ورتالىق ازيادا ەكونوميكالىق باستامالاردىڭ باقتالاستىعى جانە شيەلەنىس تۋدىراتىن ماسەلەلەر

اڭداتپا: ورتالىق ازيا ەلدەرى ەكونوميكاسى كەڭەس وداعى داۋىرىندە  ءبىر ءىزدى بولدى جانە بارلىق ماسكەۋ تاۋەلدى بولدى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ايماقتا ءتۇرلى ەكونوميكالىق باستامالار كوتەرىلدى. بۇگىنگى تاڭدا ايماقتا ىقپالدى ويىنشى رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسى ۇستەم ونىڭ نەگىزى ەەو-نىڭ ەكونوميكالىق كەڭىستىگى. ايماقتا جاقىنداسۋشى ەكىنشى ويىنشى قىتاي ايماقتا 2013 جىلدان بەرى جىبەك جولى باستاماسىن العا ىلگەرلەتىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، ساراپشىلار سوڭعى كەزدە اقش-نىڭ ورتالىق ازياعا قايتالاي ەكونوميكالىق ستراتەگياسىمەن قايتا ورالۋى مۇمكىن دەگەن كوزقاراستا. ايماق ەلدەرىندە 4 ەلدىڭ تۇركى تىلدەس بولۋى جانە تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ كەڭەسىنىڭ ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىققا كوتەرىلۋى مۇمكىن دەگەن كوزقاراستار ءجيى ايتىلادى. وسى باستامالار اياسىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءتيىمدى ەكونوميكاسىن دامىتۋ مودەلىن قالىپتاستىرۋ ۇزاق ۋاقىتتىق ينتەگراتسيالىق بايلانىستاردان كەيىن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشكى شيەلەنىستەرىن شەشۋگە قول جەتكىزگەننەن كەيىن ىسكە اسىرىلۋى جونىندە وتاندىق ساراپشىلار ءجيى ايتۋدا. بۇل شىعارمادا وسى باستامالار اراسىنداعى باسەكەلەستىك باياندالىپ، شيەلەنىس تۋدىراتىن ماسەلەلەر ايتىلادى.

ورتالىق ازيا. فوتو: Indian Defence Review

ورتالىق ازيا - الەمدەگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق باستامالار تۇيىلىسكەن ايماق، ءتۇرلى «جىبەك جولى» باستامالارىنىڭ باسىپ وتەتىن ورتالىعى. سوڭعى جىلداردان بەرى سىرتقى كۇشتەر ايماققا بارىنشا نازار اۋدارۋدا. ورتالىق ازيانىڭ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارى جانە تابيعي بايلىعى ونىڭ ماڭىنداعى ەۋروپا مەن ازيا كونتينەنتىندەگى كورشىلەرى جونىنەن اسا ماڭىزدى. قىتاي تىنىق مۇقيت جاعالاۋىنداعى اقش-مەن شيەلەنىستە، سولتۇستىك باتىس ايماقتىڭ گەوساياسي قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ورتالىق ازيا ايماعىندا باسقا كۇشتەردىڭ ىقپىل ەتۋىن قالامايدى[1]. ال ايماقتاعى بەلدى ويىنشى رەسەي بولسا ورتالىق ازيا ايماعىن ءوزىنىڭ تاريحي ەكونوميكالىق ىقپىلدى ايماعى دەپ ەسەپتەيدى[2]. تۇركيا ايماقتا ورتاق تۇركى تاريحي قۇندىلىقتارىن بارىنشا قاستارلەيدى[3]. ورتالىق ازيانىڭ يسلامدىق ءدىني ءداستۇرى ورتا شىعىس پەن باسقا يسلام ەلدەرىمەن بايلانىسىن ساقتايدى. سونىمەن قاتار، ناتو ايماقتى اۋعانستاندا ورىستەتىپ وتىرعان ءىس-قيمىلدارىنىڭ ترانزيتتىك كولىك تاسىمالىنىڭ ستراتەگيالىق ورتالىعى دەپ ەسەپتەيدى [4].

