Ortalıq Aziyada ekonomikalıq bastamalardıñ baqtalastığı jäne şielenis tudıratın mäseleler

Ortalıq Aziyağa bağıttalğan ekonomikalıq bäsekelestik tört taraptan kelude. Foto; EURACTIV.com

Añdatpa: Ortalıq Aziya elderi ekonomikası Keñes Odağı däuirinde bir izdi boldı jäne barlıq Mäskeu täueldi boldı. Keñes Odağı ıdırağannan keyin aymaqta türli ekonomikalıq bastamalar köterildi. Bügingi tañda aymaqta ıqpaldı oyınşı Reseydiñ ekonomikalıq müddesi üstem onıñ negizi EEO-nıñ ekonomikalıq keñistigi. Aymaqta jaqındasuşı ekinşi oyınşı Qıtay aymaqta 2013 jıldan beri jibek jolı bastamasın alğa ilgerletip keledi. Sonımen qatar, sarapşılar soñğı kezde AQŞ-nıñ Ortalıq Aziyağa qaytalay ekonomikalıq strategiyasımen qayta oraluı mümkin degen közqarasta. Aymaq elderinde 4 eldiñ türki tildes boluı jäne türki tildes elderdiñ keñesiniñ ekonomikalıq ıntımaqtastıqqa köterilui mümkin degen közqarastar jii aytıladı. Osı bastamalar ayasında Ortalıq Aziya elderiniñ tiimdi ekonomikasın damıtu modelin qalıptastıru wzaq uaqıttıq integraciyalıq baylanıstardan keyin Ortalıq Aziya elderiniñ işki şielenisterin şeşuge qol jetkizgennen keyin iske asırıluı jöninde otandıq sarapşılar jii aytuda. Bwl şığarmada osı bastamalar arasındağı bäsekelestik bayandalıp, şielenis tudıratın mäseleler aytıladı.

Ortalıq Aziya. Foto: Indian Defence Review

Ortalıq Aziya - älemdegi sayasi jäne ekonomikalıq bastamalar tüyilisken aymaq, türli «Jibek jolı» bastamalarınıñ basıp ötetin ortalığı. Soñğı jıldardan beri sırtqı küşter aymaqqa barınşa nazar audaruda. Ortalıq Aziyanıñ energetikalıq resurstarı jäne täbiği baylığı onıñ mañındağı Europa men Aziya kontinentindegi körşileri jöninen asa mañızdı. Qıtay Tınıq mwqit jağalauındağı AQŞ-men şieleniste, Soltüstik batıs aymaqtıñ geosayasi qauipsizdigi üşin Ortalıq Aziya aymağında basqa küşterdiñ ıqpıl etuin qalamaydı[1]. Al aymaqtağı beldi oyınşı Resey bolsa Ortalıq Aziya aymağın öziniñ tarihi ekonomikalıq ıqpıldı aymağı dep esepteydi[2]. Türkiya aymaqta ortaq türki tarihi qwndılıqtarın barınşa qastarleydi[3]. Ortalıq Aziyanıñ Islamdıq dini dästüri Orta Şığıs pen basqa Islam elderimen baylanısın saqtaydı. Sonımen qatar, NATO aymaqtı Auğanstanda öristetip otırğan is-qimıldarınıñ tranzittik kölik tasımalınıñ strategiyalıq ortalığı dep esepteydi [4].

