قازاق جانە قىتاي تىلدەرىندەگى تۋىستىق اتاۋلاردىڭ مادەنيەتتانۋلىق اسپەكتى

ادامدار اراسىنداعى قانداستىق، نەكەلىك نەمەسە اسىراپ الۋ، اسىراپ الۋىنۋ بايلانىسى ارقىلى تۋىنداعان،ءوزارا زاڭدى جاۋاپكەرلىك جانە مىندەتتەر ارقالايتىن قوعامدىق بايلانىستى تۋىس دەپ اتايمىز. تۋىستىق بايلانىستىڭ پايدا بولۋ جولىنىڭ ۇقساماۋىنا بايلانىستى ادامدار تۋىستاردى نەكەلىك بايلانىستان تۋىنداعان تۋىس جانە قانداستىق بايلانىستان تۋىنداعان تۋىس دەپ  جالپى ەكى ۇلكەن توپقا جىكتەيدى.نەكەلىق بايلانىستان تۋىنداعان تۋىستىق اتاۋلارعا:كۇيەۋى(丈夫), ايەلى(妻子), قايىن اتا(岳父), قايىن اپا(岳母) ت.ب.ال قانلاستىق قاتاىناس ارقىلى تۋىنداعان تۋىستىق اتاۋلارعا:اكە(父亲), شەشە(母亲),ناعاشىاتا(外公), ناعاشىااپا(外婆)ت.ب.

ءبىر ادامنىڭ قوعامدىق بايلانىستاعى ۇستايتىن رولى ءار ءتۇرلى بولادى، مىسالى ءبىر ادام بىرەۋگە بالا بولسا، ال ەندى بىرەۋدىڭ اتا ˗ اناسى، تاعى بىرەۋدىڭ باۋىرى بولۋى مۇمكىن.وسىنداي قات ˗ قابات تۋىستىق بايلانىستاردان تۋىستىق جۇيە قالىپتاسادى.ءار ءتۇرلى تۋىستىق بايلانىستان ۇقساماعان تۋىستىق اتاۋلار پايدا بولادى، وسى اتاۋلار بىرىگىپ تۋىستىق اتاۋلار جۇيەسىن قۇرايدى.

قازاق حالقى مەن قىتاي حالىقى ەجەلگى « جىبەك جولى » بويىنا ورنالاسىپ، ءوزارا تىعىز قارىم-قاتىناسىن ۇزبەي كەلە جاتقان كونە كورشى.جاھاندانۋ ءۇردىس بارعان سايىن جيىلەگەن ⅩⅩⅠ عاسىردا ەلىمىزبەن قىتاي حالقى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تەك قانا ەكونوميكالىق بايلانىسىپەن عانا شەكتەلىپ قويماي،  ءتىل مەن ادەبيەت، مادەنيەت پەن ساياسات ت.ب سالالاردى دا قامتيدى.مادەني الدە ساياسي-ەكونوميكالىق سالادا بولسىن قارىم-قاتىناستىڭ باستى قۇرالى ول ˗ ءتىل ەكەگدىگى ايتپاساقتا تۇسىنىكتى. ال ءبىر ۇلىتتىڭ تۋىستىق اتاۋلارى سول ۇلىتتىڭ تاريحى، رۋحاني جانە ماتەريالدىق ومىرىمەن بىتە قايناسىپ تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن اسا كۇردەلى لەكتسيكالىق جۇيە.سوندىقتان ولار مادەنيەت ارالىق كوممۋنيكاتسيادا ەرەكشە ماڭىزعا يە.

قازاق جانە قىتاي تىلدەرىندەگى تۋىستىق اتاۋلار تۋرالى جەكە-جەكە زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى كوپتەپ تابىلعانىمەن، ەكى تىلدەگى تۋىستىق اتاۋلاردى جۇيەلى تۇردە ءوزارا سالىستىرا زەرتگەن عىلىمي ەڭبەكتەر تىم از، بۇل ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدىڭ وزەكتىلىگىن كورسەتەدى.ءبىز بۇل ەڭبەگىمزدە وسى اقتاڭداقتى تولتىرۋ ماقساتىندا ەكى تىلدەگى تۋىسىتىق اتاۋلاردى سالىستىرا زەرتتەي وتىرىپ، ەكى حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن تىلىندەگى ۇقساستىقتارمەن ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداپ. قازاق تىلىندەگى تۋىستىق اتاۋداردىڭ قىتاي تىلىنە اۋدارىلۋىن لينگۆمادەنيەت تانۋلىق اسپەكتىسىن قاراستىرامىز.

تۋىستىق  اتاۋلار  ءبىر حالقتىڭ  رۋحاني مادەنيەتى مەن تۇرمىس-ادەتىنەن حابار بەرەتىن لەكسيكا-سەمانتيكالىق  توپ. تىلىمىزدەگى تۋىستىق اتاۋلاردىڭ ەتنو-مادەنيەت،  لينگۆيستيكالىق، مادەنيەتتانۋلىق، سەمانتيكالىق  تۇرعىسىنان زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ بىزگە اسا قۇندى ەڭبەكتەردى قالدىرعان ءا. قايدار، ە. بۋكين، م. مالباقوۆ، م.ش. سارىباەۆا،   ر. ع. سىزدىق،  ر. ك. ديۋانوۆا سىندى زەرتتەۋشى  عالىمداردى اتاۋعا بولادى.