ورتالىق ازيا ەۆروپا مەن ازيا كونتينەنتەرىنىڭ اراسىن بايلانىستىراتىن قۇرلىق كوپىرى بولۋى سەبەبىنەن الەمدەگى كۇشتى ەلدەردىڭ نازارىنداعى گەوساياسي سيپاتقا يە ايماققا اينالدى. ورتالىق ازياداعى بەس ەل گەوگرافيالىق جاقتان تەڭىزگە شىعا المايتىن ىشكى قۇرلىقتىق ايماق بولۋىنا بايلانىستى دا ەكونوميكالىق دامۋدا ايماق ەلدەرىنىڭ ماڭىنداعى ەلدەر مەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ورناتۋدى بارىنشا قاجەت ەتەدى. وسى سەبەپتى دە ايماقتا ايماقتىق ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا الدە ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ءتيىمدى بولا ما جوق پا دەگەن سۇراقتى ايماقتاعى زەرتتەۋشىلەر وسى كۇنگە دەيىن تالقىلاپ كەلەدى. ايماقتا سوڭعى ون جىلدا ىقپالدى ويىنشىلاردىڭ ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق باستامالارى اراسىنداعى باسەكەلەستىك بارىنشا كۇشەيدى. جاھاندانۋ پروتسەسسى بارىنشا تەزدەگەن قازىرگى الەمدىك ساياساتتا ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋى مەمەلەكەتتەر مەن ايماقتار اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستىڭ تەرەڭدەۋى، الەمدەگى الپاۋىت ەلدەردىڭ اراسىندا ماڭىنداعى جاقىن جاتقان ايماقتاردا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق كەلىسىم شارتتار نەگىزىندە مۇددەسىن جۇزەگە اسىراتىن جاڭا باسەكەلىك ويىن فورماتى توڭىرەگىندە باقتالاستىق كۇشەيدى.

كەڭەس وداعى داۋىرىندە ورتالىق ازيانىڭ ەكونوميكاسى تۇگەلدەي كەڭەس وداعىنىڭ باسقارۋىندا بولدى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ورتالىق ازيا ءۇشىن قىتاي، وڭتۇستىك ازيا، ەۋروپا جانە ورتا شىعىس نارقىنا شىعۋ جانە ەۋرازيانىڭ ورتالىعى رەتىندە ماڭىنداعى ايماقتاردى بايلانىستىراتىن مۇمكىندىكتەرى بولدى. الايدا، كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ەلدەر ونەركاسىپتىڭ بىرىزدىلىگى جانە وڭدەۋ مانەرلەۋ ونەركاسىپتەرى ارتتا قالعان كۇيدە بولۋىنا بايلانىستى ەكونوميكالىق دامۋى قيىن كۇيدە بولدى. ايماقتاعى بەس ەلدىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردا از بولدى. دەگەنمەن، ايماقتا جاڭا ويىنشىنىڭ پايدا بولۋى ماڭىنداعى ىقپالدى ويىنشى رەسەي مەن قىتايدىڭ مۇددەسىنە ءتيىمسىز بولار ەدى. سونىمەن بىرگە، ايماقتاعى ەلدەردىڭ رەسەي ەلىمەن تاريحي بايلانىسى، قازاقستان سياقتى ەلدەردىڭ دەموگرافيالىق ءبىر ءىزدى بولماۋى جانە گەوگرافيالىق ورنالاسۋ مەن قاۋىپسىزدىك فاكتورى ايماق ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق باعىتىندا رەسەيدىڭ ورىنى ۇستەم بولدى.