Ortalıq Aziya Evropa men Aziya kontinenteriniñ arasın baylanıstıratın qwrlıq köpiri boluı sebebinen älemdegi küşti elderdiñ nazarındağı geosayasi sipatqa ie aymaqqa aynaldı. Ortalıq Aziyadağı bes el geografiyalıq jaqtan teñizge şığa almaytın işki qwrlıqtıq aymaq boluına baylanıstı da ekonomikalıq damuda aymaq elderiniñ mañındağı elder men ekonomikalıq ıntımaqtastıq ornatudı barınşa qajet etedi. Osı sebepti de aymaqta aymaqtıq ekonomikalıq integraciya älde aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq tiimdi bola ma joq pa degen swraqtı aymaqtağı zertteuşiler osı künge deyin talqılap keledi. Aymaqta soñğı on jılda ıqpaldı oyınşılardıñ aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq bastamaları arasındağı bäsekelestik barınşa küşeydi. Jahandanu processi barınşa tezdegen qazirgi älemdik sayasatta ekonomikanıñ jahandanuı memeleketter men aymaqtar arasındağı ekonomikalıq baylanıstıñ tereñdeuı, älemdegi alpauıt elderdiñ arasında mañındağı jaqın jatqan aymaqtarda ekonomikalıq ıntımaqtastıq kelisim şarttar negizinde müddesin jüzege asıratın jaña bäsekelik oyın formatı töñireginde baqtalastıq küşeydi.

Keñes odağı däuirinde Ortalıq Aziyanıñ ekonomikası tügeldey Keñes odağınıñ basqaruında boldı. Keñes odağı ıdırağannan keyin Ortalıq Aziya üşin Qıtay, Oñtüstik Aziya, Europa jäne Orta şığıs narqına şığu jäne Euraziyanıñ ortalığı retinde mañındağı aymaqtardı baylanıstıratın mümkindikteri boldı. Alayda, Keñes odağı ıdırağannan keyin Ortalıq Aziya aymağındağı elder önerkäsiptiñ birizdiligi jäne öñdeu mänerleu önerkäsipteri artta qalğan küyde boluına baylanıstı ekonomikalıq damuı qiın küyde boldı. Aymaqtağı bes eldiñ arasındağı ekonomikalıq baylanıstarda az boldı. Degenmen, aymaqta jaña oyınşınıñ payda boluı mañındağı ıqpaldı oyınşı Resey men Qıtaydıñ müddesine tiimsiz bolar edi. Sonımen birge, aymaqtağı elderdiñ Resey elimen tarihi baylanısı, Qazaqstan syaqtı elderdiñ demografiyalıq bir izdi bolmauı jäne geografiyalıq ornalasu men qauipsizdik faktorı aymaq elderiniñ ekonomikalıq ıntımaqtastıq bağıtında Reseydiñ orını üstem boldı.

Ekonomikalıq bastamalardıñ bäsekelestigi

1995 jılı üş postkeñestik memleket Qazaqstan, Belorussiya jäne Resey arasında tarifsiz sauda turalı kelisim jasaldı jäne oğan 1998 jılı Qırğızstan men Täjikstan memleketteri qosıldı. 2000 jıl bes müşe memleketter Euraziyalıq ekonomikalıq qauımdastığın (EurAzEQ) qwrdı[5]. EEQ - bwl kelisimşartqa negizdelgen wyım, sonımen qatar tek aymaqtıq müşeleri bar, biraq aymaqtıq integraciya onıñ negizgi funkcionaldıq bağıttarı retinde sauda men infraqwrılımmen (kölik, su jäne energetika) bastı nazarda boladı. Bwl wyımnıñ Infraqwrılımğa investiciyalardı qoldau üşin özindik byudjettik resurstar bolmadı[6]. Ortalıq Aziya elderi arasındağı ekonomikalıq baylanısta tranzittik kölik jolı jäne infraqwrlımdıq qoldau körsetu sauda sattıqtı aymaqta wtımdı damıtuda bastı şarttardıñ biri. Aymaqtağı elderdiñ önerkäsibin damıtu jaqtarında tehnologiyalıq qoldaudı qajet etedi. EEQ bwl damudıñ alğı şarttarın qamday almadı. Aymaqta energetika jäne tabiği resurstar men şikizattardı importtauda Reseydiñ müddesiniñ basım boluı Qıtaydıñ müddesin eskerudi talap etti jäne Tayau şığıstağı dini ekstremistik idiologiyanıñ aymaq elderine äser etui, Qıtaydıñ Soltüstik batıs öñirleriniñ geosayasi qauipsizdigi sındı faktorlardıñ sebep boluı negizinde 2001 jılı Qıtay bes elmen jäne beldi oyınşı Resey elin qamtığan Şanğay Intımaqtastıq Wyımın (ŞWI) qwrdı[7]. Wyımnıñ bastı maqsatı Ortalıq Aziyanıñ aymaqtıq qauipsizdigi, zañsız transşekaralıq esirtki tasımalı jäne terrorizim, sonımen birge aymaqtıñ ekonomikalıq damu men ıntımaqtastıqta bastı bağıttarınıñ biri boldı. Alayda, ŞIW bügingi künge deyin ekonomikalıq ıntımaqtastıqtı deñgeyine jetkize almaldı. Aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq twrğısınan aytarlıqtay belsendilik bildirdi. Bastı sebebi, wyımdağı eki beldi el-Resey men Qıtay aymaqtağı ekonomikalıq müdde üşin bäsekeles bolıp sanaladı. Energetika jäne sauda-sattıq salasında Resey Qıtaydıñ aymaqtağı ıqpalınıñ artuın qalamaydı[8]. Osı sebepterden de, Ortalıq Aziyanıñ ekonomikalıq ıntımaqtatıq negizinde jüzege asıruı ŞWI-nıñ bastaması men jüzege asuı mümkin bolmadı.

1997j. bastap Aziya Damu Bankiniñ (ADB) bastamasımen josparlanıp, naqtı 2002 jıldan bastap naqtı Ortalıq Aziya Aymaqtıq Ekonomikalıq Intımaqtastıq Bağdarlaması (OAAEI,CAREC) iske asırıldı[8]. OAAEI-niñ qazirgi müşeligi 10 elden jäne altı köpjaqtı instituttan twradı, Qazaqstan, Qırğızstan, Özbekstan, Täjikstan, Äzirbayjan, Auğanstan, Moñğoliya, Türkmenstan jäne Päkistan. Altı köpjaqtı instituttar: ADB, Düniejüzilik bank (DB), Halıqaralıq valyuta qorı (HVQ), BWW Damu bağdarlaması (BWWDB), Europalıq qayta qwru jäne damu banki, Islam damu banki (qısqaşa IDB).

OAAEI wyımı Ortalıq Aziya aymağında maqsattar belgilep, ADB-nıñ platformalıq röl atqaruı aymaqtıñ ekonomikalıq damuında jäne müşe elderdiñ arasındağı baylanıstardı ADB-nıñ üşinşi jaq retinde baylanıstıruı Ortalıq Aziya aymağındağı jaña formattağı aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq forması dep aytuğa boladı. OAAEI alğaşqı qwrılğan sätinen qazirgi uaqıtqa deyin türli jobalardı jüzege asıruğa 39 milliard [9] AQŞ dolların investiciyağa saldı. Är eldiñ ükimeti, köpjaqtı wyımdar men äriptester qarjılay jäne tehnologiyalıq kömekter körsetti. Transporttıq salada, kölik jäne saudanı jeñildetu strategiyası (TTFS 2020) 6 kölik dälizin josparladı: Europa - Şığıs Aziya dälizi, Europa - Jerorta teñizi-Şığıs Aziya dälizi, Resey Federaciyası - Tayau Şığıs jäne Oñtüstik Aziya dälizi, Resey Federaciyası - Şığıs Aziya dälizi, Şığıs Aziya – Tayau Şığıs jäne Oñtüstik Aziya dälizi, Europa - Tayau Şığıs jäne Oñtüstik Aziya dälizi, barlıq altı kölik dälizderin halıqaralıq standarttarğa säykes jañartuğa investiciyalıq jospar wsındı. 2020 strategiyası boyınşa 2017 jılı OAAEI däliziniñ 7800 km jäne salınğan 1800 km temirjol jolınıñ qwrlısına qol jetkizdi[10]. OAAEI aymaqta bes el arasında integraciyanı jüzege asıruda jemisti jwmıstar jasadı.

Alayda aymaqtağı ıqpaldı oyınşı Reseydiñ müddesi eskerilmedi, Resey 2006 jılı OAAEI-na resmi türde şaqırıldı jäne ministrler konferenciyasına baqılauşı retinde öz delegaciyasın jiberdi, biraq bwl şaqıruğa eşqaşan resmi türde jauap bermedi[11]. Reseydiñ wyımğa Müşe bolmauı jäne Qıtaydıñ wyımğa müşe boluı Reseydiñ keyingi kezde EEQ-nı EEO deñgeyin köteru turalı bastama köteruiniñ ekinşi bir qırı dep aytuğa boladı. Qıtay eli OAAEI-ğa müşe el bolğanı men onıñ wyımda öziniñ közdegen müddesine jete almadı. Qıtay zertteuşileri OAAEI-nıñ bastı wyımdastıruşısı jäne qarjılandıruşısı boluına kümän-küdikpen qaraydı. ADB-da akciyalardıñ ülesine negizdelgen dauıs berudi avtorizaciyalau jüyesi, Amerika Qwrama Ştattarı men Japoniya - ADB-nıñ akcionerler ülesi boyınşa eñ köp elderi, Qıtay - ekinşi, al basqa müşe memleketterde dauıs beru qwqığı az boluın Qıtay eliniñ zeritteuşileri zeritteuinde aytıp ketti[12]. Aymaqtağı ıqpaldı oyınşı Resey men Qıtay 2013 jäne 2014 jıldarı jaña bastama köterdi. Olardıñ öz közdegen müddeleri bar jäne aymaqqa basqa batıs elderiniñ ıqpal etuin qalamaydı.

2013 jılı QHR Törağası Si Czin'pin alğaş ret «Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeuin» qwru turalı bastama köterdi[13]. Sol jılı QHR Törağası Si Czin'pin Aziya-Tınıq mwhitı ekonomikalıq ıntımaqtastığı wyımı basşılarınıñ jinalısında «HHİ teñiz jibek jolı» bastamasın wsındı jäne osı eki wsınıtsı birlestirip «Bir beldeu bir jol» dep atadı[14]. Aymaqtağı ıqpaldı oyınşa Resey Qıtaydıñ jaña bastama köteruinen keyin kelesi 2014 jılı Euraziyalıq Ekonomikalıq Odaq qwru turalı wsınısın köterdi, 2015 jılı Ortalıq Aziya elderi men Euraziyalıq Ekonomikalıq Odaq kelisimin naqtı jüzege asırdı. Qıtaydıñ «Bir beldeu bir jol» wsınısı jöninde Resey aqparat qwraldarı men zertteuşileri nazar audarıp, joba jöninde özderiniñ türlişe oyların bildirdi. Qıtay eli ükimeti Resey eliniñ wsınısqa belsendi qatınasqa şaqırdı, 2015 jılı may ayında Resey jäne Qıtay eki eli «Euraziyalıq Ekonomikalıq Odaq jäne Bir beldeu - bir jol ıntımaqtastıq pen selbestik» kelisimine qol qoydı[15]. Aymaqta ıqpaldı oyınşı Reseydiñ ekonomikalıq ıqpalı äli de basım orında. Qıtaydıñ «Jibek jolı» ekonomikalıq jobasınıñ jüzege asuı Reseydiñ müddesine qarama-qayşı kelmegen jağdayda ğana jüzege asatını belgili.

Aymaqta ıqpaldı oyınşı Reseydiñ aymaqqa üstemdigi basım, Qıtaydıñ «Jibek jolınıñ ekonomikalıq beldeui» wsınısı ayasında jobalardı jüzege asıruı natijelerin körsete bastadı. Energetika salasında 2017 jılı Qıtay-Qazaqstan tabiği gaz qwbırınıñ ekinşi kezeñi ayaqtaldı. Qwrlıs tolıq ayaqtalğan soñ Qazaqstannıñ batısındağı tabiği gaz baylığı men oñtüstiginiñ qwbır jolı özara jalğasadı. Sonımen birge, Qıtay men Ortalıq Aziya arasında tabiği gaz resurstarın berudiñ ekinşi arnasın aştı. Statistikağa säykes, Qazaqstan Qıtayğa jılına 5 milliard tekşe metr tabiği gaz eksporttaydı, al jalpı kirisi 1 milliard dollarğa jetedi. Tek China national petroleum corporation-nıñ Qazaqstandağı akciyalar jobası Qazaqstan ükimetine 10 milliard dollar köleminde, bwl 30000-den astam sapalı jwmıs orındarın qwrıp, köptegen käsibi jäne tehnikalıq jwmıspen qamtamasız etedi. Qıtay men Qazaqstandağı tabiği gaz qwbırları arqılı Qıtayğa 185 milliard tekşe metr tabiği gaz jetkizildi[16].

«Bir beldeu - Bir jol» bastaması ayasında eki el 5 şekara ötkelin aştı, mwnay men gazdıñ transşekaralıq tasımaldau qwbırı qwrlısınan 5 dana qwbır jobası josparlanıp ayaqtadı, «Qorğas-Doñdaemun» arnayı ekonomikalıq aymağınıñ qwrlıq portın aştı. «Batıs Europa - Batıs Qıtay» tas jolı jäne 6 temirjol men 11 tasjol şekara ötkelden ötti. Qazirge deyin Qazaqstandağı alğaşqı elektrolittik alyuminiy zauıtı, alğaşqı iri gidroelektrostanciya, Şımkent MÖZ qatarlı jobalar jüzege asırılıp, Qıtay men Qazaqstan önerkäsiptik, qwrılıs, et jäne tamaq önimderin öñdeudi qamtitın ekijaqtı ıntımaqtastıqtıñ 55 investiciyalıq jobasın jüzege asırudı josparlandı[17].

Qıtaydıñ aymaqqa barınşa jaqındauı AQŞ nazarında bolatını anıq. Qazirgi tañda sarapşılar AQŞ-nıñ Ortalıq Aziya josparında keyingi kün tärtibinde ekonomikalıq bağıtı basım aluı mümkin degen boljamdarın topşılauda. Oğan negiz «Amerika Qwrama Ştattarınıñ Ortalıq Aziyağa arnalğan strategiyası 2019-2025: egemendik pen ekonomikalıq örkendeudi ilgeriletu» josparında AQŞ naqtı ekonomikalıq damıtudı negiz etetindigin atap körsetken[18].

Qıtaydıñ teñiz jäne qwrlıq ekonomikalıq dälizi jobası. Foto: Geopolitics News

Aymaqta Resey, Qıtay jäne AQŞ nan basqa Türkiya eliniñ ıqpalıda artıp keledi. 1993 jılı Türkiya Respublikası, Äzirbayjan, Qazaqstan, Qırğızstan, Türikmenstan jäne Özbekstan elderi birlesip Halıqaralıq türki mädenieti wyımın TÜRKSOY dı qwrdı[19]. TÜRKSOY-dıñ negizin qalauşı memleketterden basqa da türki tildes mwşeleri boldı. TÜRKSOY-dan basqa, 2009 jıldıñ 3 qazanında tört memlekettiñ basşıları, atap aytqanda Äzirbayjan, Qazaqstan, Qırğızstan jäne Türkiya türki tildes memleketter arasındağı ıntımaqtastıq turalı kelisimge qol qoydı. Bwl Türki keñesi (Türki tildes memleketterdiñ ıntımaqtastıq keñesi) jäne oğan qatıstı instituttardı belgiledi[19]. Birqanşa retki kezdesude elbası wyımdı ıntımaqtastıq deñgeyge köterudi wsınğan, 2021 jılğı 31 nauırızda ötken keñestiñ onlayn beyresmi sammitinde Qazaqstan prezidenti Türkistan öñirinde türki elderiniñ birlesken «Arnayı ekonomikalıq aymağın» qwrudı wsındı[20]. Aymaqtağı demografiyalıq jäne geografiyalıq ornı jağınanda türki tildes elderge jaqın Oñtüstik Qazaqstan öñirinde ekonomikalıq aymağın qwru bastaması aymaqta Türkiyanıñ da ekonomikalıq müddesiniñ özindik orının körsetti.

Şielenis tudıratın mäseleler

Aymaqtağı ekonomikalıq bastamalardıñ bäsekelestigi müddelik baqtalastığı aymaqta ıqpaldı oyınşı Reseydi de uayımdatatını anıq. Aymaq elderide osı oyınşılardıñ töñiriginde tiimdi ekonomikalıq josparlardı izdeytini de belgili. Osı ekonomikalıq bastamalardıñ bäsekelestigi keyingi kün tärtibinde keybir şielenis tudıratın mäselelerge alıp kelui mümkin. Olardı qarastırsaq:

Aymaqtağı älsiz institucionaldı wyımdardıñ Ortalıq Aziya elderiniñ integraciyası kün tärtibindegi key müşe elderdiñ sonıñ işinde wyımdağı beldi elderdiñ emociyasına äser etetin territoriya jäne su resursı mäselelerin şeşe almauı keyingi kezde aymaq elderiniñ aymaqtıq qauipsizdikte älsiz twsına aynaluı mümkin[11, 111B].
Türki keñesin aymaqtıq ekonomikalıq ıntımaqtastıq deñgeyge köteru nemese Ortalıq Aziyadağı 4 türki tildes eldiñ ekonomikalıq tiimdi jobalardan igiliktenui, aymaqtağı besinşi el Täjikstannıñ aymaqtağı ıqpaldı oyınşı Reseyge jäne Qıtayğa jaqındasuı mümkin, bwl aymaqta elder arasında şieleniske alıp keledi.
Aymaqtağı Reseydiñ Euraziyalıq ekonomikalıq odaq ekonomikalıq şeñberinde aymaqtağı Qazaqstan, Qırğızstan elderi alpauıt elder arasındağı ekonomikalıq sankciyasınıñ äserine wşırauı mümkin bwl ekonomikalıq qiınşılıqqa alıp keledi.
Ekonomikalıq bastamalardağı öndiristik faktorlar jwmıs küşi, kapital, önerkäsip negizindegi kelisim-şarttar negizinde jasalğan kelisim- şarttar, Ortalıq Aziya elderiniñ işki öndiristiñ damuına ıqpal etip, işki narıqtı şetel önerkäsipterine täueldi etui mümkin.
Ekonomikalıq kelisim-şarttardağı jwmıs küşiniñ erkin qozğalısı aymaqtağı demografiyası birizdi emes elderde qauip-qaterin eskergen jön.
Köptegen ekonomikalıq bastamalardıñ aymaq elderimen kelisim jasasuı, keyingi ekonomikalıq sauda sattıq baylanısında osı kelisim-şarttar arasındağı baylanıstı saqtap twru Ortalıq Aziya elderine sayasi şeşim jasauda qiınşılıqtar alıp kelui mümkin.

Qortındı

Ortalıq Aziya Euraziya kontinentiniñ jüreginde ornalasqan. Älemdegi beldi elderdiñ strategiyalıq aymağı. Aymaqtağı tabiği resurstardıñ köp boluı jäne ornalasqan geografiyalıq erekşeligi ekonomikalıq bastamalardıñ baqtalastıq ortalığına aynaldı. Alpauıt elderdiñ aymaqta özderiniñ müddesin közdegen eokonomikalıq ıntımaqtastıq bastamaları bar. Osı bastamalardı tiimdi paydalanu aymaq elderi üşin olardıñ dinamikasın baqılap otırudı qajet etedi. Joğarıda atap ötkendey ekonomikalıq bastamalar, kelisim-şarttar key şielenis tudıratın mäselelerdi de alıp keledi. Ortalıq Aziya aymağında işki mäselerdi şeşim tabuı jäne sırtqı bastamalar arasında baylanıstı saqtap twru asa mañızdı sayasi twrğıdan baqılap saraptaudı qajet etedi.

Ädebietter tizimi

Vasiliev L.E, The policy of world powers in Central Asia and its impact on the prospects for the development of the SCO // scientific project "Priorities of Russia's policy in the field of ensuring stability and security in the Central Asian region and period and more distant future ”, No. 09, 2009, pp. 11.
赵雅婷，《”一带一路”背景下中国战略支点的选择——以中国同哈萨克斯坦的战略合作为例》［Ｊ］，新疆社会科学，２０１５（６）；７５－８０。
A.R. Älipbaev, Ortalıq aziya elderi men türkiya arasındağı qarım-qatınastar: mäseleleri men bolaşağı // QazWU Habarşısı. Almatı.2009j. internet resursı: https://articlekz.com/kk/article/17402
杨恕，张玉艳. 北约从阿富汗撤军对中亚地区安全的影响 // 新疆大学学报(哲学·人文社会科学版). , 2014 Vol.42, No.6. -71pp.
Sean P. Roberts. The Eurasian Economic Union: A case of reproductive integration? // Post-Soviet Affairs. Volume 32, 2016 - Issue 6. -2pp.
Johannes F. Linn. Oksana Pidufala. THE EXPERIENCE WITH REGIONAL ECONOMIC COOPERATION ORGANIZATIONS LESSONS FOR CENTRAL ASIA // WOLFENSOHN CENTER FOR DEVELOPMENT WORKING PAPER, 4 OCTOBER 2008. -8pp.
Sun C. (2012) The New Decade for SCO. Chinascope. Available at: http://chinascope.org/main/content/view/4691/92 (Last accessed July 20, 2012).
Johannes F. Central Asian Regional Integration and Cooperation: Reality or Mirage? // EDB Eurasian Integration Yearbook 2012.-104pp.
CAREC Program web: https://www.carecprogram.org/?page_id=31.
CAREC Secretariat web. CAREC Corridors. Internet resource: https://www.carecprogram.org/?page_id=20
Johannes Linn. Central Asian Regional Integration and Cooperation: Reality or Mirage? // EDB Eurasian Integration Yearbook 2012.-111 pp.
陈维. 论“中亚区域经济合作计划”的地位与作用 // 西部学刊. CN61-1487-(2014)06-0028-06.-32p.
A.M. Akmatalieva. PERSPEKTIVI REALIZACII EKONOMIÇESKOGO POYASA ŞELKOVOGO PUTI KNR V CENTRAL'NOY AZII. Ç.1,2,3,4. - Vestnik KRSU.2018. Tom 18. №7.-S. 111-115.
王义桅. "一带一路"机遇与挑战 // 人民出版社. ISBN;978-7-01-014788-8.北京. -14-15p.
周明阳. 推动“一带一路”与欧亚经济联盟对接 // 经济日报/2017 年/12 月/18 日/第 009 版1页.
Nwr Swltan, «Bir beldeu bir jol» strategiyalıq şeñberi boyınşa Qazaqstan-Qıtay qatınastarın zertteu // YAnbiya universitetiniñ zañgerlik magistrlik dissertaciyası - 2019 - 3 b.
Derek közi: Xinhua News: ht HYPERLINK "http://www.xinhuanet.com/2019-05/15/c_1124499140.htm" .
An official website of the United States government. «United States Strategy for Central Asia 2019-2025: Advancing Sovereignty and Economic Prosperity». internrt resource: https://www.state.gov/united-states-strategy-for-central-asia-2019-2025-advancing-sovereignty-and-economic-prosperity/
Erman Akıllı. Turksoy, Turkic Council and Cultural Diplomacy: Transactionalism Revisited // AUTUMN 2019/NUMBER.-91pp.
Qazaqstan Respublikası Prezidentiniñ resmi saytı. Qaynar közi: https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-onlayn-formatta-otken-turkitildes-memleketterdin-yntymaktastyk-kenesinin-beyresmi-sammitine-katysty-3123438