – Mergen jwldız şoğırındağı äygili Kenet jwldızınıñ ara qaşıqtığı 40000000000000 km. Aqqu jwldız şoğırındağı №61 jwldızınıñ ara qaşıqtığı 100000000000000 km. Osı sebepti paydalanuğa qolaylı bolu üşin astronomiyada «jarıq jılı» jegen ölşem birlik qoldanıladı. Endeşe jarıq jılı degen ne?

Jarıq jılı men jıl wqsamağan wğım, jıl uaqıttıñ birligi, al jarıq jılı aspan deneleriniñ araqışıqtığın ölşeytin wzındıq birlik. Aspan deneleriniñ ara qaşıqtığın ölşegen kezde, onıñ oynaytın röli kündelikti zattardı ölşegen kezde qoldanılatın sızğış pen metrge wqsamaydı.

Ğalımdar älemde jarıq jıldamdığınıñ eñ tez ekendigin, sekuntına 300 mıñ kilometr jol basatındığın bayqağan. Eger «jarıq sekunt» birlik etip alınsa,  kilometrge qarağanda 300 mıñ ese ülken boladı. Biraq bwl da paydalanuğa qolaysız keledi. «Jarıq minut», «Jarıq täulik» ölşem birlik etip alınğanda da öte kişirek keledi. Sondıqtan, adamdar «jarıq jılın» aspan deneleriniñ ara qaşıqtıın ölşeytin birlik etip alğan. Jalpı astronomiyada jarıqtıñ bir jılda basqan qaşıqtığı bir jarıq jılı dep ataladı. Olay bolsa jarıq bir jıl işinde qanşa jol basatının eseptep körelik. Jarıqtıñ bir jıl işinde basatın jolı S, jıldamdığı V, ketken uaqıtı T bolsın delik.

Bir täulik 24 sağat, bir sağat 60 minut, bir minut 60 sekunt. Sondıqtan bir täulik 24×60×60=86400 sekunt boladı. Al jarıqtıñ bir kün işinde basatın qaşıqtığı fizikalıq formula boyınşa mınaday boladı:

(T=86400sek, V=300000km\sek)

S = VT = 300000×86400 = 25900000000km\sek

Bwl sandıq män şamamen jer şarınan künige 87 ret barıp kelgenge teñ keledi.

Bir jıl 365 täulik, sondıqtan jarıqtıñ bir jıl işinde basatın qaşıqtığı mınaday 365×25900000000 = 9460000000000 km. ğılımi jazu qağidası boyınşa bir jarıq jılı 9,5×10¹² kilometr nemese şamamen 10¹³ kilometr. Demek bir jarıq jılı degenimiz twraqtı jwldız jarğınıñ uakuum bir jıl işinde taralğan qaşıqtığı bolıp, 9,5×10¹² km-ge teñ. Bwnday birlik tehnikalıq jaqtan is jüzindik mañızğa ie emes, alayda twraqtı jwldızdardıñ ara qaşıqtığın şamalauda öte qajetti. Mısalı, Aqqu jwldız şoğırındağı №61 jwldızdıñ qaşıqtığı 11 jarıq jılı bolıp, 100000000000000 kilometr dep alğanğa qarağanda köp qolaylı bolıp keledi. Sondıqtan jarıq jılı degen bwl birlik astronomiyada basqa birlikterge qarağanda köbirek qoldanıladı.

Jwldız aralığın ölşeude osı künde jarıq jılı da kişilik qılıp, Parsek degen birlik qoldanıldı. Parsekpen joğarıdağı birlikter arasındağı täueldilik mınaday: astronomiyalıq birlik = 3.1×10¹³ km.

1 parsek = 3,26 jarıq jılı.

«The Qazaq Times»