«قازاق تىلىندەگى تۋىستىق اتاۋلاردىڭ باسىم بولىگى-ەرتەدەن كەلە جاتقان ءتول سوزدەرىمىز. دەگەنمەن، باسقا تىلدەرمەن شەكتەسىپ جاتقان نەمەسە كورشى حالىقتاردىڭ اراسىنداعى قازاق سويلەنىستەرىندە كىرمە اتاۋلار ءجيى كەزدەسەدى» [ديۋانوۆا ر. ك. 2015. — №19]. بۇل تۇرعىدان تۇرىك، قىرعىز، ۇيعىر، وزبەك، تۇركىمەن ت.ب. تۇركى حالىقتارىمەن قوسا قازىرگى مونعول حالقى، اسىرەسە تۇرىك تەكتى مونعول تايپالارىن اتاۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، بۇل اتاۋلاردى قازاق تىلىنە كىرمە اتاۋلار دەگەننەن كورى ءتۇبى ءبىر تۇرىك حالقىنا ورتاق تۋىستىق اتاۋلار دەپ اتاعانىمىز وڭدى كورىنەدى. بۇل اتاۋلارعا: اح/اعا، باز/باجا، بول/بولە، حادام/قايىن، ەر/ەر، قادۋن/قاتىن، حۋد/قۇدا، ناگا/ناعاشى، ت.ب. اتاۋلار جاتادى.

جوعارىدا مورگان تۋىستىق اتاۋلاردى رەفەرەنتيۆتى ( سيپاتتاما جۇيەسى) جانە ۆوكاتيۆتى (جىكتەۋ جۇيەسى) ەكى توپقا جىكتەگەندىگىن ايتقان بولاتىنبىز، قازاق جانە قىتاي تىلىندەگى تۋىستىق اتاۋلار جۇيەسى وسى ەكى ۇلكەن توپتىدا قامتيدى.بىراق ەكى تىلدەگى تۋىستىق اتاۋلار جۇيەسىنەدگى ۆوكاتيۆتى تۋىستىق اتاۋلاردىڭ ۇسىتيتىن سالىستىرماسى رەفەرەنتيۆتى تۋىستىق اتاۋلارعا قاراعاندا جوعارىرراق دەپ ايتۋعا بولادى.

تىلىمىزدەگى تۋىستىق اتاۋلاردى قانداستىق جانە نەكە قارىم-قاتىناسى تۋىنداۋىنا بايلانىستى اكە جاعىنان، شەشە جاعىنان جانە نەكەلىك قارىم-قاتىناسى جاعىنان دەپ ءۇش توپقا بولۋگە بلدادى. بۇنى حالقىمىز قىسقا دا نۇسقا «ءۇش جۇرت» دەپ اتاعان. ياعني، «ءوز جۇرت» (اكە جاعىنان), «ناعاشى جۇرت» (شەشە جاعىنان), «قايىن جۇرت» (كۇيەۋ نەمەسە ايەل جاعىنان) قاتارلى ءۇش توپقا بولگەن.

ال، قىتاي تىلىندەگى تۋىستىق اتاۋلارعا كەلەتىن بولساق، تەك قىتايلاردىڭ عانا ەمەس باسقا دا حالىقتىڭ  تۋىستىق اتاۋلارىندا وسىلاي ءۇش توپقا  بولۇگە بولادى. الايدا، قىتاي حالقى تۇرمىستا ۇلىتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ ۇقساماۋىنا بايلانىستى بىزدەگىدەي ناقتى ءبولىپ جارىپ  ايتىتىپ وتىرمايدى. قىتاي تىلىندەگى تۋىستىق اتاۋلاردى زەرتتەۋدە ءبىز ەڭ اۋەلى قازىرگى زامان قىتاي ءتىلى مەن كونە قىتاي ءتىلىنىڭ ايىرماشىلىعىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قىتاي تاريحىنىڭ ءار ءداۋىرى، ءار داۋىردەگى تۋىستىق اتاۋلاردىڭ دا ەرەكشەلىكتەرى ايقىن. سونىمەن قاتار، ءار وڭىرلىك ديالەكتتىك ايىرماشىلىقتارعا بايلانىستى تۋىنداعان پارىقتاردى دا ەسكەرۋمىز كەرەك.

كونە قىتاي قوعامىندا وتباسىلىق ءداستۇر قاتتى ۇستالدى، ونداعى  ۇلكەن-كىشى، ەر-ايەلدىڭ جولى قاتاڭ ءبولىنىپ، وتباسىلىق جۇيە ەرلەردى نەگىز ەتتى. ولاردا بىزدەگى «جەتى اتا، جەتى ۇرپاق»-قا بولىنگەنى سياقتى «اتا جولىنا »( 辈分) بولىنگەن. انىقتاي ايتار بولساق، ولار وزىنەن جوعارى توعىز اتا جانە وزىنەن تومەن توعىز ۇرپاققا دەيىن سانايدى جانە ءار بۋىننىڭ ءوز اتالۋى بولدى.