ەكونوميكالىق باستامالاردىڭ باسەكەلەستىگى

1995 جىلى ءۇش پوستكەڭەستىك مەملەكەت  قازاقستان، بەلورۋسسيا جانە رەسەي اراسىندا ءتاريفسىز ساۋدا تۋرالى كەلىسىم جاسالدى جانە وعان 1998 جىلى قىرعىزستان مەن تاجىكستان مەملەكەتتەرى قوسىلدى. 2000 جىل بەس مۇشە مەملەكەتتەر ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىعىن (ەۋرازەق) قۇردى[5]. ەەق - بۇل كەلىسىمشارتقا نەگىزدەلگەن ۇيىم، سونىمەن قاتار تەك ايماقتىق مۇشەلەرى بار، بىراق ايماقتىق ينتەگراتسيا ونىڭ نەگىزگى فۋنكتسيونالدىق باعىتتارى رەتىندە ساۋدا مەن ينفراقۇرىلىممەن (كولىك، سۋ جانە ەنەرگەتيكا) باستى نازاردا بولادى. بۇل ۇيىمنىڭ ينفراقۇرىلىمعا ينۆەستيتسيالاردى قولداۋ ءۇشىن وزىندىك بيۋدجەتتىك رەسۋرستار بولمادى[6]. ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستا ترانزيتتىك كولىك جولى جانە ينفراقۇرلىمدىق قولداۋ كورسەتۋ ساۋدا ساتتىقتى ايماقتا ۇتىمدى دامىتۋدا باستى شارتتاردىڭ ءبىرى. ايماقتاعى ەلدەردىڭ ونەركاسىبىن دامىتۋ جاقتارىندا تەحنولوگيالىق قولداۋدى قاجەت ەتەدى. ەەق بۇل دامۋدىڭ العى شارتتارىن قامداي المادى. ايماقتا ەنەرگەتيكا جانە تابيعي رەسۋرستار مەن شيكىزاتتاردى يمپورتتاۋدا رەسەيدىڭ مۇددەسىنىڭ باسىم بولۋى قىتايدىڭ مۇددەسىن ەسكەرۋدى تالاپ ەتتى جانە تاياۋ شىعىستاعى ءدىني ەكسترەميستىك يديولوگيانىڭ ايماق ەلدەرىنە اسەر ەتۋى، قىتايدىڭ سولتۇستىك باتىس وڭىرلەرىنىڭ گەوساياسي قاۋىپسىزدىگى سىندى فاكتورلاردىڭ سەبەپ بولۋى نەگىزىندە  2001 جىلى قىتاي بەس ەلمەن جانە بەلدى ويىنشى رەسەي ەلىن قامتىعان شانعاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن (شۇى) قۇردى[7]. ۇيىمنىڭ باستى ماقساتى ورتالىق ازيانىڭ ايماقتىق قاۋىپسىزدىگى، زاڭسىز ترانسشەكارالىق ەسىرتكى تاسىمالى جانە تەرروريزىم، سونىمەن بىرگە ايماقتىڭ ەكونوميكالىق دامۋ مەن ىنتىماقتاستىقتا باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولدى. الايدا، شىۇ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دەڭگەيىنە جەتكىزە المالدى. ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق تۇرعىسىنان ايتارلىقتاي بەلسەندىلىك ءبىلدىردى. باستى سەبەبى، ۇيىمداعى ەكى بەلدى ەل-رەسەي مەن قىتاي ايماقتاعى ەكونوميكالىق مۇددە ءۇشىن باسەكەلەس بولىپ سانالادى. ەنەرگەتيكا جانە ساۋدا-ساتتىق سالاسىندا رەسەي قىتايدىڭ ايماقتاعى ىقپالىنىڭ ارتۋىن قالامايدى[8]. وسى سەبەپتەردەن دە، ورتالىق ازيانىڭ ەكونوميكالىق ىنتىماقتاتىق نەگىزىندە جۇزەگە اسىرۋى شۇى-نىڭ باستاماسى مەن جۇزەگە اسۋى مۇمكىن بولمادى.

1997ج. باستاپ ازيا دامۋ بانكىنىڭ (ادب) باستاماسىمەن جوسپارلانىپ، ناقتى 2002 جىلدان باستاپ ناقتى ورتالىق ازيا ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق باعدارلاماسى (وااەى،CAREC) ىسكە اسىرىلدى[8]. وااەى-ءنىڭ قازىرگى مۇشەلىگى 10 ەلدەن جانە التى كوپجاقتى ينستيتۋتتان تۇرادى، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، ءازىربايجان، اۋعانستان، موڭعوليا، تۇركمەنستان جانە پاكىستان. التى كوپجاقتى ينستيتۋتتار: ادب، دۇنيەجۇزىلىك بانك (دب), حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى (حۆق), بۇۇ دامۋ باعدارلاماسى (بۇۇدب), ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى، يسلام دامۋ بانكى (قىسقاشا يدب).

وااەى ۇيىمى ورتالىق ازيا ايماعىندا ماقساتتار بەلگىلەپ، ادب-نىڭ پلاتفورمالىق ءرول اتقارۋى ايماقتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىندا جانە مۇشە ەلدەردىڭ اراسىنداعى بايلانىستاردى ادب-نىڭ ءۇشىنشى جاق رەتىندە بايلانىستىرۋى ورتالىق ازيا ايماعىنداعى جاڭا فورماتتاعى ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق فورماسى دەپ ايتۋعا بولادى. وااەى العاشقى قۇرىلعان ساتىنەن قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ءتۇرلى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا 39 ميلليارد [9] اقش دوللارىن ينۆەستيتسياعا سالدى. ءار ەلدىڭ ۇكىمەتى، كوپجاقتى ۇيىمدار مەن ارىپتەستەر قارجىلاي جانە تەحنولوگيالىق كومەكتەر كورسەتتى. ترانسپورتتىق سالادا، كولىك جانە ساۋدانى جەڭىلدەتۋ ستراتەگياسى (TTFS 2020) 6 كولىك ءدالىزىن جوسپارلادى: ەۋروپا - شىعىس ازيا ءدالىزى، ەۋروپا - جەرورتا تەڭىزى-شىعىس ازيا ءدالىزى، رەسەي فەدەراتسياسى - تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا ءدالىزى، رەسەي فەدەراتسياسى - شىعىس ازيا ءدالىزى، شىعىس ازيا – تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا ءدالىزى، ەۋروپا - تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا ءدالىزى، بارلىق التى كولىك دالىزدەرىن حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس جاڭارتۋعا ينۆەستيتسيالىق جوسپار ۇسىندى. 2020 ستراتەگياسى بويىنشا 2017 جىلى وااەى ءدالىزىنىڭ 7800 كم جانە سالىنعان 1800 كم تەمىرجول جولىنىڭ قۇرلىسىنا قول جەتكىزدى[10]. وااەى ايماقتا بەس ەل اراسىندا ينتەگراتسيانى جۇزەگە اسىرۋدا جەمىستى جۇمىستار جاسادى.

الايدا ايماقتاعى ىقپالدى ويىنشى رەسەيدىڭ مۇددەسى ەسكەرىلمەدى، رەسەي 2006 جىلى وااەى-نا رەسمي تۇردە شاقىرىلدى جانە مينيسترلەر كونفەرەنتسياسىنا باقىلاۋشى رەتىندە ءوز دەلەگاتسياسىن جىبەردى، بىراق بۇل شاقىرۋعا ەشقاشان رەسمي تۇردە جاۋاپ بەرمەدى[11]. رەسەيدىڭ ۇيىمعا مۇشە بولماۋى جانە قىتايدىڭ ۇيىمعا مۇشە بولۋى رەسەيدىڭ كەيىنگى كەزدە ەەق-نى ەەو دەڭگەيىن كوتەرۋ تۋرالى باستاما كوتەرۋىنىڭ ەكىنشى ءبىر قىرى دەپ ايتۋعا بولادى. قىتاي ەلى وااەى-عا مۇشە ەل بولعانى مەن ونىڭ ۇيىمدا ءوزىنىڭ كوزدەگەن مۇددەسىنە جەتە المادى. قىتاي زەرتتەۋشىلەرى وااەى-نىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىسى جانە قارجىلاندىرۋشىسى بولۋىنا كۇمان-كۇدىكپەن قارايدى. ادب-دا اكتسيالاردىڭ ۇلەسىنە نەگىزدەلگەن داۋىس بەرۋدى اۆتوريزاتسيالاۋ جۇيەسى، امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن جاپونيا - ادب-نىڭ اكتسيونەرلەر ۇلەسى بويىنشا ەڭ كوپ ەلدەرى، قىتاي - ەكىنشى، ال باسقا مۇشە مەملەكەتتەردە داۋىس بەرۋ قۇقىعى از بولۋىن قىتاي ەلىنىڭ زەرىتتەۋشىلەرى زەرىتتەۋىندە ايتىپ كەتتى[12]. ايماقتاعى ىقپالدى ويىنشى رەسەي مەن قىتاي 2013 جانە 2014 جىلدارى جاڭا باستاما كوتەردى. ولاردىڭ ءوز كوزدەگەن مۇددەلەرى بار جانە ايماققا باسقا باتىس ەلدەرىنىڭ ىقپال ەتۋىن قالامايدى.

2013 جىلى قحر توراعاسى سي تسزينپين العاش رەت «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىن» قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى[13]. سول جىلى قحر توراعاسى سي تسزينپين ازيا-تىنىق مۇحيتى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى باسشىلارىنىڭ جينالىسىندا «ءححى تەڭىز جىبەك جولى» باستاماسىن ۇسىندى جانە وسى ەكى ۇسىنىتسى بىرلەستىرىپ «ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول» دەپ اتادى[14]. ايماقتاعى ىقپالدى ويىنشا رەسەي قىتايدىڭ جاڭا باستاما كوتەرۋىنەن كەيىن كەلەسى 2014 جىلى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن كوتەردى، 2015 جىلى ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق كەلىسىمىن ناقتى جۇزەگە اسىردى. قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول» ۇسىنىسى جونىندە رەسەي اقپارات قۇرالدارى مەن زەرتتەۋشىلەرى نازار اۋدارىپ، جوبا جونىندە وزدەرىنىڭ تۇرلىشە ويلارىن ءبىلدىردى. قىتاي ەلى ۇكىمەتى رەسەي ەلىنىڭ ۇسىنىسقا بەلسەندى قاتىناسقا شاقىردى، 2015 جىلى ماي ايىندا رەسەي جانە قىتاي ەكى ەلى «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق جانە ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول ىنتىماقتاستىق پەن سەلبەستىك» كەلىسىمىنە قول قويدى[15]. ايماقتا ىقپالدى ويىنشى رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالى ءالى دە باسىم ورىندا. قىتايدىڭ «جىبەك جولى» ەكونوميكالىق جوباسىنىڭ جۇزەگە اسۋى رەسەيدىڭ مۇددەسىنە قاراما-قايشى كەلمەگەن جاعدايدا عانا جۇزەگە اساتىنى بەلگىلى.

ايماقتا ىقپالدى ويىنشى رەسەيدىڭ ايماققا ۇستەمدىگى باسىم، قىتايدىڭ «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» ۇسىنىسى اياسىندا جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋى ناتيجەلەرىن كورسەتە باستادى. ەنەرگەتيكا سالاسىندا 2017 جىلى قىتاي-قازاقستان تابيعي گاز قۇبىرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى اياقتالدى. قۇرلىس تولىق اياقتالعان سوڭ قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى تابيعي گاز بايلىعى مەن وڭتۇستىگىنىڭ قۇبىر جولى ءوزارا جالعاسادى. سونىمەن بىرگە، قىتاي مەن ورتالىق ازيا اراسىندا تابيعي گاز رەسۋرستارىن بەرۋدىڭ ەكىنشى ارناسىن اشتى. ستاتيستيكاعا سايكەس، قازاقستان قىتايعا جىلىنا 5 ميلليارد تەكشە مەتر تابيعي گاز ەكسپورتتايدى، ال جالپى كىرىسى 1 ميلليارد دوللارعا جەتەدى. تەك China national petroleum corporation-نىڭ قازاقستانداعى اكتسيالار جوباسى قازاقستان ۇكىمەتىنە 10 ميلليارد دوللار كولەمىندە، بۇل 30000-دەن استام ساپالى جۇمىس ورىندارىن قۇرىپ، كوپتەگەن كاسىبي جانە تەحنيكالىق جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەدى.  قىتاي مەن قازاقستانداعى تابيعي گاز قۇبىرلارى ارقىلى قىتايعا 185 ميلليارد تەكشە مەتر تابيعي گاز جەتكىزىلدى[16].

«ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» باستاماسى اياسىندا ەكى ەل 5 شەكارا وتكەلىن اشتى، مۇناي مەن گازدىڭ ترانسشەكارالىق تاسىمالداۋ قۇبىرى قۇرلىسىنان 5 دانا قۇبىر جوباسى جوسپارلانىپ اياقتادى، «قورعاس-دوڭداەمۋن» ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىنىڭ قۇرلىق  پورتىن اشتى. «باتىس ەۋروپا - باتىس قىتاي» تاس جولى جانە 6 تەمىرجول مەن 11 تاسجول شەكارا وتكەلدەن ءوتتى. قازىرگە دەيىن قازاقستانداعى العاشقى ەلەكتروليتتىك اليۋميني زاۋىتى، العاشقى ءىرى گيدروەلەكتروستانتسيا، شىمكەنت ءموز قاتارلى جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ، قىتاي مەن قازاقستان ونەركاسىپتىك، قۇرىلىس، ەت جانە تاماق ونىمدەرىن وڭدەۋدى قامتيتىن ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ 55 ينۆەستيتسيالىق جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدى جوسپارلاندى[17].

قىتايدىڭ ايماققا بارىنشا جاقىنداۋى اقش نازارىندا بولاتىنى انىق. قازىرگى تاڭدا ساراپشىلار اقش-نىڭ ورتالىق ازيا جوسپارىندا كەيىنگى كۇن تارتىبىندە ەكونوميكالىق باعىتى باسىم الۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدارىن توپشىلاۋدا. وعان نەگىز «امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ورتالىق ازياعا ارنالعان ستراتەگياسى 2019-2025: ەگەمەندىك پەن ەكونوميكالىق وركەندەۋدى ىلگەرىلەتۋ» جوسپارىندا اقش ناقتى ەكونوميكالىق دامىتۋدى نەگىز ەتەتىندىگىن اتاپ كورسەتكەن[18].

قىتايدىڭ تەڭىز جانە قۇرلىق ەكونوميكالىق ءدالىزى جوباسى. فوتو: Geopolitics News

ايماقتا رەسەي، قىتاي جانە اقش نان باسقا تۇركيا ەلىنىڭ ىقپالىدا ارتىپ كەلەدى. 1993 جىلى تۇركيا رەسپۋبليكاسى، ءازىربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان جانە وزبەكستان ەلدەرى بىرلەسىپ حالىقارالىق تۇركى مادەنيەتى ۇيىمىن تۇركسوي دى قۇردى[19]. تۇركسوي-دىڭ نەگىزىن قالاۋشى مەملەكەتتەردەن باسقا دا تۇركى تىلدەس مۇشەلەرى بولدى. تۇركسوي-دان باسقا، 2009 جىلدىڭ 3 قازانىندا ءتورت مەملەكەتتىڭ باسشىلارى، اتاپ ايتقاندا ءازىربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تۇركيا تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل تۇركى كەڭەسى (تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى) جانە وعان قاتىستى ينستيتۋتتاردى بەلگىلەدى[19]. بىرقانشا رەتكى كەزدەسۋدە ەلباسى ۇيىمدى ىنتىماقتاستىق دەڭگەيگە كوتەرۋدى ۇسىنعان، 2021 جىلعى 31 ناۋىرىزدا وتكەن كەڭەستىڭ ونلاين بەيرەسمي سامميتىندە قازاقستان پرەزيدەنتى تۇركىستان وڭىرىندە تۇركى ەلدەرىنىڭ بىرلەسكەن «ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىن» قۇرۋدى ۇسىندى[20]. ايماقتاعى دەموگرافيالىق جانە گەوگرافيالىق ورنى جاعىناندا تۇركى تىلدەس ەلدەرگە جاقىن وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە ەكونوميكالىق ايماعىن قۇرۋ باستاماسى ايماقتا تۇركيانىڭ دا ەكونوميكالىق مۇددەسىنىڭ وزىندىك ورىنىن كورسەتتى.

شيەلەنىس تۋدىراتىن ماسەلەلەر

ايماقتاعى ەكونوميكالىق باستامالاردىڭ باسەكەلەستىگى مۇددەلىك باقتالاستىعى ايماقتا ىقپالدى ويىنشى رەسەيدى دە ۋايىمداتاتىنى انىق. ايماق ەلدەرىدە وسى ويىنشىلاردىڭ توڭىرىگىندە ءتيىمدى ەكونوميكالىق جوسپارلاردى ىزدەيتىنى دە بەلگىلى. وسى ەكونوميكالىق باستامالاردىڭ باسەكەلەستىگى كەيىنگى كۇن تارتىبىندە كەيبىر شيەلەنىس تۋدىراتىن ماسەلەلەرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن. ولاردى قاراستىرساق:

1. ايماقتاعى ءالسىز ينستيتۋتسيونالدى ۇيىمداردىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ينتەگراتسياسى كۇن تارتىبىندەگى كەي مۇشە ەلدەردىڭ سونىڭ ىشىندە ۇيىمداعى بەلدى ەلدەردىڭ  ەموتسياسىنا اسەر ەتەتىن تەرريتوريا جانە سۋ رەسۋرسى ماسەلەلەرىن شەشە الماۋى كەيىنگى كەزدە ايماق ەلدەرىنىڭ ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتە ءالسىز تۇسىنا اينالۋى مۇمكىن[11, 111ب].
2. تۇركى كەڭەسىن ايماقتىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق دەڭگەيگە كوتەرۋ نەمەسە ورتالىق ازياداعى 4 تۇركى تىلدەس ەلدىڭ ەكونوميكالىق ءتيىمدى جوبالاردان يگىلىكتەنۋى، ايماقتاعى بەسىنشى ەل تاجىكستاننىڭ ايماقتاعى ىقپالدى ويىنشى رەسەيگە جانە قىتايعا جاقىنداسۋى مۇمكىن، بۇل ايماقتا ەلدەر اراسىندا شيەلەنىسكە الىپ كەلەدى.
3. ايماقتاعى رەسەيدىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەكونوميكالىق شەڭبەرىندە ايماقتاعى قازاقستان، قىرعىزستان ەلدەرى الپاۋىت ەلدەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق سانكتسياسىنىڭ اسەرىنە ۇشىراۋى مۇمكىن بۇل ەكونوميكالىق قيىنشىلىققا الىپ كەلەدى.
4. ەكونوميكالىق باستامالارداعى وندىرىستىك فاكتورلار جۇمىس كۇشى، كاپيتال، ونەركاسىپ نەگىزىندەگى كەلىسىم-شارتتار نەگىزىندە جاسالعان كەلىسىم- شارتتار، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشكى ءوندىرىستىڭ دامۋىنا ىقپال ەتىپ، ىشكى نارىقتى شەتەل ونەركاسىپتەرىنە تاۋەلدى ەتۋى مۇمكىن.
5. ەكونوميكالىق كەلىسىم-شارتتارداعى جۇمىس كۇشىنىڭ ەركىن قوزعالىسى ايماقتاعى دەموگرافياسى ءبىرىزدى ەمەس ەلدەردە قاۋىپ-قاتەرىن ەسكەرگەن ءجون.
6. كوپتەگەن ەكونوميكالىق باستامالاردىڭ ايماق ەلدەرىمەن كەلىسىم جاساسۋى، كەيىنگى ەكونوميكالىق ساۋدا ساتتىق بايلانىسىندا وسى كەلىسىم-شارتتار اراسىنداعى بايلانىستى ساقتاپ تۇرۋ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ساياسي شەشىم جاساۋدا قيىنشىلىقتار الىپ كەلۋى مۇمكىن.

قورتىندى

ورتالىق ازيا ەۋرازيا كونتينەنتىنىڭ جۇرەگىندە ورنالاسقان. الەمدەگى بەلدى ەلدەردىڭ ستراتەگيالىق ايماعى. ايماقتاعى تابيعي رەسۋرستاردىڭ كوپ بولۋى جانە ورنالاسقان گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگى ەكونوميكالىق باستامالاردىڭ باقتالاستىق ورتالىعىنا اينالدى. الپاۋىت ەلدەردىڭ ايماقتا وزدەرىنىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن ەوكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق باستامالارى بار. وسى باستامالاردى ءتيىمدى پايدالانۋ ايماق ەلدەرى ءۇشىن ولاردىڭ ديناميكاسىن باقىلاپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. جوعارىدا اتاپ وتكەندەي ەكونوميكالىق باستامالار، كەلىسىم-شارتتار كەي شيەلەنىس تۋدىراتىن ماسەلەلەردى دە الىپ كەلەدى. ورتالىق ازيا ايماعىندا ىشكى ماسەلەردى شەشىم تابۋى جانە سىرتقى باستامالار اراسىندا بايلانىستى ساقتاپ تۇرۋ اسا ماڭىزدى ساياسي تۇرعىدان باقىلاپ ساراپتاۋدى قاجەت ەتەدى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. Vasiliev L.E, The policy of world powers in Central Asia and its impact on the prospects for the development of the SCO // scientific project "Priorities of Russia's policy in the field of ensuring stability and security in the Central Asian region and period and more distant future ”، No. 09, 2009, pp. 11.
2. 赵雅婷，《”一带一路”背景下中国战略支点的选择——以中国同哈萨克斯坦的战略合作为例》［Ｊ］，新疆社会科学，２０１５（６）；７５－８０。
3. ا.ر. الىپباەۆ، ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن تۇركيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار: ماسەلەلەرى مەن بولاشاعى // قازۇۋ حابارشىسى. الماتى.2009ج. ينتەرنەت رەسۋرسى: https://articlekz.com/kk/article/17402
4. 杨 恕，张玉艳. 北约从阿富汗撤军对中亚地区安全的影响 // 新疆大学学报(哲学·人文社会科学版). ، 2014 Vol.42, No.6. -71pp.
5. Sean P. Roberts. The Eurasian Economic Union: A case of reproductive integration? // Post-Soviet Affairs. Volume 32, 2016 - Issue 6. -2pp.
6. Johannes F. Linn. Oksana Pidufala. THE EXPERIENCE WITH REGIONAL ECONOMIC COOPERATION ORGANIZATIONS LESSONS FOR CENTRAL ASIA // WOLFENSOHN CENTER FOR DEVELOPMENT WORKING PAPER, 4 OCTOBER 2008. -8pp.
7. Sun C. (2012) The New Decade for SCO. Chinascope. Available at: http://chinascope.org/main/content/view/4691/92 (Last accessed July 20, 2012).
8. Johannes F. Central Asian Regional Integration and Cooperation: Reality or Mirage? // EDB Eurasian Integration Yearbook 2012.-104pp.
9. CAREC Program web: https://www.carecprogram.org/?page_id=31.
10. CAREC Secretariat web. CAREC Corridors. Internet resource: https://www.carecprogram.org/?page_id=20
11. Johannes Linn. Central Asian Regional Integration and Cooperation: Reality or Mirage? // EDB Eurasian Integration Yearbook 2012.-111 pp.
12. 陈 维. 论“中亚区域经济合作计划”的地位与作用 // 西部学刊. CN61-1487-(2014)06-0028-06.-32p.
13. ا.م. اكماتاليەۆا. پەرسپەكتيۆى رەاليزاتسي ەكونوميچەسكوگو پوياسا شەلكوۆوگو پۋتي كنر ۆ تسەنترالنوي ازي. چ.1,2,3,4. - ۆەستنيك كرسۋ.2018. توم 18. №7.-س. 111-115.
14. 王义桅. "一带一路"机遇与挑战 // 人民出版社. ISBN;978-7-01-014788-8.北京. -14-15p.
15. 周明阳. 推动“一带一路”与欧亚经济联盟对接 // 经济日报/2017 年/12 月/18 日/第 009 版1页.
16. نۇر سۇلتان، «ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول» ستراتەگيالىق شەڭبەرى بويىنشا قازاقستان-قىتاي قاتىناستارىن زەرتتەۋ // يانبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭگەرلىك ماگيسترلىك ديسسەرتاتسياسى - 2019 - 3 ب.
17. دەرەك كوزى: Xinhua News: ht HYPERLINK "http://www.xinhuanet.com/2019-05/15/c_1124499140.htm" .
18. An official website of the United States government. «United States Strategy for Central Asia 2019-2025: Advancing Sovereignty and Economic Prosperity». internrt resource: https://www.state.gov/united-states-strategy-for-central-asia-2019-2025-advancing-sovereignty-and-economic-prosperity/
19. Erman Akıllı. Turksoy, Turkic Council and Cultural Diplomacy: Transactionalism Revisited // AUTUMN 2019/NUMBER.-91pp.
20. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ رەسمي سايتى. قاينار كوزى: https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-onlayn-formatta-otken-turkitildes-memleketterdin-yntymaktastyk-kenesinin-beyresmi-sammitine-katysty-3123438

قاقار قانات

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

ايماقتانۋ كافەدراسىنىڭ دوكتورانتى

“The Qazaq Times”