قازىرگى  قىتاي تىلىندەگى نەگىزگى تۋىستىق اتاۋلار قانداستىق جانە نەكەلىك قاتىناسىنىڭ  بار جوقتىعىنا قاراي تىكە تۋىستىق (直系亲属) اتاۋلار  جانە جاناما تۇىستىق (旁系亲属 ) اتاۋلار دەپ ەكى ۇلكەن توپقا بولەدى.

كەستەدە كورسەتىلگەندەي، قىتاي تىلىندەگى تىكە تۋىستىق اتاۋلار مەن جاناما تۋىستىق اتاۋلاردى  ادامنىڭ سىرتىنان اتايتىن اتاۋلار (تۋىستىق قاتىناستى بىلدىرەتىن اتاۋلار) جانە تىكە شاقىراتىن اتاۋلار دەپ بولۋگە بولادى. مىسالى父亲 اكەنى بىلدىرسە، اكەنى شاقىرعاندا نەمەسە بەتكە ايتقاندا爸爸，爹爹，阿爸سىندى اتاۋلارمەن اتايدى. ال قازاق ۇلتىنىڭ تۋىستىق اتاۋلارىندا بۇنداي تىلدىك ەرەكشەلىك جوق. ادامنىڭ سىرتىنان اتايتىن اتاۋلار مەن تىكە ايتىلاتىن تۋىستىق اتاۋلار نەگىزىنەن ۇقساس.

كونە  قىتاي قوعامى اۋلەتتىك جۇيەنى نەگىز ەتتى، ءارى  ءبىر اۋلەتتەگى ادامدار  ءبىر فاميليانى قولاندى. ءبىر اۋلەت از بولعاندا بىرنەشە وتباسىدان، كوپ بولعاندا ءتىپتى بىرنەشە جۇزدەگەن وتباسىدان تۇراتىن ۇلكەن ءبىر جۇيەنى قۇرايدى. سوندىقتان كونە قىتاي حالقىنىڭ تۋىستىق اتاۋلار باسقا كوپتەگەن تىلدەردەگى تۋىستىق اتاۋلارعا قاراعاندا سانى جاعىنان اسا كوپ، قولانىلۋى اسا  كۇردەلى ءارى ۇلكەن لەكسيكالىق قور سانالالادى. ءبىز بۇل ەڭبەگىمىزدە ولاردىڭ بارلىعىن قاراستىرىپ جاتپادىق. تەك قازىر  ءبىرشاما  كوپ  قولدانىلاتىن نەگىزگى تۋىستىق اتاۋلار جونىندە عانا سالىستىرۋ جۇرگىزدىك.

مەيلى قاندايد ا ءبىر حالىق بولسىن وزىنە ءتان قايتالانباس سالت-ءداستۇرى، ۇلىتتىق پسيحيكاسى، ۇلىتتىق قۇندىلىقتارى بولادى. ءبىز بۇل شاعىن عانا ەڭبەگىمىزدە  تازاق ءتىلى مەن قىتاي  تىلىندەگى تۇىستىق اتاۋلاردى تولىق سالىستىرىپ كورسەتە المايتىنىمىز انىق. دەگەنمەن، بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ قادامى جيىلەپ، ۇلت پەن ۇلت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلگەن تۇستا وزىمىزگە الىس-جاقىن ۇلتتاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن، قۇندىلىقتارىن جەتە تانۋ، ەڭ ءالۋلى ءوزىمىز ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى. بۇل ترانس-ۇلتتىق بايلانىستار تۇسىندا باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت رەتىندە تانىلۋىمىزعا دا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ويدامىز. ءارى، وسى شاعىن جۇمىسىمىز وسى باعىتتاعى جۇمىستارعا از دا بولسا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

پايدالانعان  ادەبتەتتەر:

1. قaزaق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. –المaتى، 1974-1986 جج قaزaق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. –المaتى، 2008جج.
2. ديۋaنوۆa ر. «قaزaق تىلىندەگى تۋىستىق aتaۋلaردىڭ مaعىنaلىق قۇرىلىمى مەن لەكسيكوگرaفيالaنۋ ەرەكشەلىكتەرى»، المaتى، 2010.
3. جولدaسبەك ل. قaزaق سويلەنىستەرىندەگى تۋىستىق aتaۋلaر»، المaتى، 1998
4. 《现代汉语词典》第七版，(商务印书馆)2017年
5. 《　简谈现代汉语中的人际称谓》潘俊林2000
6. 《汉语称谓大词典》吉常宏 2001-12-1
7. 《祖宗十八代》https://baike.baidu.com/item/祖宗十八代

ماۋە ماقان

شەت تىلدەرى جانە ىسكەرلىك كارەرا

ۋينۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى